پير حسام الدين راشدي
حـق موجود، سدا موجـود
سنڌ موجود، سدا موجود
شيخ اياز پڻ پنهنجي هڪ ڪتاب جو انتساب پير صاحب جي نالي ڪيو ۽ لکيو هو ته، ”سندس روح مان مون کي اروڙ جي مٽيءَ جي خوشبو ٿي اچي.“ جڏهن مينهن وسندو آهي ته مٽيءَ مان عجب خوشبو نڪرندي آهي. ايازُ ڪيترائي دفعا مون سان گڏجي پير صاحب وٽ حاضري ڏيڻ هليو هو.
الله سائينءَ، پير صاحب کي گهڻين ئي خوبين سان نوازيو هو، پر هڪ عالم ۽ محقق جي حيثيت ۾ سنڌ جي تاريخ جو احوال گڏ ڪرڻ ۽ ڇپائڻ سندس دلپسند شغل هو. محنتي ۽ ايماندار شخص هو. پنهنجي ڪم ۾ وڏي محنت ڪندو هو. ڪا به ”غير مستند ڳالهه“ لکڻ کان پاڻ بچائيندو هو... ”مستند معلومات“ سونَ جي ذرڙن وانگر گڏ ڪري، پڙهندڙن جي اڳيان پيش ڪندو هو. سندس همعصر گهڻن عالمن ۾ اها خوبي ڪانه هئي. ڪي ته ڄاڻي واڻي سنڌ جي تاريخ کي مسخ ڪندا هئا. مثال طور سنڌ جي اڳوڻيءَ عظمت واريءَ تهذيب جي نشانن، ڪاهوءَ جي دڙي، ۽ لوهم جي دڙي وغيره کي ته سندن نالن سان سڏيندا هئا، پر ”موهن جي دڙي“ کي تعصب جي ڪري ”مئن جو دڙو“ ڪوٺيندا هئا! ڄڻ ته ڪاهوءَ جو دڙو ۽ لوهم جو دڙو جيئرن جاڳندن ماڻهن جا شهر آهن. تعصب ماڻهوءَ جي اکين تي پٽي ٻڌي ڇڏيندو آهي. هو انڌو ٿي ويندو آهي، پر جيڪي تعصب کان آجا هوندا آهن، سي سچ لکندا آهن. مثال طور ”موهن جو دڙو“ ڪوٺيندا هئا.
ڪنڊياري تعلقي ۾، اسان جي ڳوٺ جي ڀر سان بهليمن جو دڙو هوندو هو، جو ڪنهن زماني ۾ بهليم قوم جا ماڻهو اتي رهندا هئا. بهليم قوم اڃا سنڌ ۾ گهڻن هنڌن تي آباد آهي ۽ نهايت مهذب آهي. ممتاز محقق، حڪيم خليفي عبدالمجيد خان چانڊيي پنهنجي تازي لکيل لاجواب ڪتاب ”سوانح حيات غيبي خان چانڊئي“ ۾ ته ڪيترائي اهڙا پراڻا ڦٽل شهر ڏسيا آهن، جيڪي پنهنجن پراڻن نالن سان سڏجن ٿا، جيئن هاڪڙي جو دڙو، سماگر جو دڙو ۽ شاهه نندل جو دڙو وغيره.
پير صاحب ۾ به تعصب ڪونه هو ته پاڻ موهن جي دڙي کي انهيءَ ئي نالي سان ڪوٺيندو هو ۽ فخر سان چوندو هو ته:
”موهن جو دڙو سنڌ جي اڳوڻيءَ عظمت جو روشن نشان آهي!“
مان زندگيءَ جو وڏو عرصو پير صاحب سان گڏ گذاريو. ڪتاب لکڻ جو سندس طريقو اهو هو ته اول پنهنجي پراجيڪٽ جو نقشو ٺاهيندو هو. پوءِ بسم الله ڪندو هو. گويا، تحقيقي ڪم سائنٽيفڪ نموني ۾ ڪندو هو. جيڪي لکندو هو، تنهن تي بار بار نظرثاني ڪندو هو. جيڪي غلطيون نظر اينديون هئس، تن جي درستيءَ ۽ مسودي جي صاف ڪاپي اتارڻ جو ڪم، فارسي ڪتابن جي صورت ۾، مولوي اعجاز الحق قدوسيءَ يا حبيب الله راشديءَ کي ڏيندو هو. ٻئي ڄڻا سنڌي ادبي بورڊ ۾ نقل نويس هئا. ٽيون نقل نويسُ مولوي محمد صديق ”ماعر“ هوندو هو، جيڪو سنڌي هو ۽ عربي نسخن جي نقل نويسيءَ جو ماهر هو. سندس سنڌي، توڻي فارسي ۽ عربي اکرَ موتيءَ جا داڻا هوندا هئا. جڏهن جويي صاحب کيس بورڊ مان فارغ ڪري ڇڏيو، ته ڊاڪٽر الانا فوراً کيس سنڌالاجيءَ ۾ روزگار سان لاتو، غريب ڏکين ڏينهن ڏسڻ کان بچي ويو.
پير صاحب نقل نويسيءَ جي، ڪم ۾ چڪ اصل برداشت ڪونه ڪندو هو. هڪڙو مثال مون کي ياد آهي. هڪ دفعي مولوي اعجازالحق قدوسيءَ سندس ڏنل مواد جا ويهه پنجويهه صفحا اتاريا مون کان پڇيائين ته، ”ڪاڏي ٿا وڃو؟“
مون چيو ته، ”پير صاحب وٽ، ڪو ڪم چيو هئائين.“
چيائين ته، ”مان به هلان ٿو، جو هي اتاريل ڪاغذ کيس ڏيڻا اٿم ۽ نوان ڪاغذ کانئس وٺڻا اٿم.“
اسان ٻئي ڄڻا ڪراچيءَ ۾ بندر روڊ تي بورڊ جي آفيس مان سرڪاري جيپ ۾ چڙهي پير صاحب جي رهائشگاهه ”بيت الضيا“ جمشيد روڊ ڪراچي روانا ٿياسين. ڀانيان ٿو يارهين، ساڍي يارهين بجي صبح جو ٽائيم هوندو. اُتي پهتاسين ته نوڪر پير صاحب وٽ وٺي هليو. پاڻ پنهنجيءَ لئبرريءَ ۾ ڪو ڪتاب ويٺي لکيائين. اسان سندس ميز جي سامهون ڪرسين تي وڃي ويٺاسون. هن اسان کي ڏٺو پر خاموشيءَ سان لکندو رهيو. جڏهن سڄو صفحو لکي پورو ڪيائين، ته ڪنڌ مٿي کڻي، اسان ڏانهن نهاريائين ۽ مولوي صاحب کان پڇيائين ته، ”جيڪي ڪاغذ ڏنا هئم، سي نقل ٿي ويا؟“
مولوي صاحب جي وات ۾ پان هو. سو، جواب ڏيڻ بدران ساڻ آندل ڪاغذ سندس اڳيان رکيائين. پير صاحب اهي ڪاغذ پڙهڻ شروع ڪيا. پهرئين ئي صفحي ۾ ڪا چُڪَ نظر آيس، سو، اول ته مولوي صاحب ڏانهن ڪاوڙ ۾ نهاريائين... پوءِ، پينَ کڻي چُڪ درست ڪيائين. ٻيو صفحو ورايائين، ته ان ۾ به ڪا هڪ اڌ چُڪ نظر آيس، نرڙ ۾ گُهنج وجهي، اها به درست ڪيائين. ٽين چُڪ نظر آيس، ته غصي ۾ باهه ٿي ويو. ڪاغذ ڦاڙي، چار ٽڪر ڪري، ردي ٽوڪريءَ ۾ اڇلايائين ۽ مولوي صاحب کي چيائين ته: ”چلي جائو.“
مولوي صاحب ڪرسيءَ تان اٿيو، ته مان به اٿيس. ٻئي ڄڻا موٽي بورڊ جي آفيس ۾ پهتاسون. رستو ڊگهو هو. پر، مولوي صاحب ويچاري کان ٻيو پان کائڻ به وسري ويو.
هونئن، پير صاحب کي مولوي صاحب سان ڏاڍي محبت هوندي هئي. پاڻ مولوي صاحب کان سواءِ منجهند جي ماني ڪونه کائيندو هو. مولوي صاحب پاڻ وقت تي نه پهتو، ته پير صاحب روزانو کيس موٽر موڪلي، بورڊ جي آفيس مان پنهنجي گهر گهرائي وٺندو هو.
