جمال ابڙو
کانئس وڏو افسانه نگار، نه مون کي اڳ سُجهي نه پوءِ. اهو منهنجو ذاتي رايو آهي. هر ڪنهن کي پنهنجي راءِ رکڻ جو حق آهي. هونئن، ان ۾ ته ڪو شڪ ئي ڪونهي، ته سنڌي زبان وڏا وڏا افسانه نگار پيدا ڪيا آهن ۽ اها به حقيقت آهي ته هر گل کي پنهنجي پنهنجي خوشبوءِ آهي.
جديد افساني جو رواج انگريزن جي دؤر ۾ پيو. بلڪ ويهينءَ صديءَ ۾ پيو. شروع ۾ ڪن يورپي ٻولين جا افسانا، ناول ۽ ناٽڪ سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿي ڇپيا. مون پاڻ ننڍپڻ ۾ روسي، فرانسسي ۽ انگريزي ناولن جا ڪي ترجما پڙهيا هئا.
سنڌي زبان جي اولين افسانه نگارن ۾ عثمان علي انصاري جو نالو به کنيو ويندو آهي. ولايت مان انگريزي ادبيات ۾ ڊگري وٺي آيو هو. شيڪسپيئر جا ڪي ناٽڪ به سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيا هئائين، جن مان هڪڙي جو نالو هو”گمراهه دوست“ مون پڙهيو هو. پاڻ ڪي اصلوڪا افسانا به لکيائين. جن ۾ ”ململ جو چولو“ مشهور آهي ۽ ”مهراڻ“ رسالي ۾ ڇپيل آهي.
انصاري صاحب تعليم کاتي ۾ ڊئريڪٽر هو ۽ پوءِ ڪجهه عرصو سنڌي ادبي بورڊ جو اعزازي سيڪريٽري پڻ رهيو. مان نائب سيڪريٽري هئس. هڪ دفعي بورڊ جي آفيس ۾ چاءِ پيئندي، مون کانئس سوال ڪيو ته ”اوهان جي خيال موجب سنڌي زبان جو اولين افسانه نويس ڪنهن کي ڪوٺي سگهجي ٿو؟“
چيائين ته، ”سوچڻ ڏي.“
ڪجهه دير رکي چيائين ته، ”منهنجي خيال موجب مرزا نادر بيگ.“
نصير مرزا هاڻي وڏيءَ محبت ۽ محنت سان مرزا نادر بيگ جا افسانه ڇپائي ڇڏيا آهن. ليڪن، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي ۽ سائينداد سولنگي به اوائلي سنڌي افسانه نگارن ۾ اهم نالا آهن. سائينداد سولنگي جو افسانو ”انڌي ۽ جنڊ“ مشهور آهي. مون ڪونه پڙهيو آهي، پر هڪ دفعو سولنگي صاحب سان ملاقات ٿي هو سراسر مذهبي ماڻهو ٿي ويو هو.
شيخ اياز جو ”سفيد وحشي ۽ ٻيا افسانا“ به اوائلي دؤر جا اصلوڪا افسانا شمار ٿيندا. اوائلي دؤر جي سنڌي فڪشن جو صحيح معنيٰ ۾ لافاني شاهڪار آهي نارائڻ داس ڀمڀاڻيءَ جو لکيل ناول ”مالهڻ.“
هندستان جي ورهاڱي وقت جيڪو سٺي ۾ سٺو ناٽڪ لکيو ويو سو آهي محمد اسماعيل عرساڻي جو ”بدنصيب ٿري“. سنڌي ادب جو لازوال شاهڪار آهي.
هن پسمنظر ۾ جمال ابڙو وڏو نالو آهي. سندس افسانن سنڌ ۾ مقبوليت ماڻي ۽ انهن جا ٻين ملڪن ۾ به ترجما ٿيا مثال طور جرمنيءَ ۽ روس ۾. جمال پاڻ به ترجما ڪيا. گورڪيءَ جي آتم ڪهاڻيءَ جو ترجمو ڪيائين، جنهن جي پهرين قسط ”مهراڻ“ ۾ ڇپي. مون سنڌيءَ ۾ ان کان بهتر نثري ترجمو ٻيو ڪونه ڏنو آهي.
