تعارف
عربن جي سنڌ جي فتح کان پوءِ، حضور پيغمبر صلي الله عليه وسلم جن جي حياتيءَ جو مستند احوال لکندڙ اولين سيرت نگارن ۾ ’ابو معشر سنڌيءَ‘ جو نالو نمايان آهي. جرمن مستشرق جوزف هوروتوس پنهنجي ڪتابَ ”سيرت نبوي کي اولين ڪتابين اور ان ڪي مؤلفين“ ۾ لکيو آهي ته ”مغازي“ نالي سان عربيءَ ۾ سيرت جو ڪتابُ لکيو هئائين، جيڪو هاڻي دنيا ۾ اڻلڀ آهي. تمام وڏو عالم هو. بغداد ۾ وفات ڪيائين ته سندس جنازي نماز خليفي هارون رشيد پڙهائي. بغداد ۾ ئي دفن ٿيو.
دنيا ۾ پيغمبر صلي الله عليه وسلم جن جي خطن جو پهريون پهريون مجموعو ديبل جي هڪ نومسلم عالم مرتب ڪيو، جيڪو هاڻي شايع ٿي ويو آهي ساڳيءَ ريت منصوري ۽ ديبل جي سنڌي فقيهن ڪيئي بي بها ڪتاب لکيا، جن جو تفصيل ثقافت اسلاميه لاهور جي شايع ٿيل ڪتاب ”فقهائي هند“ ۾ ڏنل آهي.
هندستان ۾ شاهه ولي الله دهلويءَ کان به ٻه سؤ ورهيه اڳ، مخدوم نوح هالائيءَ رحمته الله عليه قرآن مجيد جو فارسي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪيو. جيڪو ڪيئي صديون سندس خاندان ۾ محفوظ هو. سنه 1960ع واري ڏهاڪي ۾، سائين مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ صاحب سنڌي ادبي بورڊ کي اشاعت لاءِ ڏنو، فارسي ترجمي جي ايڊيٽنگ مولانا غلام مصطفيٰ قاسميءَ ڪئي ۽ ان جي ڇپائيءَ لاءِ غلام رباني آگري وڏي محنت ڪئي. قدرت ٻنهي ڄڻن کي هن تاريخي مصحف مبارڪ جي اشاعت جو شرف عطا ڪيو.
سڄي هندستان ۾ سڀ کان اول ”سنڌ جي تاريخ“ لکي وئي، جنهن جو نسخو اُچ شريف جي هڪ عالم، علي ڪوفيءَ هٿ ڪيو ۽ عربيءَ مان اتاري فارسيءَ ۾ ترجمو ڪيو. شمس العلماء دائودپوٽي فارسي ترجمو ايڊٽ ڪيو. شمس العلماء ميرزا قليچ بيگ وري ان جو انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو. سنڌي ترجمو مخدوم امير احمد ۽ اردو ترجمو اختر رضويءَ ڪيو. جن کي ڊاڪٽر بلوچ صاحب ايڊٽ ڪيو. پويان ٻئي ترجما سنڌي ادبي بورڊ شايع ڪيا. غلام رباني آگري اردو ترجمي جي ٻئي ڇاپي جو شاهڪار مقدمو لکيو. هن ”جهڙا گـــُل گلاب جا“ نالي سنڌ جي هاڻوڪن مشاهيرن تي ٻن جلدن ۾ ڪتاب پڻ لکيو. اهي ٻئي جلد سنڌي ادبي بورڊ شايع ڪيا. ان کان پوءِ آگري صاحب ٽيون ڪتاب ”سنڌ جا بر، بحر ۽ پهاڙ“ نالي سان لکيو، جيڪو پير سائين محمد راشد روضي ڌڻي رحمةالله عليه، غوث بهاؤالحق ملتانيءَ ۽ قلندر لعل شهباز جو تذڪرو آهي ٽئي ڪتاب ماڻهن کي ايڏا وڻيا، جو بورڊ هاڻي وري نئين سر ڇپايا آهن.
هونئن، رباني صاحب جو پهريون پهريون ڪتاب ”آبِ حيات ۽ ٻيا افسانا“ هو، جيڪو مون، سنه 1959ع ۾، ”زندگي پبليڪيشن“ طرفان شايع ڪيو هو، اسان ٻئي تڏهن نوجوان هئاسين. سنڌي ادبي سنگت جا سرگرم ڪارڪن هئاسين ۽ ”سنڌ دوست اديبن“ جي صفِ اول ۾ هئاسين. اسان سڀ سُڃا سِرَ هئاسين. هڙ ۾ ڪجهه ڪونه هو پر، اسان جا حوصلا بلند هئا. قدرت اسان کي پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ڪيو. سنڌي ٻوليءَ کي اصلوڪو درجو مليو ۽ ون يونٽ به چَٽُ ٿي ويو.