جويي صاحب پنهنجي هڪ مضمون ۾ پير صاحب کي ”محنت ڪش محقق“ ڪوٺيو آهي. پير صاحب جي باري ۾ صحيح راءِ اها ئي آهي. مان ان ڳالهه جو اکين ڏٺو شاهد آهيان. خاص ڪري، ٽن ڪتابن ”مقالات الشعراء“ ۽ ”تذڪره شعراءِ ڪشمير“ توڙي ”تحفته الڪرام“ (فارسي) جي ايڊٽنگ تي وڏي محنت ڪئي هئائين! اهي ٽئي ڪتاب سندس علمي عظمت جا يادگار آهن. ’مقالات الشعراء‘ جو ڌڪ ته پچائي ويو، پر ”تذڪره شعراءِ ڪشمير“ تي رات ڏينهن جيڪا هڻ هڻان ڪيائين، تنهن جي نتيجي طور کيس دل جو دورو پيو.
”تاريخ مظهر شاهجهاني“ به اوڏيءَ ئي محبت سان ايڊٽ ڪيائين. انهن ڏينهن ۾، اٿي ويٺيءَ، اها ڳالهه سندس زبان تي هوندي هئي ته، ”مغلن جي حڪومت ۾ سنڌ تي ڏاڍو ظلم هو.“ هڪ ڏينهن مون کي چيائين ته ”ڪتاب ۾ راڻيءَ نورجهان جو شجرو ڏيئي، ڏيکارڻ گهران ٿو ته سندس مٽ مائٽ، سڄي هندستان ۾ اهم سرڪاري عهدن تي قابض ٿي ويا هئا. سندس پنهنجا اکر هي هئا: ”نورجهان جو خاندان سڄي مغل هندستان ۾ ڪينسر وانگر پکڙجي ويو هو.“
جڏهن نورجهان جو شجرو ٺاهڻ شروع ڪيائين ته پڻس جو جدا ٺاهيائين ۽ ماڻس جو جدا. ٻئي شجرا هاڻي سندس ايڊٽ ڪيل ڪتاب ”مظهر شاهجهاني“ ۾ موجود آهن. انهن شجرن لاءِ الائي ته ڪٿان ڪٿان معلومات گڏ ڪيائين ۽ آخر ۾ انهن کي انهيءَ نقطي تي وڃي پهچايائين، جتي ملڪه نورجهان جو جسماني پيڪر، هن دنيا ۾ تشريف آوريءَ لاءِ، اڃا سندس وڏڙن جي رت ۾، ابتدائي جزن جي صورت ۾ به ظهور پذير ڪونه ٿيو هو.
پير صاحب ڪتابن وانگر، انهن جا مقدما به وڏيءَ محنت ۽ ايمانداريءَ سان لکندو هو. ”سير العارفين“ جو مقدمو سندس محنت ۽ اورچائيءَ جو هڪ سهڻو مثال آهي. اهڙو ئي ٻيو مثال مير علي شير قانع جي سوانح حيات وارو مضمون آهي، جو ”تحفته الڪرام“ جي اردو ايڊيشن ۾ ڇپيل آهي. سنڌ جي هاڻوڪن موجوده محبِ وطن اديبن کي انهن تي تبصرا لکڻ گهرجن، ته اسان جو نئون نسل پنهنجي تاريخي ورثي کان واقف ٿئي.
اسان کي نئين نسل کي سمجهائڻ گهرجي ته ”مخلص انسان آسمان مان نازل ڪونه ٿيندا آهن. هن ڌرتيءَ تي ئي جنم وٺندا آهن.“ پير صاحب جي وفات کان پوءِ موجوده دور جو سچو پچو عالم ۽ محقق قريشي حامد علي خانائي آهي، پر سندس قدر ڪونه ٿيو آهي. سائين قاسمي صاحب کي ان ڳالهه جو پورو پورو احساس هو. قريشي صاحب جي ڪم جي ڏاڍي تعريف ڪندو هو.
پير صاحب جي لکيل مقدمن ۾ اڃا به هڪ مکيه مثال ”حديقته الاولياء“ جو آهي. جنهن ۾ سيوهڻ جي مشائخن جي باري ۾ معلومات ڏني اٿس. انهيءَ مقدمي ۾، هن اهڙن تذڪرن جي فهرست مختصر جائزي سميت ڏني آهي، جيڪي سنڌ ۾ تصوف جي تاريخ لکڻ لاءِ بنيادي ماخذ (BASIC SOURCES) جي حيثيت رکن ٿا.
سنڌ ۾ سومرا خاندان ۽ ڀٽا خاندان قلندر شهباز جا عقيدتمند آهن. انهيءَ پسمنظر ۾، هڪ دفعي رحيم بخش سومري، پير صاحب جي وفات کان پوءِ مون کي چيو هو ته:
”جڏهن سنڌ جا مڙئي موجوده وطن فروش محقق ۽ بي ضمير عالمَ مري ويندا، تڏهن پير صاحب جا ڪتاب ’سونهاريءَ سنڌ جي تعميرِ نو‘ لاءِ نئين نسل کي ڪم ايندا. سنڌ جا اهلِ دل انسان سندس ابدي آرامگاهه تي ريشم ۽ ڪيمخواب جا پَڙَ چاڙهيندا ۽ سنڌي مائرون پنهنجن ٻچن تي دودي سومري وانگر، ”حسام الدين“ نالو سڪ ۽ عقيدت سان رکنديون.“
پير صاحب زندگيءَ ۾ ڏکيا ڏينهن به ڏٺا. کيس 1958ع ۾ دل جو پهريون دورو پيو. پوءِ ته ٻه ٽي دفعا پيو هو، هڪ دفعو لاهور ۾ پيو هو، جتي پاڻ علامه اقبال قومي ڪانگريس ۾ شريڪ ٿيڻ ويو هو. هڪ مهاجر عالم مون سان ڳالهه ڪئي، ته اسان شام وارو اجلاس پورو ڪري اٿياسين. پرل ڪانٽيننٽل هوٽل ۾ ٽڪيل هئاسين. ڪانگريس جا ڪي نمائندا مغرب جي نماز لاءِ وضُو ڪرڻ ”سئمنگ پول“ تي وڃي ويٺا ۽ ڪي وري هوٽل ڏي هليا. پير صاحب پنهنجي کِل ڀوڳ واري مزاج موجب، ڪو گفتو ڪڍيو، جو ٻڌي، هڪ ترڪ نمائندي تلاءَ تي وضو ڪندي ڏانهس غصي مان گهُوري، چيو ته ”خيال ڪر! هو سريع الحساب اٿئي!“
پير صاحب گهٻرائجي ويو. هوٽل ۾ وياسين. هو پنهنجي ڪمري ۾ ويو ۽ مان پرڀرو پنهنجي ڪمري ۾ وڃي داخل ٿيس، ته فون جي گهنٽي وڄي رهي هئي. رسيوَر کنيم، ته پير صاحب هو، چيائين ته، ”جلد اچ“. موٽي سندس ڪمري ۾ ويس ته پگهر ۾ شل هو. کيس دل جو سخت دورو پيو هو.
غالباً اهو 1977ع جي موسم سرما جو واقعو آهي. مان تڏهن سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پرو - وائيس چانسيلر هئس. خبر ٻڌم، ته هڪدم هوائي جهاز رستي لاهور پهتس. صبح جا يارهن، ساڍا يارهن ٿيا هوندا، سخت سيارو هو. پير صاحب جي طبيعت ڪجهه سڌري هئي، سو کيس ”انتهائي نظرداريءَ“ جي وارڊ مان ڪڍي، پرائيويٽ روم ۾ منتقل ڪيو هئائون، پر ڪمرو تمام ٿڌو هو. سنگ مرمر جو فرش هڪ ته پراڻو ٻيو ته ڏاڍو ٿڌو هو. پير صاحب پنهنجي ڀائٽئي، ڊاڪٽر شمن شاهه راشديءَ سان گڏ، بجليءَ جي هيٽر جي اڳيان ويٺو هو. مان ساڻس مليس ۽ ڪرسي کڻي گڏ ويٺس. ماحول ڏاڍو افسرده هو. ڪا دير ٽئي ڄڻا خاموش رهياسين. آهستي آهستي ڳالهه ٻولهه شروع ٿي، ته سڄو ڏينهن ڳالهين ۾ گذري ويو. شام جو مان کانئس موڪلائي حيدرآباد موٽيس. ٻيو ڪوبه سنڌي اديب يا سنڌ مان ڪنهن علمي، تعليمي ۽ ادبي اداري جو نمائندو، پنهنجي عظيم سنڌي تاريخ نويس کان پڇڻ ڪونه آيو. اها ڳالهه ان ڪري اهم آهي جو پير صاحب اول ۽ آخر هڪ سنڌي اديب، عالم ۽ محقق هو. سندس اٿي ويٺي عالمن ۽ اهلِ قلم ماڻهن سان هوندي هئي. سياسي ڳالهين ۾ وڏي دلچسپي هئس ۽ سنڌي سياستدانن ۾ سائين جي.ايم. سيد ۽ شهيد ذوالفقار علي ڀٽي سان دل هئس. هڪ دفعي سائين جي.ايم.سيد کي چيائين ته، ”مان اوهان جي سياسي ڪمن ۾ شريڪ ته برابر ڪونه ٿو ٿيان، پر، انهن جو اکين ڏٺو شاهد ته آهيان.“
حقيقت به اها ئي آهي. سياست سندس وڏو ڀاءُ، پير علي محمد راشدي ڪندو هو. پر، جڏهن سائين جي.ايم. سيد ڪراچي ايندو هو، ته پاڻ سائين حسام الدين شاهه”حيدر منزل“ تي روزانو وٽس ايندو هو. ٻيا ڏهه ٻارنهن ڄڻا به ايندا هئا. رات جو يارهين ٻارهين ڌاران محفل برخواست ٿيندي هئي. 1958ع واريءَ مارشل لا کان پوءِ سائين نظربند ٿيو ته ڇهه ست مهينا لاڳيتو پنهنجي ڳوٺ سن ۾ هوندو هو. دل جو مريض هو، سو، مسلسل درخواستن کان پوءِ ڪراچيءَ ۾ ڊاڪٽرن کي ملڻ لاءِ مس مس موڪل ملندي هئس. انهن ڏينهن ۾ پير صاحب ڪڏهن ڪڏهن سن هلندو هو ۽ وٽس ڏينهن ٻه ٽڪندو هو. سائين مهمانداريءَ ۾ حد ڪري ڇڏيندو هو. جيڏو سخي ۽ سچو انسان هو، اوڏو وڏو ميزبان هو. سنڌي ڪلچر جي شاندار روايتن جو پاسبان هو.