خدا پاڪ جي سهڻن نالن ۾ هڪ نالو ”المصور“ آهي. جيڪي فنڪار تصويرون ٺاهيندا آهن، تن کي به انهيءَ قدرتي ڏات جي ڪري ”مصور“ يعني تصويرون ٺاهيندڙ ڪوٺيندا آهن. آرٽسٽ، برش سان تصويرون ٺاهيندو آهي، ته اديب ۽ شاعر وري قلم سان. افساني نويسيءَ ۾ مکيه فن ڪردار جي شخصيت کي اڀارڻ آهي. جمال کي انهيءَ فن ۾ ڪمال حاصل هو بادشاهه هو. هن جي افسانن جا ڪردار اهڙا ته سهڻا چٽيل آهن، جو ڄڻ ته جيئرا جاڳندا انسان آهن.
پر، اديب هجي يا شاعر، بنيادي طرح، سندس تحرير جو مرڪزي نڪتو آهي. سندس ”پيغام“. ڏسڻو اهو آهي ته هو پنهنجي قلم ذريعي پڙهندڙ کي پيغام ڪهڙو ٿو ڏئي؟ جمال جو پيغام آهي ”معاشري ۾ سماجي ۽ اقتصادي انصاف قائم ڪرڻ.“
اسان جي ٽهيءَ وارا لکندڙ گهڻو ڪري ويهينءَ صديءَ جي ٻئي يا اڪثر ٽئين ڏهاڪي جي پيداوار هئا. پاڪستان ٺهڻ سان اڳيون وايو منڊل بدلجي ويو، سنڌ تي به اثر پيو. سنڌي هندو ليکڪ لڏي ويا. اجتماعي زندگيءَ سان گڏ انفرادي زندگي به متاثر ٿي. اياز ۽ جمال آرٽسٽ ته وڏا هئا، پر پنهنجين پنهنجين حالتن ۽ مجبورين جي تابع به هئا. اياز ته صاف لکيو آهي ته، ”آزاديءَ بعد منهنجا هندو ساٿي اديب هندستان هليا ويا، ته مون چڱو عرصو لکڻ ئي ڇڏي ڏنو.“
آزاديءَ کان پوءِ صحيح معنيٰ ۾ پهريون اهم ادبي رسالو ماهنامو ”نئين زندگي“ ليکبو، پر انهيءَ جي به شروعاتي پرچن کي ڏسبو، ته منجهس ادبي تحريرون نالي ماتر نظر اينديون. گهڻو ڪري مرڪزي ۽ صوبائي وزيرن جون تقريرون ۽ تصويرون ڏسڻ ۾ اينديون. سرڪاري رسالو هو. ليٿو ۾ ڇپبو هو. ايڊيٽر مولانا عبدالواحد سنڌي هو، ذات جو انڍڙ هو. ننڍپڻ ۾ سنڌ مان لڏي دهليءَ ويو هو. غريب جو ٻار هو، سو ڊاڪٽر ذاڪر حسين سندس مٿي تي ٻاجهه ڀريو هٿ رکيو. ڊاڪٽر صاحب اول جامعه مليه دهليءَ جو وائيس چانسيلر هو. پوءِ هندستان جو صدر ٿيو. سندس پاڇي هيٺ مولانا عبدالواحد سنڌيءَ جو جامعه مليه ۾ وقت سٺو گذريو. اتي ئي شادي ڪيائين. اولاد ٿيس. سندس وڏو فرزند آصف جيلاني هاڻي B.B.C تي اردو نشريات ۾ سٺي عهدي تي آهي. اڳي هت ڪراچيءَ ۾ ”امروز“ اخبار ۾ ڪم ڪندو هو. جتي مون سان گاهي ماهي ملاقات ٿيندي هئس.
مولانا عبدالواحد سنڌي هندستان مان ٻين مهاجر ڀائرن سان گڏ لڏي سنڌ ۾ آيو هو. سندن ئي مدد سان کيس حڪومت پاڪستان جي وزارت اطلاعات ۽ نشريات جي شعبي پاڪستان پبليڪيشن ۾ ”نئين زندگي“ رسالي جي ايڊيٽري ملي. مرڪزي حڪومت رسالي تي ”نئين زندگي“ نالو آزاديءَ جي نسبت سان رکيو ته هاڻي انگريز ويا، اسان آزاد آهيون نئين زندگي شروع ٿي آهي. انهيءَ لحاظ کان، رسالي ۾ شروعات ۾ رڳو، وزيرن جون تصويرون ۽ تقريرون ڇپيون هيون، مولانا عبدالواحد سنڌي صاحب آهستي آهستي رسالي ۾ ادبي رنگ آندو. هڪ ڏينهن اهڙو به آيو جو ”نئين زندگي“ نج سنڌي ”ادبي رسالو“ ٿي ويو ۽ ان جي اشاعت ان زماني ۾ به ڇهن هزارن کي وڃي پهتي. همعصر اردو رسالي ”ماه نو“ جو علائقو سڄو پاڪستان هو ۽ ”نئين زندگي“ رسالي جو علائقو فقط سنڌ هئي، جنهن جون سرحدون ڪراچي ۽ ريتيءَ تائين محدود هيون. پر، مولانا عبدالواحد سنڌيءَ جي ”نئين زندگي“ رسالي سان عشق ۽ عقيدت ۾ انهن ڳالهين جي اهميت گهٽ هئي. هو انهيءَ اصول جو هو ته رسالو وقت تي نڪري ته اشاعت ازخود وڌندي. ائين ئي ٿيو.