ادبي لڳ لاڳاپي کان علاوه اسان ٻنهي جي محبت جي هڪ ذاتي نسبت اها به آهي ته رباني صاحب ڪنڊياري جو ويٺل آهي ۽ مان نوشهري فيروز جو. جيڪو پنهنجي تاريخي مدرسي هاءِ اسڪول لاءِ سڄي سنڌ ۾ مشهور آهي. اسان ٻنهي انهيءَ ئي هاءِ اسڪول ۾ تعليم ورتي. رباني صاحب مون سان پنهنجي ذاتي لڳ لاڳاپي جو ذڪرُ، وڏيءَ محبت سان، پنهنجي هن ڪتاب ۾ مون تي لکيل خاڪي ۾ ڪيو آهي.
مان مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان ته سندس افسانن جو پهريون پهريون مجموعو مون ئي ڇپايو. پر، اڳتي هلي، سندس ڪي افسانا حشو ڪيولراماڻيءَ ”هندستان ٽائيمس“ نالي انگريزي اخبار ۾، ڊاڪٽر شمل جرمن زبان ۾، چومنگ (چيني اديبن جي تنظيم جي نائب صدر)، چين جي ”شرجئي ويڻشو“ (دنيا جو بهترين ادب) نالي رسالي ۾ شايع ڪيا. سندس شروعاتي افسانن جو مرڪزي موضوع ”اقتصادي ۽ سماجي انصاف“ هو ۽ هاڻوڪي ويجهي دور ۾ لکيل ڪن افسانن جو موضوع ماڻهوءَ جون محبتون ۽ حسرتون آهن.
هو ملڪ جي مڃيل ادبي شخصيت آهي. پهريون پهريون سنڌي اديب آهي، جيڪو ٻاهرين ملڪن: چين، هندستان، بنگلاديش ۽ ايران ۾ پاڪستاني اديبن جا وفد پنهنجي اڳواڻي ۾ ادبي ۽ ثقافتي دوري تي وٺي ويو. بنگلاديش جي صدر کيس ”سونهري قلم“ (GOLDEN PEN) تحفي طور ڏنو ۽ ”سرڪاري مهمان“ (OFFICIAL GUEST) قرار ڏئي، ملڪ جي مکيه بندرگاهه، چاٽگام ۽ دنيا جي مشهور سامونڊي بِيچِ (BEACH) ڪاڪسز بازار جو سئر ڪرايو.
هن چين جو ٻه دفعا دورو ڪيو. پهريون ڀيرو وفد جي ميمبر طور ۽ ٻيو ڀيرو وفد جي اڳواڻ جي حيثيت ۾. چيني اديبن چيني زبان ۾ مٿس مضمون لکيا، جن جا ترجما انگريزي ۽ اردوءَ ۾ اعليٰ پيماني تي ڪتابي صورت ۾ شايع ٿيا. دنيا جي مشهور چيني اخبار “PEOPLE’S DAILY” سندس مفصل انٽرويو شايع ڪيو. وائيس آف آمريڪا پڻ ادب ۽ ثقافت تي سندس انٽرويو نشر ڪيا. پاڪستان جي هڪڙي صدر کيس ادبي خدمتن جي اعتراف ۾ تمغو ڏنو ۽ ٻئي صدر وري سندس تعليمي ذهانت جي اعتراف ۾ شيلڊ ڏني. ڪجهه عرصو اڳ، آغا خان فائونڊيشن پڻ سندس علمي ۽ ادبي خدمتن جي اعتراف ۾ کيس شيلڊ ڏني.
هو سنڌي ادبي بورڊ ۽ ايڪيڊمي آف ليٽرس جو چيئرمين، سنڌ يونيورسٽيءَ جو پرو- وائيس چانسلر ۽ فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جو ميمبر رهي چڪو آهي. حڪومت پاڪستان کيس ملڪ جي ڪن مکيه علمي ۽ ادبي ادارن جي بورڊ آف گورنرز تي ميبر نامزد ڪيو ۽ نيشنل بئنڪ جي قومي انعامن واريءَ ڪميٽيءَ جو جج پڻ نامزد رهيا.
رباني صاحب جو هي ڪتاب سندس اڳين ادبي ڪاوشن جو ئي تسلسل آهي. مون کي اميد آهي ته انشاءَ الله سنڌي ادب ۾ هن ڪتاب جي پڌري ٿيڻ سان قابل قدر اضافو ٿيندو.
حميد سنڌي