سائينءَ جي چوَڻ تي هڪ دفعي ”رني ڪوٽ“ ڏسڻ وياسين. ان ڀيري جناح اسپتال جو ڪرنل خواجه عبدالرشيد به اسان سان گڏ هو، جنهن ان تي پهريون پهريون اهم تحقيقي مضمون لکيو، جو انگريزيءَ ۾ اقبال ايڪيڊميءَ جي رسالي ۾ ڇپيو. انهيءَ مضمون جي ڇپجڻ کان پوءِ ئي وڃي خبر پئي، ته رني ڪوٽ ڪيڏو نه قديم آهي! هونئن، ماڻهو ڌُڪا هڻندا رهندا هئا، ته رني ڪوٽ اڳوڻو نيرون ڪوٽ آهي. ڪي عقل جا اڪابر چوندا هئا ته، ”ميرن ٺهرايو هو.“
محمد حسين پنوهر هڪ دفعي سٺي ڳالهه ڪئي. چيائين ته ميرن ٻيا ڪهڙا تعميراتي ڪارناما سرانجام ڏنا؟ هنن ته فقط ”ميريءَ“ جي ننڍڙي قلعي جي مرامت ڪرائي هئي، جو شڪار جا شوقين هئا. اتي وڃي ٽڪندا هئا.
پير صاحب، سائين جي.ايم. سيد وانگر، ذوالفقار علي ڀٽي جي سهري، احمد خان ڀٽي کي به ڪو ڏاڍو ويجهو هو. سائين جي.ايم. سيد مون کي کلي چوندو هو ته، ”حسام الدين شاهه، لٽي ڪپڙي، کائڻ پيئڻ، ٻيو ته ٺهيو، شام جو ڪراچيءَ جي صدر بزار ۾ هواخواريءَ جون عادتون سڀ احمد خان ڀٽي کان پرايون اٿئي.“ مون پير صاحب سان اها ڳالهه ڪئي ته پاڻ به کِلِي ڏنائين. احمد خان ڀٽو مون ڪونه ڏٺو، پر، چون ٿا ته اعليٰ درجي جا سُوٽ سبائيندو هو. لٽي ڪپڙي جو ٻيو اهڙو شوقين مير علي احمد خان ٽالپر هو. پر، ذوالفقار علي ڀٽو مڙني کان وڌيڪ هو.
احمد خان ڀٽي جي قرب ڪري، پير صاحب ذوالفقار علي ڀٽي کي به ويجهو هو. ڀٽو صاحب جڏهن پاور ۾ آيو، ته وڏي ڀاڻس، پير علي محمد راشديءَ سان سخت سياسي اختلافن هوندي به، سائين حسام الدين شاهه سان دوستي نڀائيندو آيو. جڏهن پير صاحب جي گهر واري، بيبي زليخا گذاري وئي، ته ڀٽي صاحب جي وڏي گهر واري، يعني احمد خان ڀٽي جي نياڻي امير بيگم، پير صاحب کي سندس ڪراچيءَ واري گهر تعزيت ڏيڻ آئي هئي. انهيءَ موقعي تي پير صاحب مون کي شام جي چاءِ تي حلوو کارايو ۽ ٻڌايو ته ڪرڙ جي ڪوئلن مان ٺهيل آهي. امير بيگم تحفي طور کڻي آئي آهي.
مون چاليهه سال اڳ، پنهنجي ڳوٺ آڳرن کان منو ڪوهه پري، ڀئونرن جي پرائمري اسڪول ۾ گڏ پڙهندڙ هڪ شاگرد کان ٻڌو هو، ته لاڙڪاڻي جي پاسي ڪرڙ جي ڪوئلن مان حلوو ٺهندو آهي، پر، اعتبار ڪونه آيو هو. سو، سندس ڳالهه ڪانه مڃيم. هن چيو ته، ”تون منهنجيءَ ڳالهه تي اعتبار نٿو ڪرين؟“
مون چيو ته اعتبار جهڙي ڳالهه ئي ڪانهي، پر هاڻي جو کائي ڏٺم ته، اعتبار ڪرڻو پيو.
ڀٽي صاحب پير صاحب کي ٽوياٽا ڪار جي پرمٽ به موڪلي هئي. هونئن به ڀٽو صاحب سندس خاص خيال رکندو هو. کيس چاچا ڪوٺيندو هو. ڪنهن شخص شرارت ڪري سنڌي ادبي بورڊ جي ميمبرن مان پير صاحب جو نالو ڪاٽايو. سنڌي سٻاجهڙا سڀ کان اول انهن جا پير ڪڍندا آهن، جيڪي سنڌ جي خدمت ڪندا آهن. پير صاحب ته بورڊ جو معمار هو ڀٽي صاحب کي انهيءَ شرارت جي خبر پئي، ته فوراً سندس نالو بورڊ جي ميمبرن ۾ شامل ڪرايائين.
پير صاحب جي سنڌ جي سياستدانن ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ سان به ڏاڍي محبت هوندي هئي. ساڻس حُجائتو به هو، پر سندس وڏو ادب ڪندو هو. هاڻي ٻئي ڄڻا مڪليءَ ۾ مخدوم محمد هاشم جي پيرانديءَ ۾ ابدي آرام ۾ آهن. پير صاحب وفات کان اڳ مڪليءَ جا درجن کن دورا ڪيا هئا ۽ آخر ۾ شيخ صاحب جي پاسي ۾ پنهنجي ابدي آرامگاهه پسند ڪيائين. شيخ صاحب وڏي شخصيت هو، پر سنڌ سندس قدر ڪونه ڪيو. سندس آخري ايام سک ۾ ڪونه گذريا. فقط سندس پنهنجن پرگهور لڌس.
پير صاحب، رئيس غلام مصطفيٰ ڀرڳڙيءَ ۽ سائين ميران محمد شاهه سان به ڏاڍو حُجائتو هو. سندن ميل ملاقات ۽ ڪچهري اڪثر ڪري، سائين جي.ايم. سيد جي ڪراچيءَ واري بنگلي تي ٿيندي هئي.
هڪ دفعي سائين جي.ايم. سيد وٽان اٿيا ته سندس ئي ڪار ۾ سائين ميران محمد شاهه ۽ پير صاحب بحث مباحثو ڪندي پاڻ ۾ اٽڪي پيا. مان به موٽر ۾ موجود هئس. جڏهن سال ٻه گذريو ته اٽڪل سان ٻنهي جو پرچاءُ ڪرايم. سائين ميران محمد شاهه، منهنجي مشوري تي حيدرآباد ۾ پنهنجي گهر پير صاحب جي شاندار دعوت ڪئي، جنهن ۾ ڪراچيءَ جو ايراني سفارتڪار ۽ عالم، آقا ماهيار نوابي پڻ شريڪ ٿيو.
زندگيءَ جي پوئين زماني ۾ پير صاحب جي دوستي تاجپور جي نواب نور احمد خان لغاريءَ سان ٿي، ته پوءِ پير صاحب ڪو عرصو ڊاڪٽرس ڪالونيءَ ۾ سندس رهائشگاهه تي ٽِڪندو هو. پير صاحب جي ئي چوڻ تي، شاهه ايران جي وزيرِ ثقافت، نواب صاحب ۽ مون کي ايران گهمڻ جي دعوت موڪلي هئي. اسان ايران ۾ عالمن ۽ محققن تي پير صاحب جو وڏو اثر ڏٺو.