مون کي پاڻ ميٺارام هاسٽل ڪراچيءَ مان ٻانهن ۾ هٿ وجهي ساڻ وٺي ويو. وزارت نشريات ۽ اطلاعات جي اعليٰ عملدار کان منهنجو آرڊر ڪرايائين. مهينو مس گذريو هوندو جو رسالي جي ايڊيٽريءَ جو ڪم مون کي سونپيائين ڄڻ ته مان سندس معاون ڪونه هئس، پر پاڻ هو. مون اهڙا بهشتي انسان به ڏٺا. ٻه سال گڏجي دل ۽ جان سان ڪم ڪيوسون. دوستي اهڙي ته پڪي ٿي وئي، جو پوءِ پنهنجي خانگي زندگيءَ جي نهايت نازڪ معاملن ۾ مون سان مشورو ڪندو هو. مثال طور سندس نياڻين جون شاديون. توڙي جو مان کانئس ويهه ورهيه ننڍو هئس.
”نئين زندگي“ کان اڳ يا ساڳئي دؤر ۾ سنڌ ۾ ادبي ۽ نيم ادبي ماهوار رسالا ٻيا به نڪرندا هئا: مثال طور، ”تقاضا“، ”ڳوٺ سڌار“، ”روح ادب“، ”فردوس“ ۽ ”ادا“ وغيره پر انهن گهڻو جٽاءُ ڪونه ڪيو. مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ صاحب جهڙيءَ عظيم شخصيت جي سرپرستيءَ ۾ ”شاعر“ رسالو شايع ٿيو. مولانا غلام محمد گرامي ايڊيٽر مقرر ٿيو، پر اهو به گهڻو عرصو ڪونه هليو. گرامي صاحب موٽي بورڊ ۾ آيو. ’مهراڻ‘ رسالي جو ايڊيٽر ٿيو. ”نئين زندگي“ رسالو مسلسل هلندو رهيو. جڏهن ون يونٽ ڊهي ويو ته، سرڪار نامدار، سنڌي پڙهندڙن تان بار هلڪو ڪرڻ لاءِ ’نئين زندگي‘ رسالو بند ڪري ڇڏيو.
اها ڳالهه سبق آموز آهي ۽ سوچڻ جهڙي آهي
جمال ابڙي ۽ شيخ اياز جهڙا عظيم آرٽسٽ مٿي ذڪر ڪيل ادبي ۽ نيم ادبي رسالن ۾ گهٽ لکندا هئا، پر ”نئين زندگي“ ۾ لکندا هئا. انهيءَ ڳالهه جو ان وقت هڪ سبب ته ”نئين زندگي“ رسالي ۾ منهنجي موجودگي ۽ ساڻن دوستي هئي، پر ٻيو ۽ مکيه سبب هو ”سنڌي ادبي سنگت“ جو قائم ٿيڻ. البت، ”مهراڻ“ نڪتو ته ان ۾ لکڻ هر ڪنهن لاءِ فخر جي ڳالهه هئي.
”سنڌي ادبي سنگت“ يا ”سنڌي ساهت سنگت“ آزاديءَ کان اڳ هڪ ادبي تنظيم هوندي هئي، جنهن ۾ نوجوان هندو ۽ مسلمان اديب ٻئي شامل هوندا هئا. اياز ۽ جمال به موتين جي انهيءَ لڙهيءَ جا داڻا هئا.
هڪ طرف ادبي سنگت ٺهي ۽ زور ورتائين، ته ٻئي طرف سنڌي ادبي بورڊ 1955ع ۾ وڏي آب تاب سان ”مهراڻ“ رسالو ڪڍيو. جويو صاحب ايڊيٽر ٿيو. سنڌ ۾، هر هنڌ، جديد سنڌي افساني ۽ شعر شاعريءَ جون شمعون روشن ٿي ويون.
جمال ۽ اياز سان منهنجي گھرائپ ٿي، ته ستت تڪڙيون تڪڙيون ميل ملاقاتون ٿيون. هڪ دفعي مان ۽ رشيد ڀٽي رڳو جمال سان ملڻ لاءِ ڪراچيءَ مان شڪارپور وياسين. جتي هو جج هو. سياري جو زمانو هو. وٽس رات ٽڪياسين. ٻئي دفعي مان وٽس ٽنڊي الهيار ويس.
جڏهن جمال حيدرآباد ۾ جج هو، ته لطيف آباد ۾ پنهنجي ڀيڻ جي گهر ۾ رهندو هو، جنهن جي پاسي ۾ سندس ننڍي ڀاءُ ڪمال جو بنگلو هو. سندس وڏو ڀاءُ شمس لاڙڪاڻي ۾ رهندو هو. جمال جي ڪري منهنجي سندس ٻنهي ڀائرن سان نيازمندي ٿي. جمال جي هڪڙيءَ نياڻيءَ کي ننڍي هوندي مٿي تي وار گهٽ هوندا هئا. سو، اسڪول ۾ ڇوڪريون چيڙائينديون هئس. الله ڪيو، جو نياڻيءَ کي وار اچي ويا. پر، جمال اهي سڀ ڳالهيون کلي ڪندو هو. وڏي حوصلي وارو شخص هو. سندس همت ۽ حوصلي جو اندازو ان ڳالهه مان ڪجي ته جڏهن کيس دل جو دورو پيو ۽ سمجهيائين ته هاڻي زندگيءَ جو سج لهڻ وارو آهي، تڏهن گهر واريءَ کي مرڪي چيائين ته، ”سائين، هاڻي خدا حافظ!“
مون سان ڳالهه ڪيائين ته، ”ادا، بس ان کان پوءِ ايترو ياد اٿم، ته اها دعا پڙهيم، جيڪا بابي رحلت وقت پڙهي هئي. پوءِ ڪا خبر ڪانه پيم. جڏهن هوش حواس ۾ آيس، ته ڏٺم ته اڃا جهان آب و گل ۾ موجود آهيان.“
جمال ۽ مان ٻئي والدين جي اثر ڪري سموريءَ ترقي پسنديءَ جي باوجود هميشه ذهني طور مذهبي رهياسين. جمال ته ٻه ٽي عمرا ۽ حج به ڪري آيو. اسان جو ان ڳالهه ۾ اصل يقين ڪونه هو ته:
اڳتي سڀ ڪافر جو ڪوڙ، جاني آءُ، جواني ماڻ.
چاچو علي خان ابڙو، جيڪو جمال جو والد صاحب هو، سو غالباً سنڌ جو پهريون گريجوئيٽ هو ۽ تعليم کاتي ۾ اعليٰ عملدار هو. قرآن مجيد جي سنڌي ترجمي سان گڏ سنڌي زبان ۾ به ڪيترا ڪتاب لکيائين، جي تڏهوڪي سنڌ مسلم ادبي سوسائٽيءَ شايع ڪيا. قرآن مجيد جي سنڌي ترجمي جو ته نئون ڇاپو به نڪتو آهي.
ڊاڪٽر ڪريم عباسي، جمال جي دل جي بيماريءَ جو علاج ڪندو هو. منهنجو ننڍپڻ جو يار هو. جمال کي چيائين ته رات جي مانيءَ وقت دوا طور تون ٿورڙي وسڪي وٺندين ته تولاءِ سٺي آهي. جمال دوا ته پابنديءَ سان وٺندو هو، پر انهيءَ نسخي تي به عمل ڪندو هو. جڏهن مان وٽس هوندو هئس ته ٻه گلاس ٺاهيندو هو. مون انهيءَ پاڻيءَ کي اڳ ڪڏهن به هٿ ڪونه لاتو هو، پر جمال گلاس ۾ هڪ دڪو به وڌيڪ ڪونه وجهندو هو. دوا وانگر استعمال ڪندو هو.
جمال ۽ مان سڀئي ڳالهيون ڪندا هئاسين. عمر جي ٿوري گهڻي فرق جو حجاب به ڪونه هوندو هو. سندس مزاج ۾ رڳي سنجيدگي ڪانه هوندي هئي. کل ڀوڳ ۾ به بي نظير هو.