سنڌ جي بزرگن عالمن ۽ اديبن ۾ پير صاحب جي پهرين پهرين ميل ملاقات شايد مولوي دين محمد وفائيءَ سان ٿي هئي. انهيءَ ئي نسبت سان سندس وفات کان پوءِ، پٽس، علي نواز وفائيءَ سان به رستو هيس. پر، مولوي دين محمد کان به اڳ سندس ادبي ناتو حنيف صديقيءَ سان ٿيو هو، جو ٻنهي ڀائرن جو ننڍپڻ جو ڏاڍو پيارو دوست هو. مولوي دين محمد وفائيءَ ”تذڪره مشاهيرِ سنڌ“ لکيو آهي، جو سندس وفات کان پوءِ پير صاحب ايڊٽ ڪيو ۽ اسان سنڌي ادبي بورڊ ۾ ڇپيو. ڪتاب تي پير صاحب جو لکيل ”پيش لفظ“ پڙهڻ وٽان آهي.
اڳوڻي زماني جي ٻين اهڙن بزرگن ۾ پير صاحب جا محمد امين کوسي ۽ ڪراچيءَ جي جِي الانا سان گهرا گهاٽا لاڳاپا هئا. جنهن جي انگريزيءَ جي ڏاڍي ساراهه ڪندو هو. محمد امين کوسي سان ته گهڻو حُجائتو هوندو هو. ٻنهي جو لڳ لاڳاپو به تمام پراڻو هو. محمد امين خان پنهنجن دوستن کي خطاب ڏيندو هو. پير صاحب کي ”دانائي راز“ جو خطاب ڏنائين.
پير صاحب سنڌ جي هاڪاري عالم شمس العلماءِ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائودپوٽي ۽ علامه آءِ آءِ قاضيءَ جو ادب ڪندو هو. علامه آءِ.آءِ.قاضي سان ته جُهڪي ملندو هو، ۽ کيس ”سائين“ يا ”قبلا سائين“ ڪوٺيندو هو. هڪ ڀيري ايران مان موٽيو ته اخبارن ۾ خبر آئي ته اتي ”نيوران محلات“ ۾ شاهه ايران سان طويل ملاقات ڪيائين. حيدرآباد آيو، ته ٻئي ڄڻا گڏجي علامه آءِ آءِ قاضي صاحب سان ملڻ وياسين. رات جو علامه صاحب مون کي فون ڪئي ته، ”ابا، حسام الدين هاڻي ملي ٿو بادشاهن سان، سو سندس روش ۾ مڙئي ڪجهه فرق آيو آهي.“
مون پير صاحب سان ڳالهه ڪئي. کِلي چيائين ته: ”يار! مون کي به ڪالهه ملڻ مهل اهو احساس ٿيو. علامه صاحب سان سدائين جُهڪي، نياز نوڙت، سان ڀاڪر پائي ملندو آهيان. پر، هن ڀيري سهو ٿي وئي آهي، ان جو ڏوراپو مليو آهي. مون کي ان ڳالهه جو احساس آهي. علامه صاحب اسان جو وڏو آهي. اها شڪايت ستت دور ڪندس.“
پير صاحب جي سائين غلام مصطفيٰ شاهه سان به تمام گھري گهاٽي دوستي هوندي هئي. ايوب خان واريءَ مارشل لا کان پوءِ جڏهن سنڌي ٻوليءَ کي ڌڪ هڻڻ لاءِ هڪ غلط قاعدو ٺهيو، تڏهن سنڌ ۾ ان جي خلاف وڏي تحريڪ هلي. نيٺ، سنڌي ٻوليءَ جو اصلوڪو درجو بحال ٿيو، ان تحريڪ ۾ سڄيءَ سنڌ ۾ بيشمار سڄڻن عام خاص ماڻهن، غير معمولي محنت ڪئي. مخدوم سائين طالب الموليٰ، سائين غلام مصطفيٰ شاهه ۽ پير صاحب راولپنڊيءَ ويا. ڀٽي صاحب سان اڳي ئي سندن لڳ لاڳاپو هو. ساڻس حالي احوالي ٿيا، ڀٽي صاحب ڪئبنيٽ ميٽنگ ۾ پاڻ ملهايو. خدا کيس ڪامياب ڪيو. سنڌي ٻوليءَ جي اصلوڪي پوزيشن بحال ٿي وئي. هونئن بنيادي طرح، اها سنڌي عالمن، اديبن، دانشورن ۽ سڄي عوام جي ڪاميابي هئي، سو، سنڌ ۾ هر هنڌ شادمانا ٿي ويا.
هت اها ڳالهه سمجهڻ کپي، ته اها ڪاميابي هڪ خاص سياسي پسمنظر ۾ نصيب ٿي. حاڪمن سڄي ملڪ تي اردو قومي ٻولي مسلط ڪئي هئي. بنگالين ۾ بي آرامي پيدا ٿي، جو اتي اردو ڳالهائيندڙ اٽي ۾ لوڻ برابر هئا. بنگالي شاگردن پنهنجي مادري زبان بنگاليءَ جي حق ۾ مظاهرا ڪيا. حڪومت ساڻن ڳالهه ٻولهه ڪرڻ بدران مٿن گولين جا وسڪارا ڪيا. سوين شهيد ٿي ويا. ڍاڪا ۾ شهيدن جا منارا ٺهي ويا. اوڀر پاڪستان ۾ ”احساسِ محرومي“ وڌيو. بنگالين پنهنجا سياسي ۽ معاشي حق گهريا، جن کان کين محروم ڪرڻ ۽ اولهه پاڪستان جي ننڍن صوبن ۾ ڦرلٽ ڪرڻ لاءِ ”ون يونٽ“ ٺاهيو ويو. ”سازشي سياستدانن“ سوچيو ته ملڪ جي اوڀر ۽ اولهه ۾ ٻنهي صوبن کي پئرٽيءَ برابريءَ جي اصول تي هلائبو ته بنگالين کي اڪثريت کان محروم ڪبو ۽ اولهه پاڪستان ۾ ننڍن صوبن جي ڦرلٽ ۾ به آساني ٿيندي. بنگالين اڳتي هلي ڇهن پائنٽن جو مطالبو ڪيو. اهو ڪونه مڃيو ويو، ته سڌو سنئون ”بنگلاديش“ جو نعرو هنيائون. آخرڪار، ملڪ ٻه ٽُڪر ٿي ويو. بنگلاديش ٺهي ويو. جنرل ايوب حڪومت سنڌي ٻوليءَ کي چٿڻ جي ڪوشش ڪري ها ته هت به حالتون وڌيڪ خراب ٿين ها.
سن 1961ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ مان سڀ سنڌي سياستدان ڪڍيائون. سنڌ جو اهم علمي ۽ ادبي ادارو حيدرآباد جي هڪ غير سنڌي ڪمشنر کي هلائڻ لاءِ ڏنائون، سندس حڪم تي، سنه 1962-63ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ جون، آفيسون حيدرآباد کڄي ويون. پير صاحب جي ڪوشش سان ڪمشنر چيئرمنيءَ تان هٽايو ويو. ڀٽي صاحب، پير صاحب جي صلاح سان هالن جي مخدوم صاحب کي بورڊ جو چيئرمن ڪرايو. سو بورڊ جي ڪارڪنن پنهنجي چيئرمن مخدوم صاحب جي بنگلي، نمبر 3، سول لائينس ۾ اچي خيما کوڙيا. پير صاحب انهن ڏينهن ۾ مهيني ماسي ايراني عالمن کي اتي وٺي ايندو هو. اسان سندن دعوتون ڪندا هئاسون. آقاي فروزانفر، آقاي عبدالحسين زرين ڪوب سان منهنجي ميل ملاقات ٿي. وڏا محقق ۽ وڏا عالم هئا.
مون هڪ دفعي پير صاحب ۽ ايراني عالم، ڊاڪٽر علي اڪبر جعفريءَ کان رسول اڪرمصه جن جي سيرت نگار، ڊاڪٽر حميدالله جي تعريف ٻڌي، پر سندس ديدار سائين غلام مصطفيٰ قاسمي صاحب جي وسيلي حيدرآباد ۾ نصيب ٿيو. البته، اسلام آباد ۾ ساڻس ڪجهه ملاقاتون ٿيون. پاڻ پئرس ۾ رهندو هو، ساڻس خط و ڪتابت ٿي. مون کي آخري خط به پئرس مان لکيائين. پوءِ آپريشن ٿيس، ته ڌيڻس آمريڪا کڻائي ويس ۽ لکيائين ته هاڻي دعا جو وقت آهي. حڪيم سعيد مون کي ٻڌايو ته کيس به پويون خط اهڙو ئي لکيو هئائين.
جيڪڏهن ڪو شخص مون کان سوال پڇي ته پير صاحب سان تنهنجو ورهين جا ورهيه هيڏو ويجهو رستو هو، ٻڌاءِ ته سنڌ جي عالمن ۽ اديبن ۾، سڀ کان گهڻو مانُ ڪهڙي شخص جو ڪندو هو؟ ته مان بنا هٻڪ جي جويي صاحب جو نالو کڻندس. جويي صاحب سان سندس ڪچهريءَ جا موضوع مختلف هوندا هئا. سندس ڪچهرين جويي صاحب جي ذهن تي ڪهڙو اثر ڇڏيو سو ته مون کانئس ڪڏهن به ڪونه پڇيو آهي، پر پير صاحب هڪ ڀيري پنهنجا تاثرات بيان ڪندي، مون کي چيو ته، ”اسان کي سنڌ دوستيءَ جا سبق جويي صاحب ڏنا.“
هونئن، سندس ذاتي دوستن ۾ ٽي نالا سرِفهرست آهن: هڪ آغا بدرالدين دراني، ٻيو رحيم بخش سومرو ۽ ٽيون ممتاز حسن. انهن ۾ ڊاڪٽر ائنيمري شمل کي شامل ڪونه ڪبو، ڇو ته هوءَ پير صاحب جي ايڏي ته وڌيڪ ويجهي هئي، جو ائين کڻي چئجي ته سندس فيملي ميمبر هئي.
1958ع ۾، پير صاحب دل جي دؤري کان پوءِ، پنهنجن پيرن تي بيهڻ جهڙو ٿيو، ته پنهنجي وڏي ڀاءُ، پير علي محمد راشديءَ وٽ، علاج لاءِ منيلا هليو ويو، جو اتي پاڪستان جو سفير هو. منيلا ۾ ڪو آمريڪي ڊاڪٽر سندس علاج ڪندو هو. اتان پير صاحب مون کي ڊگها ڊگها خط لکندوهو- - ڏهن ويهن صفحن جا.
مان ڀايان ٿو ته پرديس ۾ ماڻهوءَ کي جڏهن وطن جي سڪ لڳي ٿي، تڏهن کيس ڪو اهڙو ماڻهو کپي، جنهن سان ويهي دل جون ڳالهيون ڪري. سندس انهن خطن جو اصل سبب اهو ئي هو. افسوس آهي ته مان اهي خط سانڍي ڪونه سگهيس. ٽن چئن سالن کان پوءِ ضايع ٿي ويا. منجهن ڏاڍا دلچسپ حوال هئا. پر، بنيادي ڳالهه اها هئي ته، پير صاحب مون کي انهن جي اشاعت کان روڪيو هو، ليڪن مون کي انهن خطن لکڻ جو شرف ان ڪري بخشيائين جو ائين ئي سمجهيائين ته:
تم پاس ہوتے ہو، گویا دوسرا نہیں ہوتا۔
منيلا وڃڻ کان اڳ پاڻ ماهيانه مقرر معاوضي تي بورڊ لاءِ ڪم ڪندڙ معزز عالم هو. ٻيو عالم شمس العلماءِ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائودپوٽو هو. ان زماني ۾ بورڊ هر هڪ کي هزار هزار رپيا ماهيانو ”اعزازيه“ ڏيندو هو. موجوده دؤر ۾، اهو گهٽ ۾ گهٽ ڏهن هزارن جي برابر ٿيندو. ٻئي ڄڻا، پنهنجي ليکي، پنهنجي گهر ۽ پنهنجيءَ مرضيءَ سان ڪم ڪندا رهندا هئا. علامه آءِ آءِ قاضيءَ جڏهن سنڌ يونيورسٽيءَ مان استعيفا ڏني ته بورڊ کيس به پنهنجو اسڪالر مقرر ڪيو. کيس ماهيانو اعزازيه ٻه هزار رپيا ملندو هو، جيڪو هاڻوڪي زماني ۾ شايد ويهارو هزار ٿيندو. بورڊ جو صدر کهڙو صاحب ۽ نائب صدر سائين جي. ايم. سيد هو. ميمبرن ۾ تڏهن ڪوبه اهڙو جاهل ته هوندو ڪونه هو، جو ائين چوڻ جي جرئت ڪري ته ايڏيءَ پگهار وارن عالمن يا عهديدارن کي مقرر ڪرڻ لاءِ بورڊ جي آئين ۾ ڪا شق ته رکيل ئي ڪانهي. حقيقت، بورڊ جي آئين ۾ وضاحت سان لکيل آهي، ته بورڊ ڪي به ملازم مقرر ڪري سگهي ٿو. پير صاحب پاڻ چوندو هو ته، ”ميران محمد شاهه سچ ٿو چوي ته اسان به هڪ طرح بورڊ جا ملازم آهيون.“
بورڊ جا ميمبر ان زماني ۾ وڏا عالم ۽ معتبر ماڻهو هوندا هئا. گوگڙو، گجر ۽ بصر وانگر ڪونه هوندا هئا. اسان ملازم انهن پگهاردار اسڪالرن جو وڏو احترام ڪندا هئاسين. اهو سونهري زمانو هوندو هو. علم ۽ تجربي جو قدر هوندو هو. هاڻي، صورتِحال ان جي ابتڙ آهي. سنڌ ۾ مثالي ڪلچر جون شاندار روايتون هاڻي ختم ٿي رهيون آهن. ”ادب“ جي جاءِ ”بي ادبي“ ورتي آهي: ورهين جي ساٿين ۽ دوستن سان ٺڳي ڪرڻ ۾ دير ئي ڪانه ٿي لڳي! پير صاحب جو وڏو ڀاءُ پير علي محمد راشدي چوندو هو ته:
بيوفا ڀرا ڪنون، ڪتا يار ڪريجي.
پير صاحب حيدرآباد ايندو هو، ته رٽز هوٽل ۾ اچي ٽڪندو هو. اديبن جو وٽس ميڙو مچندو هو. اهڙن اديبن ۽ سگهڙن ۾ جويو صاحب، ٻيڙو فقير، تنوير عباسي، جمال رند، نياز همايوني ۽ شيخ علي محمد ته مقرر ايندا هئا. پر، سائين غلام مصطفيٰ قاسمي صاحب، مولانا گرامي، حميد سنڌي، اسدلله شاهه حسيني به ڀيرو ڀريندا هئا. ٻيا به ڪيئي يار ايندا هئا، جن جا نالا وسري ويا اٿم، پر اهو ياد اٿم ته سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسيلر ڊاڪٽر رضي الدين صديقي پڻ وٽس حاضري ڏيڻ ايندو هو.
پير صاحب جي پوين سالن ۾ شيخ علي محمد سان محبت ٿي وئي، جو روزانه ”عبرت“ جو ايڊيٽر هو ۽ بورڊ جو ميمبر پڻ. اسان جي ڪچهريءَ جو اختتام رات جي مانيءَ تي ٿيندو هو. جيڪا هميشه شيخ علي محمد ڪراچي هوٽل تي، يا وري لجپت روڊ تي، واڻئي واريءَ هوٽل ۾ کارائيندو هو. هڪڙي دفعي شيخ صاحب، پير صاحب سان ڪوريءَ جي ”جهوپڙا هوٽل“ جي مانيءَ جي تعريف ڪئي. اسان پير صاحب سان گڏ ڊنبلو ڪري وياسين ڪوريءَ جي هوٽل تي ماني کائڻ. ماني واقعي سٺي هئي، پر موٽڻ مهل جنهن گهٽيءَ مان لنگهياسين، تنهن مان ڪٿان باجن جا آواز پيا اچن، ته ڪٿان طبلن جي ٿاپ. جڏهن اهو آلاپ ڪن تي پيو ته، ”سن وي بلوري اک واليا“ تڏهن وڃي خبر پئي ته مار! اسان ته ڪنهن ”ڪاڪ محل“ مان لنگهي رهيا آهيون!
شيخ علي محمد هر دفعي پير صاحب جي لاءِ هڪ ويلو گهر ماني ڪرائيندو هو ۽ ڏاڍي اهتمام سان بندوبست ڪندو هو. ٻه ٽي ڄڻا سڏيندو هو. مون کي ۽ جويي صاحب کي خاص طرح ياد ڪندو هو. جڏهن مان اسلام آباد ويس، ته مون وٽ اتي به شيخ صاحب ايندو هو. سينيٽر ٿيو هو. پير صاحب ۽ مير علي احمد خان ٽالپر سان سندس وضعداري پڇاڙيءَ تائين قائم رهي. بلڪ، شيخ صاحب ۽ سائين شاهه محمد شاهه جي ڪري ئي مير علي احمد خان ٽالپر جي مون سان به محبت ٿي وئي. اسلام آباد ۾ وزير دفاع هو، ته اتان خط لکندو هو. حيدرآباد گهمڻ ايندو هو ته آسپاس جي ڳوٺن ۾ دعوتن تي وٺي هلندو هو. نهايت نفيس ذوق وارو هو. فيض احمد فيض سان محبت هئس. سنڌي عالمن ۾ پير صاحب جي وڏي عزت ڪندو هو. ساڻس ملڻ ايندو هو ۽ سندس لئبرريءَ ۾ ڪلاڪن جا ڪلاڪ ڪچهري ڪندو هو، سندن ڪچهريءَ جو موضوع ’سنڌ جي تاريخ‘ هوندو هو.