ڳالهه ڪيائين ته ڪو جوابدار ڪورٽ ۾ آيو. آرام سان چيومانس ته، ”مٿي جوابدارن جي پڃري ۾ ٿي بيهه!“
گهڙيءَ کان پوءِ جو ڏسان ته پڃري ۾ گهڙي، ان جي ڪاٺ جي ڪٽهڙي تي لانگ ورائي، اڃا مٿي پيو چڙهي! حيران ٿي چيومانس ته، ”اڙي، اهو ڇا ٿو ڪرين؟“
چيائين ته، ”سائين، اوهان جو چيو ته مٿي چڙهي بيهه!“
چيائين ته، “ڪورٽ ۾ ويٺو هئس. پر، اهو ٻڌي ايڏي ته کل آيم، جو چيمبر ۾ هليو ويس.“
ڪورٽن جا تجربا ٻڌائيندي چيائين ته، ”شڪارپور جي پاسي هڪ ڪيس آيو. ڪنهن هاريءَ جي زال شڪي حالتن ۾ مئي. ڪيس هليو. پتو پيو ته پاڻ ڪنهن رن سان کريل هو. سانجهيءَ جو منهن اونداهيءَ ۾ گهر ۾ آيو ۽ کٽ تي ليٽي زال کي چيائين ته، ”اندر پاري مان ٻيڙيون ۽ باڪس کڻي آڻي ڏي.“
هوءَ ويچاري اوندهه ۾ اندر وئي ۽ هٿوراڙيون ڏئي، پارو ڳولي لڌائين. ڍڪڻ لاهي اندر ٻيڙين لاءِ هٿ وڌائين. هاريءَ پاري ۾ ڪو نانگ وجهي ڍڪڻ ڏئي ڇڏيو هو، تنهن امالڪ ڏنگ هنيس. مائي اتي ئي مري وئي. روڄ راڙو ٿيو ته نيٺ ڳالهه ڦاٽي ته هيئن زال کي مارڻ لاءِ اها ترڪيب سوچي هئائين.“
ٻيو قصو ٻڌايائين ته، ”هڪڙا هاري پوڙهي پيءُ جي چوڻ تي کيس پاڻ ماري، فرياد کڻي آيا ته فلاڻن ماريو آهي.“ اصل ۾ دشمن کان پلاند وٺڻ لاءِ اهو ڊرامو رٿيو هئائون، پر ظاهر ٿي پيا.“ اهڙا ڪيئي قصا ٻڌايائين.
ظاهر آهي ته ماڻهن جي منافقين جو سندس ذهن تي به اثر پيو هوندو. ازحد حساس طبيعت جو ته اڳي ئي هو. نتيجو اهو نڪتو، ته سندس ساڄي هٿ لکڻ ڇڏي ڏنو. ماڻهن جو مزاج منافقي ڏسي، فتوائن لکڻ کان معذور ٿي ويو.
مون سان ڳالهه ڪيائين ته، پاڻيءَ سان ڀريل بالٽي کڻي ٿو وڃان، پر قلم ۾ هٿ وجهان ٿو، ته اڳتي رڙهي ئي نٿو! گهڻئي ڏس پنڌ ڪيائين. نيٺ فتوائن لکڻ لاءِ ٽائيپ رائيٽر استعمال ڪرڻ لڳو پوءِ هوريان هوريان کاٻي هٿ سان لکڻ جي پرئڪٽس ڪيائين. ائين قلم، ڪتابَ ۽ ڪاغذ سان حياتيءَ جي آخر تائين ياري نڀايائين. ليڪن سندس حوصلي کي شابس هجي جو پنهنجيءَ آتم ڪهاڻيءَ جو احوال ايڏي ته باريڪ بينيءَ ۽ جذيات سان ويهي لکيو اٿس، جو ڪير ڪونه مڃيندو ته هن شخص کي ڪڏهن به لکڻ ۾ ڪا هٻڪ ٿي هوندي.
وفات کان مهينو ماسو اڳ حيدرآباد آيو هو. سرڪيٽ هائوس جي ائنيڪسيءَ ۾ فيمليءَ سميت ٽڪيو هو. فون ڪيائين. شام جو اٺين ڌاران وٽس ويس. نائين بجي کيس شاديءَ جي دعوت ۾ وڃڻو هو. سٺي ڪچهري ڪئيسون. پڇيومانس ته لکڻ ٿئي ٿو، چيائين ته، ”هائو، ڪجهه نه ڪجهه لکندو رهان ٿو.“
جمال، جوانيءَ ۾ خاڪسار تحريڪ کان متاثر هو، ان جون ڳالهيون ڪندو هو. ٻيون گهڻيون ڳالهيون ڪندو هو سنڌ جي مير صاحبن جون، جن مان گهڻن سان گھري گهاٽي دوستي هئس.
جڏهن ايوب خان جي حڪومت ۾ شيخ اياز ڏکين ڏينهن ۾ آيو ته مون کيس ڀٽيءَ سميت ڪراچيءَ ۾ پنهنجي دوست نثار ميمڻ جي ڪڪري گرائونڊ واريءَ هوٽل ۾ لڪايو. ٻه ٽي ڏينهن ساڻن گڏ هئس. پوءِ موڪل پوري ٿي ته لاچار حيدرآباد هليو آيس. هو ٻه ڏينهن ٻيا به ٽڪيا پوءِ حيدرآباد آيا. منجهند جي ماني ٻنهي ڄڻن فاران هوٽل تي اچي کاڌي. اتان مون کي فون ڪيائون ته تو وٽ اچون ٿا. عين ان مهل ”عبرت“ اخبار مان فون آئي ته ايوب سرڪار يارهن ڄڻن جي گرفتاريءَ جا وارنٽ ڪڍيا آهن. جن ۾ سنڌ مان اياز ۽ مير رسول بخش به شامل آهن. ايتري ۾ اياز ۽ ڀٽي فاران هوٽل مان مون وٽ پهچي ويا. ڀانيان ٿو ته ديوان پرمانند (جيڪو ڪوئيٽا ۾ انڪم ٽيڪس جي وڪالت ڪندو هو ۽ اياز جو پراڻو دوست هو) به ساڻن گڏ هو. مون کين عبرت جي آفيس مان آيل خبر ٻڌائي. صلاح ڪري ڪنهن دوست کي موڪليوسون، ته تصديق ڪري اچي. هن موٽي اچي چيو ته خبر اکر به اکر درست آهي. ايتري ۾ ڪو اوپرو ماڻهو آيو. مون اياز کي چيو ته، ”هتان هلون، هيءَ جاءِ ويهڻ لاءِ موزون ڪانهي.“ ڪار ۾ ويٺاسون. حيدر چؤنڪ کان لنگهياسون ته مير رسول بخش کي گرفتار ڪري وٺي پئي ويا. گاڏيون اسان جي اڳيان لنگهيون. مير صاحب کي ڳچيءَ ۾ گلن جا هار پيا هئا.
مان يارن کي سڌو جمال رند وٽ وٺي هليس، جو پبلڪ اسڪول لطيف آباد ۾ رهندو هو. سو، پاسيري هنڌ تي هو. جمال رند کي سڄي ڳالهه ٻڌائيسون، پر ان کي ليکيائين به ڪونه! وڏيءَ گرمجوشيءَ ۾ ۽ خنده پيشانيءَ سان استقبال ڪيائين. گهر ۾ ٻارڙن کي هڪڙيءَ ڪوٺيءَ ۾ موڪلي، اسان کي ڊرائنگ روم ۾ وهاريائين. چاءِ پاڻيءَ کان پوءِ اياز لاءِ شام جي مهل گهربل سامان جو بندوبست ڪيائين. اياز پنهنجي ڊرائيور کي موڪليو ته هـِت هت هوٽل تي چاءِ پي ڪن ڏئي، ته سندس گرفتاريءَ بابت ماڻهو ريڊئي جي خبر تي ڇا ٿا چون؟
ڊرائيور ويو ته ڪلاڪ ٻه ڪلاڪ گم. اسين ڏاڍا پريشان ٿياسين!
اياز شڪي طبيعت جو ماڻهو هو. سو ڊرائيور موٽيو، ته مٿس گارين جو وسڪارو لاتائين. چيائين ته، ”هي حرامي پوليس کي پاڻ ڄاڻ ڪرڻ ويو هوندو، ته فلاڻي جي گهر ۾ لڪو ويٺو آهي.“
جمال رند جو گهر ايڏو وڏو ڪونه هو، جو سندس ٻار منجهس سمهن، ته اياز جهڙو معزز مهمان، ديوان پرمانند ۽ ڊرائيور به اتي ٽڪن، سو خيال ڪيوسون ته ”ڪاڏي وڃون؟“ اوچتو خيال آيو ته ”جمال ابڙو“.
اياز کي ان ڳالهه ۾ به شڪ پيو ته جمال رند مون کي گهر ۾ رات ٽڪڻ نه ٿو ڏئي، ان ڪري جمال ابڙي وٽ ٿو موڪلي. ڪنهن ڪتاب ۾ ائين لکيو به اٿس. اهو پڙهي جمال رند کي ڏاڍو ڏک ٿيو. اڄ اياز ۽ جمال رند هن جهان ۾ ڪونهن. مان ڏاڍي ڏک سان هي حرف لکان ٿو.