پير صاحب جي مڙني دوستن ۽ احبابن ۾ رحيم بخش سومرو ساڻس سڀني کان وڌيڪ حُجائتو هوندو هو. هڪ ڏينهن نيرن ڪري موٽر ڪاهي سڌو وٽس ويو ته، ”هل ته هلي صدر مان چڪر ڏئي اچون.“
پير صاحب ڪو لکڻ پڙهڻ جي موڊ ۾ هو، سو جواب ڏنائينس ته، ”هت گهر ۾ ئي کڻي ٿا چاءِ يا ڪافي پيون. مان واندو ڪونه آهيان. ٺٽي جي عالم مير علي شير قانع جو اهم قلمي ڪتاب ايڊٽ ڪري رهيو آهيان.“
رحيم بخش چيس ته، ”ميان، ڪو شرم ڪر! خدا جا بندا، پراوا نسخا چورائي، پنهنجي نالي پيو ڇپائين ۽ چوين ٿو ته اهم ڪم پيو ٿو ڪريان.“
اهو ٻڌي، پير صاحب کِلي ڏنو. ٻئي ڄڻا صدر روانا ٿيا.
ڪراچيءَ ۾، ڪو زمانو رحيم بخش روزانو شام جو اچي مون کي موٽر ۾ کڻندو هو. پوءِ ٻئي ڄڻا وڃي پير صاحب کي گهران کڻندا هئاسين. اتان ڪڏهن هيڏي ته ڪڏهن هوڏي هليا ويندا هئاسين. اڪثر، ’هِل پارڪ‘ تي ويندا هئاسين. اتي ڪلاڪ ٻه گهمي ڦري، رات جو نوين ڏهين ڌاران، محمد علي سوسائٽيءَ واري چونڪ تي، چڪن تڪا ۽ نانَ کائيندا هئاسين. آخر ۾ ”اسپينزر“ جي آئس ڪريم کائي، واپس موٽندا هئاسين.
ڪڏهن ڪڏهن رحيم بخش اسان کي ڪار ۾ شام جي مهل، پراڻيءَ ڪلفٽن تي هواخوريءَ ۽ پسار ڪرڻ لاءِ وٺي ويندو هو. ڪيئي ڳالهيون نڪرنديون هيون. گهڻا قصا انگريزن واري اڳوڻي زماني جا هوندا هئا. اهي ڏينهن ڏاڍا پيارا هئا. وري نه ايندا. اهي ماڻهو ئي موڪلائي ويا.
هڪ ڏينهن رحيم بخش مون سان ڳالهه ڪئي، ته اڄ صبح جو تمام سوير، پير صاحب منهنجي گهر آيو. نوڪر چاڪر سڀ سمهيا پيا هئا. مان سندس واڪن تي اکيون مليندو، ننڊ مان اٿيس.
چيائين ته، ”وڏو نالائق آهين، اڃا سمهيو پيو آهين! جلدي ڪر، چاءِ ٺهراءِ.“
مون ڊرائنگ روم کوليو ۽ چاءِ ٺهرائي. چيائين ته: ”پڇ ته سهي، ته صبح جو ايڏو سوير ڇو آيو آهيان؟“
مون چيو ته، ”ڀلا، ڏيو حال احوال؟“
چيائين ته، ”فلاڻي وزير جي بيوه تنهنجو چوڻ مڃيندي؟“
مون چيس ته، ”مڃيندي.“
تڏهن چيائين ته، ”چوينس ته مون سان شادي ڪري.“
مون چيس ته، ”حاضر، چوانس ٿو.“
مون چاءِ جو ڍُڪُ پي، پَتي جي ٻيڙي دکائي.
چيائين ته: ”سوچين ڇا ٿو؟“
چيو مانس ته، ”سوچيان ٿو ته اوهان جو ساڻس شادي ڪندا، ته هن عمر ۾، ساڻس ”شريعت وارو ڪم“ ڪري سگهندا؟“
اهو ٻڌي، ڪاوڙجي باهه ٿي ويو. واڪو ڪري چيائين ته، ”وڏو ڪو نالائق آهين! اها ڪا ڳالهه ٿو ڪرين؟“
مان خاموش رهيس. پاڻ به خاموش رهيو. جڏهن ٿڌو ٿيو ته چيائين ته، ”رحيم، تون جائي ٿو چوين. بس، منهنجيءَ ڳالهه کي وساري ڇڏ.“
پير صاحب جا مرحوم گل حسن ’احسن‘ ڪربلائيءَ سان به پراڻا لڳ لاڳاپا هئا. هو مرحوم تڏهن ريڊئي پاڪستان تي نوڪري ڪندو هو ۽ پير صاحب سان اڪثر ملڻ ايندو هو. ٽنڊي آغا جا اهي مرزا صاحبان سنڌ جي مير صاحبن کي ڏاڍا ويجها هوندا هئا ۽ وٽن سندن گهڻا حال احوال هوندا هئا. مرزا گل حسن ڪربلائي، پير صاحب کي ميرن جي ڪتبخانن جا قلمي ڪتاب به ڏيکاريندو هو.
مير صاحبن ۾ پير صاحب جو ڊاڪٽر نور محمد خان ٽالپر سان وڏو لڳ لاڳاپو هوندو هو، جو يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر هو ۽ آخرين ٽالپر تاجدار جو اولاد هو. پير صاحب سندس تمام وڏي عزت ڪندو هو. کيس هميشه ”مير سائين“ ڪوٺيندو هو.
هڪ دفعي مسز ممتاز راشديءَ جي چوڻ تي مان وٽس ٻه آمريڪي عورتون وٺي ويس، جن کي سنڌ جي ميرن جي بيگمن جي لباسن ۽ زيورن ڏسڻ جو شوق هو ۽ خاص ان واسطي ڪراچيءَ مان ڪار ۾ آيون هيون. مير نور محمد ٽالپر اسان کي لطيف آباد واري تاريخي بنگلي ۾ چاءِ پياري. قيمتي قلمي نسخا ڏيکاريائين. هڪ لڪڻ ڏيکاريائين، جنهن جي مٺئي ۾ ننڍي دوربين لڳل هئي. هڪ مردانه صدري ڏيکاريائين، جنهن تي سونَ جي تار سان ڀرت جو ڪم ٿيل هو. سچن موتين جو هڪ قيمتي هارُ ڏيکاريائين ۽ چيائين ته، اسان زالاڻا زيوَر ۽ لباس ڪونه ڏيکاريندا آهيون. البت، بندوقون ۽ تراريون ڏيکاريائين جن تي فارسي شعر اُڪريل هئا. سڀ سامان تاريخي هئا. انگريزن جي آمد کان اڳ حڪمران ميرن جا هئا.
پير صاحب جي سنڌ جي نوجوان اديبن ۽ دانشورن ۾ غلام محمدلاکي ۽ تنوير عباسيءَ سان وڏي محبت هئي. پوئين زماني ۾ سچل جي ميلي ۾ هر سال ادبي ڪانفرنس جي صدارت لاءِ سڏيندا هئس. پاڻ سڀ سرڪاري انتظام ڇڏي، تنوير جي گهر وٽس وڃي ٽِڪندو هو. هڪ ٻه ڄڻو ٻيو به ساڻ هوندو هئس.
جوش مليح آبادي ۽ جگر مراد آبادي ان دؤر ۾ هندستان جا وڏا شاعر هئا، جوش، سڪندر مرزا ۽ اي.ٽي نقويءَ جي زماني ۾ پاڪستان لڏي آيو. پر، جگر ڪونه آيو. جوش جو نالو گهڻو وڄيل هو. هونئن به اردو زبان جا ڳالهائيندڙ پنهنجن عالمن ۽ اديبن ۽ شاعرن جو وڏو قدر ڪندا آهن. سنڌي سٻاجهڙن وارو ساڙ ڪونه ڪندا آهن.
جوش ٻئي ٽئين ڏينهن پير صاحب سان گڏجي ڪراچيءَ ۾ سنڌي ادبي بورڊ جي آفيس ۾ ايندو هو. مخصوص نشست ٿيندي هئي. وڏيءَ ”گهن گرج“ سان ڪلام ٻڌائيندو هو. سندس شعر پڙهڻ جو انداز انوکو هوندو هو. اهڙو مون ٻئي ڪنهن به شاعر ۾ ڪونه ڏٺو. هڪ دفعي منجهند جو پير صاحب جي گهر آيو. هن چيس ته، ”جوش صاحب، غلط وقت تي آيا آهيو، هيءَ منهنجي ماني کائي آرام ڪرڻ جي مهل آهي.“
اهو ٻڌي، جوش چيس ته، ”پير صاحب، ڳالهه ئي اهڙي هئي.“
پير صاحب چيس ته، ”ڪهڙي ڳالهه؟“
چيائنيس ته، ”اڄ پنجين بجي منهنجي نياڻيءَ جو نڪاح آهي.“
پير صاحب چيس ته، ”اڳي ڳالهه ڪيو ها. پر، حاضر ايندس“
جوش چيس ته، ”اوهان کي ئي ته ان ڳالهه جو سڄو بندوبست ڪرڻو آهي، انهيءَ ڪري هن وقت آيو آهيان.“
پير صاحب چيو ته مان ڳالهه ٻڌي وائڙو ٿي ويس. فوراً ممتاز حسن کي فون ڪيم، سو نيشنل بئنڪ مان ڀڳو. تڏهن بئنڪ جو M.D هوندو هو. ٻه چار ٻيا دوست به وٺيون آيو. وٺ وٺان ٿي وئي. تنبو تولان لڳا. کجور ۽ نَقُلَ ورهائڻ جو بندوبست ٿيو ۽ نڪاح خوان کي سڏ ٿيو، تڏهن وڃي جوش جي نياڻيءَ جو پنجين بجي شام جو نڪاح ٿيو.
جوش جا پويان ڏينهن اسلام آباد ۾ گذريا. اتي ئي وفات ڪيائين. مون پير صاحب سان سندس محبت ڪري سندس تربت سنگمرمر سان ٺهرائي ۽ مرحوم قاضي عبدالمجيد جي چوڻ تي سندس خاندان کي ان زماني ۾ هزارين رپيا مالي مدد ڏنم.
قاضي محمد اڪبر ۽ قاضي عبدالمجيد عابد ٻنهي جي مون سان محبت هئي. حيدرآباد جون مڃيل معزز سنڌي شخصيتون هيون. مير برادران ۽ قاضي برادران جي زندگيءَ ۾ حيدرآباد ۾ سنڌين جو ڪنڌ مٿي هوندو هو. پاڻ جهان ڇڏي ويا، ته اوندهه ٿي ويئي، حيدرآباد ۾ سنڌي يتيم ٿي ويا.
پشاور ۾ مولانا عبدالقادر، ڊئريڪٽر پشتو ايڪيڊمي جي تربت به ائين ٺهرايم ۽ سندس گهر واريءَ جي مدد ڪيم. سبب فقط اهو هو ته اهو عالم ۽ محقق به پير صاحب جو دوست هو.
ڪراچيءَ جي اديبن ۾ پير صاحب کي گهڻي محبت ڊاڪٽر رياض الاسلام، محمود الحسن صديقيءَ ۽ مشفق خواجه سان هئي. انهن ٽنهي جو وڏو احترام ڪندو هو. ٽئي ڄڻا به سندس پرستار هئا. مئي جيئري ساڻس نڀايائون. پير صاحب مشفق خواجه کي پاڪستان جو ”حقيقي محقق“ مڃيندو هو. سندس تمام وڏي عزت ڪندو هو.
پير صاحب جي وفات کان پوءِ اردوءَ جي هڪ اديب تاريخ نويس هڪ ڪتاب لکيو، جنهن ۾ پير صاحب تي تهمت مڙهيائين ته، ”پئسا ڏئي، مسڪين مهاجر اديبن کان ڪتاب لکائيندو هو ۽ پنهنجي نالي ڇپائي پاڪستان ۽ ايران جي سرڪار کان فائدا وٺندو هو.“
ڪنهن به سنڌي اديب شاعر کي ته کيس رد ڏيڻ جي توفيق ڪانه ٿي. ڪي ته خوش ٿيا هوندا. ”سنڌي سٻاجهڙا“ جو ٿيا. ليڪن، مشفق خواجه پاڻ ملهايو ”تڪبير“ رسالي ۾ شاندار مضمون لکي، انهيءَ اردو دانشور کي بڇڙو ڪيائين. سنڌي محاوري موجب ”لاک لاٿائينس.“
ڪراچيءَ جي اردو اديبن ۾ قاضي احمد ميان جهوناڳڙهي، شاهد احمد دهلوي، جميل جالبي، حڪيم سعيد، شان الحق حقي، ڪرنل خواجه عبدالرشيد، ابوالليث صديقي، حميد ڪاشميري ۽ ايوب قادري سندس خاص دوستن جي حلقي ۾ شامل هئا. عيش ٽونڪيءَ سان چرچا ته گهٻا ڪندو هو.
حُسين شاهه به هڪ دفعي جمشيد روڊ واريءَ جاءِ تي عيش ٽونڪيءَ، حبيب الله رشديءَ ۽ مولانا عبدالواحد سنڌيءَ جو وڏو دنگل ڪرايو هو. رشديءَ الزام هنيو هو ته، ”مولانا عبدالواحد سنڌيءَ تي چاندي چڙهيل آهي.“
پير صاحب جون آثار قديمه کاتي ۾ محمد ادريس صديقيءَ سان ته ٻٽيهه دليون هيون. پر، ڊاڪٽر رفيق مغل، مرزا محمود بيگ ۽ ايم.اي غفور به ڏاڍا ويجها هئس. غفور بنگلاديش ٺهڻ کان پوءِ اوڏانهن هليو ويو ۽ آثار قديمه کاتي جو ڊئريڪٽر مقرر ٿيو. مون کي بنگلاديش جي دوري ۾ ”ڍاڪا شريٽن هوٽل“ ۾ اچي مليو. سمورو وقت پير صاحب جون ڳالهيون ڪيون سين.
لاهور جي اردو اديبن ۽ دانشورن مان مولانا غلام رسول مهر، عبدالله چغتائي، مولوي شفيع، سيد عبدالله، ڊاڪٽر وحيد قريشي، اي.ڊي. اظهر ۽ حنيف رامي سان مراسم هئس. سڀ پنهنجيءَ پنهنجيءَ جاءِ تي اعليٰ انسان هئا.
غلام قادر ڊکڻ، اياز ۽ حسين شاهه جو دوست هو. چوندو هو ته اياز راشدي وڏو آرٽسٽ به آهي ۽ عالمن ۽ فنڪارن جو قدردان به آهي. ان ڪري عبدالله چغتائي جڏهن پير صاحب سان ملڻ لاءِ لاهور کان ڪراچيءَ ايندو آهي ته اياز موٽر ڪاهي کيس ايئرپورٽ تان وٺي ايندو آهي ۽ پنهنجي ڪمري ۾ ٽِڪائيندو آهي. اياز چغتائي صاحب جي اچڻ شرط سندس لمبي اوورڪوٽ جي کيسن ۾ جيڪو سامان هوندو هو، مثال طور باٽا جو سپاٽو، چانديءَ جي ڏند کوٽڻي، ڪاٺ جي اڳٺ وجهڻي، ٽٿ برش پيسٽ ۽ ڪنجين جو ڇُڳو وغيره سڀ سليقي سان ٺاهي پنهنجي ڪمري ۾ رکندو هو.
عبدالله چغتائي ’تاج محل‘ واري مغليه اڏاوتي فن جو ماهر ۽ ڄاڻو هو. جنهن تي مستند ڪتاب لکيو هئائين. سندس ڀاءُ عبدالرحمان چغتائي ملڪ جو مڃيل آرٽسٽ هو.
پير صاحب ۽ حنيف رامي، مرڪزي اردو بورڊ لاهور ۾ نوڪري ڪندا هئا. پنهنجون پهريون پهريون موٽر ڪارون فوڪسي ڪمپنيءَ کان اوڌر تي قسطن ۾ ورتيون هئائون.
ڀٽي صاحب، ايوب خان جي خلاف تحريڪ هلائي ته حنيف نوڪري ڇڏي سياست ۾ ويو. اول پنجاب جو وزير خزانه ۽ پوءِ چيف منسٽر ٿيو، پر پير صاحب جي ڪري مون سان به محبت ٿيس. مان کيس هڪ دفعي ڀٽائيءَ جي روضي تي وٺي ويو هوس. لاهور ويس ته پنهنجي بيگم وٺي آيو. ٻنهي ڄڻن مون کي ”شيزان ڪانٽينينٽل“ ۾ دعوت کارائي. حنيف رامي لاهور ۾ منهنجن ڪن پنجابي دوستن جا ڪم ڪيا. کيس دوستيءَ جي شناس هئي.
مولانا غلام رسول مهر وڏو عالم ۽ صحافي هو. تحريڪ پاڪستان ۾ پير علي محمد شاهه راشديءَ جو ساٿي هو. پير صاحب جي ڪري مون سان محبت ٿي ويس. مون کان عمر ۾ وڏو هو. وٽس ويندو هئس. عاليشان چاءِ پياريندو هو ۽ حلوو کارائيندو هو. ابوالڪلام جو معتقد هو. سندس علمي عظمت جون ڳالهيون ٻڌائيندو هو.