جمال ابڙي جو گهر گدوءَ جي پاسي ۾ هو يا G.O.R ۾ هو. نيٺ ڳولهي لڌوسون. اياز ۽ مان اها رات جمال جي گهر ۾ ٽڪياسين. پلنگن تي ايڏيون ته سهڻيون رلهيون وڇايل هيون، جو مون کي اڃان تائين ياد آهن. جمال کان پڇيم ته چيائين ته، ”ميرپور بٺوري جي پاسي جون آهن.“
جمال تمام سٺو مهمان نواز هو. وٽس گهڻائي دفعا ٽڪيا هونداسين، پر تاريخي پسمنظر ۾ اها رات به يادگار آهي.
جمال جڊيشريءَ مان سنڌ صوبائي اسيمبليءَ جو سيڪريٽري ٿيو. تيسين منهنجي وٽس اچ وڃ رهي. پوءِ سندس نوڪريءَ جي نوعيت اهڙي ٿي وئي، جو اسان جي ميل ملاقات دير دير سان ٿيڻ لڳي. جڏهن سندس فرزند بدر کي پوليس قابو ڪيو، تڏهن فوراً وٽس ويس. سڄو احوال ٻڌايائين. سندس آفيس ۾ ئي ڪچهري ڪئيسون.
اسان جون ميل ملاقاتون وري تڏهن شروع ٿيون، جڏهن اياز سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسيلر ٿيو ۽ مون کي پرو وائيس چانسيلر ڪرايائين. جمال ۽ نثار ميمڻ کي سئنڊيڪيٽ ۽ سليڪشن بورڊ جو ميمبر ڪرايائين. جمال سان اهي ڏينهن به ڏاڍا سٺا گذريا.
1984ع ۾ مان اسلام آباد هليو ويس، ته جمال سان ميل ملاقات وري گهٽجي وئي، جمال به اسلام آباد ۾ فيڊرل سروس ٽربيونل جو ميمبر مقرر ٿيو هو. پر، مون کي ياد ڪونهي ته اسان ڇو ڪونه گڏياسون.
جڏهن جمال رٽاير ڪري ڪراچيءَ ۾ ڊفينس ۾ گهر وٺي رهڻ لڳو، ته مان گاهي ماهي، سندس حاضري ڏئي ايندو هئس، يا وري اسان جي ملاقات اياز جي ڪلفٽن واري فلئٽ تي ٿيندي هئي. ان زماني ۾ به جمال جي دل سخت زخمي هوندي هئي. پر هو ان جي گهڻي دانهن ڪونه ڪندو هو.
انهيءَ زماني ۾ هڪ دفعي عبدالله ميمڻ واٽر ۽ پاور جو وزير ٿي اسلام آباد آيو. مون سان به گھري گهاٽي ياري هئس، پر جمال جو چوڻ هو ته سندس گهاٽو يار هو. مون جمال کي چيو ته، ”تون مون سان گڏجي اسلام آباد هل ته توکي دل جي ڪنهن ماهر کي ڏيکاريان ۽ عبدالله ۾ منهنجو ڪم آهي، اهو به چئونس.“
جمال هليو ۽ منهنجي غريباڻي گهر ٽڪيو. شام جو عبدالله جي آفيس ۾ وياسون. اڌ ڪلاڪ P.A جي آفيس ۾ انتظار ڪرايائين. پوءِ به اندر ڪمري ۾ ڪونه سڏايائين. اوچتو پاڻ P.A جي ڪمري ۾ گهڙي آيو ۽ چيائين ته، ”صبح جو ڪنهن غير ملڪي گروپ اڳيان هن موضوع تي ”پيشڪش“ ڪرڻي اٿم، سو واندو ڪونه آهيان. پر ڪم ٻڌايو؟“
اسان يس ته، ”ڪيڏيءَ مهل ڪم مان واندا ٿيندا؟“
چيائين ته، ”رات اٺين ڌاران.“
اسان چيس ته، ”اسان جي گهر هليا اچو. اتي ماني گرهه به وجهون ۽ ڪچهري به ڪريون.“
نهڪر ڪونه ڪيائين. ائين به ڪونه چيائين ته، ”جمال آيو آهي اسلام آباد، سو مانيءَ گرهه ته اوهان ٻنهي کي مون کي ئي کارائڻ کپي.“
چيائين ته، ”چڱو.“
اسين موٽي گهر آياسين ته جمال چيو ته، ”عبدالله مڙئي سرڪي ڀريندو آهي.“
دل ۾ چيم ته آفيس ۾ ته اسان کي چاءِ جي ڪوپ جي سکڻي صلاح به ڪانه ڪيائين. بهرحال، مان مانيءَ جو انتظام ڪري، عبدالله جي سرڪيءَ جو بندوبست ڪرڻ ويس.
عبدلله اٺين وڳي گهر آيو. آرام سان ٿي ويٺو. آفيس جو ڪم لاهي آيو هو. سرڪي ڀريائين. مانيءَ جو گرهه به مڪمل اطمينان سان وڌائين. ڪم جي باري ۾ اسان کان خبر چار وٺي، واسطيدار ماڻهوءَ کي چٺي به چڱي لکي موڪليائين. پر انهيءَ جي پوئواري اصل ڪانه ڪيائين. جمال، ڊاڪٽر کي پاڻ ڏيکاري ڪراچيءَ موٽي ويو.
بعد ۾ مون رمز سان عبدالله ميمڻ کي ڪڏهن گل موڪليا ۽ ڪڏهن ڪيڪ، ته من اسان جي عرض جي ڪا يادگيري پويس. پر مڙئي خير. ٻيو ته ٺهيو مون کي ياد آهي ته جمال کان اهو به ڪونه پڇيو هئائين ته، ”ڪڏهن ڪراچيءَ موٽڻ جو ارادو آهي؟“
راولپنڊيءَ ۾ آرمڊ فورسز جي دل جي بيمارين جي اسپتال جي سربراهه، جنرل ڪيانيءَ مون سان ”دل جي هڪ ماهر“ جي تعريف ڪئي هئي. مان جمال کي وٽس وٺي ويو هئس. ڊاڪٽر جو مون ۾ ڪم هو جمال کي چڱيءَ طرح تپاسيائين. کانئس سوال به ڪيائين، پر کيس دم دلاسو ڏيئي، مون سان پاسيرو احوال ڪيائين ۽ چٽن لفظن ۾ چيائين ته، ”تنهنجو دوست دل جو نازڪ مريض آهي. خيال رکجو.“
جمال ڪراچيءَ موٽي ويو. مان اسلام آباد مان ڪراچيءَ ايندو هئس، ته جمال سان ميل ملاقات ٿيندي رهندي هئي، يا وري ٻئي ڄڻا اياز وٽ ملندا هئاسين، پر هر دفعي مون لاءِ مسئلو اهو هوندو هو ته ڪچهري ساڻس ڪهڙي موضوع تي ڪريان؟ ڦري گهري سندس دل جي حالت اکين اڳيان ايندي هئي. اسلام آباد ۾ ڊاڪٽر ڪرنل اشفاق جا چيل اکر ياد پوندا هئا. سو، ساڻس هتان هتان کل ڀوڳ جون ڳالهيون ڪندو هئس يا وري مذهبي ڳالهيون ڪندو هئس.
هڪ دفعي اياز وٽ عبدالله ميمڻ جي تعريف ڪيائين ۽ تصديق لاءِ مون کان پڇيائين ته، ”رباني ڪيئن ٿو ڀانئين سندس قرب.“
مون صاف صاف چئي ڏنو ته، ”جمال ڇا ڪيائين؟ تون ته ڪراچيءَ مان مون سان هليو هئين. ٻه ڪلاڪ آفيس ۾ وهاري مليو. ڪم ته ڪونه ڪيائين پر، چاءِ جي صلاح به ڪانه ڪيائين.“ جمال چپ ٿي ويو حقيقت اها هئي.
جمال جو اولاد سندس فرمان ۾ هو. اها وڏي ٽيڪ آهي. ماڻهو اڪيلو ۽ تنها ڪونه ٿو ٿئي. غمگين ڪونه ٿو ٿئي. يار دوست ڇڏي وڃن ٿا ته اياز وانگر اڪيلو ۽ اٻاڻڪو ڪونه ٿو ٿئي.
جمال اولاد جي پيار جي ڇانوَ ۾، هڪ پکيئڙي وانگر آخري عمر ۾ داڻو پاڻي چڳندو رهيو، سندس پويان ڏينهن ڏاڍي آرام ۽ اطمينان سان گذريا. هڪ رات، سومهاڻيءَ جي مهل، اوچتو ڪنن ۾ ازلي ٻانگ ٻڌائين:
اوڏڻ اوري آءُ، توکي لاکي ڪوٺيو،
لهي تو مٿاءُ، سندو مٽيءَ مامرو.
”لبئڪ“ چيائين ۽ هميشه لاءِ اکڙيون ٻوٽي ڇڏيائين.