لاهور جي شيخ غلام علي سنز وارن جي به پير صاحب سان وڏي محبت هئي. آچر ڏينهن، مولانا مهر کي ساڻ وٺي، سڀ لاهوري دروازي وٽ ”نعمت ڪده“ هوٽل ۾ دعوت کائڻ هلندا هئا. هڪ دفعي مون کي به وٺي هليا. ابوالڪلام آزاد ۽ علامه اقبال جا دلچسپ قصا ڪهاڻيون ٻڌايائون. پير علي محمد راشديءَ کي ڏاڍيءَ سڪ سان ياد ڪيائون.
پير صاحب پشاور جي اديبن مان، پشتو ايڪيڊميءَ جي ڊئريڪٽر، مولانا عبدالقادر سان گھرو گهاٽو هو ۽ ولي خان جي وڏي ڀاءُ غني خان جو مداح هو، جو پشتو جو وڏو شاعر هو. پشتو زبان جا ننڍا وڏا شاعر مٿس مفتون هوندا هئا. راجا ماڻهو هو. مون کي پنهنجي ڳوٺ ’ناڙيءَ‘ دعوت تي سڏيائين. شاندار ڊنر کارايائين ۽ اڌ رات تائين ڪچهري ڪيائين. پنهنجيءَ زندگيءَ جو احوال ۽ عشقن جو داستان، ائين ٻڌايائين، جو ڄڻ ته منهنجو ورهين جو يار هو. نظريي جي لحاظ کان ”انسان - دوست“ هو. ان ڪري جيل به ڪاٽيا هئائين.
مون پشاور ۾ سندس مانَ ۾ ٻه جلسا ڪيا: هڪ پشتو مشاعرو ڪرايم، جنهن جو کيس مکيه مهمان ڪيم. ٻئي دفعي، ساڻس پشاور ۾ ”شام“ ملهايم. انهيءَ جلسي ۾، صوبي سرحد جا سردار ۽ خان، قومي ۽ صوبائي اسيمبلين جا ميمبر، اعليٰ عملدار ۽ معزز شهري سڏيم. جلسو خيبر پرل ڪانٽيننٽل هوٽل ۾ ڪيم. ويهڻ جي جاءِ ڪانه بچي. صدارت جي لاءِ سرحد جي گورنر، امير گلستان جنجوعه کي سڏيم. هن پنهنجيءَ تقرير ۾، غني خان کي زبردست خراجِ تحسين پيش ڪئي، پر جڏهن غني خان تقرير ڪئي ته جنجوعه جو شڪريو ته ادا ڪونه ڪيائين، بلڪ کيس ٽوڪ هنيائين ته ”يارَ، پٺاڻ ۽ جنجوعه ڪڏهن کان پاڻ ۾ مٽ مائٽ ٿيا، جو تون منهنجي ايڏي تعريف ٿو ڪرين!“
غني خان هڪ دفعي فيمليءَ سميت اسلام آباد آيو. پنهنجيءَ نُنهُن نگينه ۽ سندس ٻارڙن کي هندستان وٺي ٿي ويو، جو کين سندن نانيءَ (ٽاٽا ڪمپنيءَ جي هڪ پارسي خاتون) جي ملڪيت ورثي ۾ ملي هئي. ٽِڪيا جنرل اعظم جي ڀاءُ وٽ، پر، رات جي ماني منهنجي گهر کاڌائون. ڪچهريءَ ۾ سنڌ جو ذڪر نڪتو ته، غني خان مون کي سڪ سان چيو:
”پير صاحب نهايت شريف انسان هو.“
غني خان جي جلسي وانگر، ڪوئٽيا ۾ جسٽس مريءَ، ڪراچيءَ ۾ ڊاڪٽر بلوچ ۽ پنجاب ۾ پروفيسر شريف ڪنجاهيءَ جي مانَ ۾ به جلسا ڪرايم. انهن جلسن ڪرائڻ ۾ منهنجو مکيه مقصد پاڪستان جي علائقائي ٻولين جي اهميت جو شعور پيدا ڪرڻ هو، جو ايڪيڊميءَ ۾ منهنجي مقرريءَ کان اڳي رڳي ’اردو نوازي‘ ٿيندي هئي.
ملتان جي دوستن ۾ پير صاحب جي مداحن ۾ سرفهرست ٻه نالا ايندا: هڪ مخدوم ملتان سجاد حسين قريشي صاحب ۽ ٻيو ممتاز حسن خزانه آفسير. اتي به پير صاحب حيدرآباد وانگر نوجوان اديبن ۾ پنهنجا پرستار پيدا ڪيا، جن ۾ ٽي نالا ته اهم آهن: هڪ (مرحوم) خان رضواني، ٻيو غضنفر مهدي ۽ ٽيون مظهر عارف، جو بعد ۾ ايوان صدر ۾، ڪنهن عهدي تي مقرر ٿي آيو. ٽئي مون سان گھرا گهاٽا هئا.
ملتان جي مخدوم صاحب سجاد حسين قريشيءَ جي ته پير صاحب ۽ مون سان ڏاڍي محبت ٿي وئي. راتين جون راتيون سندس گهر ۾ ڪچهري ڪندي گذري وينديون هيون. مخدوم صاحب جا سنڌ جي وڏن وڏن خاندانن سان لڳ لاڳاپا هئا ۽ سنڌي عوام سان محبت هئس. ٿر ۾ مريد هئس. انهن جي ڏکن ۽ سورن جو ذڪر ڪري چوندو هو ته، ”مسڪينن جو هڪ ئي ته مکيه مسئلو آهي: پيئڻ جو پاڻي.“ هڪ دفعي مون سان ڏاڍي ڏک سان ڳالهه ڪيائين ته، ”نوجوان نينگرين جي سڄي عمر پاڻيءَ جي تــڙ تان گهر تائين پاڻيءَ جا دلا آڻڻ ۽ نِيَڻ ۾، واريءَ تي هلندي هلندي، گذري وڃي ٿي.“
ڪراچيءَ جي احبابن ۾ پير صاحب جو هڪ پشاوري پٺاڻ وڏو دوست هوندو هو، کيس آغا صاحب ڪوٺيندا هئا. ڪنهن وڏي ريلوائي ٺيڪيدار جو فرزند هو: کيس ڇهه ڀائر هئا. هڪ ولي خان جي ڀيڻ سان شادي ڪئي. ٻيو ترڪيءَ ويو ۽ مصطفيٰ ڪمال پاشا ۽ انور پاشا کي ويجهو ٿيو، پر ٻنهي جي جهيڙي ۾ ترڪيءَ ۾ شهيد ٿيو. ٽيون ڀاءُ آغا صاحب هو. چين جي شهر شانگهائيءَ ۾ وڏيءَ هوٽل جو مالڪ هو. اتي سوشلزم آيو، ته برما لڏي آيو ۽ ٽيڪ ووڊ جو ڪروڙن رپين جو واپار ڪندو هو. اتي حالتون ناسازگار ٿيس، ته ڪراچيءَ هليو آيو. انگريزن جي زماني ۾ ٻيو نمبر پراڻي ٺهيل هوٽل نارٿ ويسٽرن ورتائين. هوٽل ۾ يورپي ۽ مشرقي طرز جي کاڌي جا هال هوندا هئا ۽ وڏا رهائش جا ڪمرا هوندا هئا، جن تي ”بوگن ويلا“ جون خوبصورت وليون چڙهيل هونديون هيون. ڀرسان ”پرل ڪانٽيننٽل“ هوندي هئي، جتان نوجوان انگريز ٽائيپ ۽ ٻين ملڪن جون خوبصورت ڇوڪريون ۽ ڇوڪرا، ريشمي قميصن ۽ جينس ۾ ايندا هئا. ڪڏهن پاڪستاني ته ڪڏهن يوروپي هالن ۾ ماني کائيندا هئا. ڏاڍو چهچٽو لڳو پيو هوندو هو.
آغا صاحب کي ٻه پٽ هئا ۽ هڪڙي ڌيءُ هئي، نالو هئس مهرالنسا. چوڏهينءَ جو چنڊ هئي. هوٽل ۾ اچ وڃ ڪري، آغا صاحب جي پير صاحب سان دوستي ٿي وئي. پوءِ مون سان به محبت ٿي ويس. مهرو به اسان ٻنهي سان گھري گهاٽي ٿي وئي. هڪ ڏينهن شام جو لڪندي، لڪندي، منهنجي ڪمري ۾ آئي ۽ لڄ سان مرڪي چيائين ته، ”تو ۾ ڪم اٿم.“
مون چيو ته، ”حڪم ڪر؟“
کِلي چيائين ته، ”منهنجي شادي ڪراءِ.“
مون چيو، ”حاضر.“
چيائين ته، ”پير صاحب جي هڪ عزيزه به انهيءَ ڇوڪري ۾ دلچسپي رکي ٿي ڇوته ڇوڪرو سنڌي آهي. سندس پيءُ سيشنس جج آهي.“
مون پير صاحب سان ڳالهه ڪئي. چيائين ته، ”حاضر. مهروءَ جي شادي ڪرايون ٿا.“ اسان جي ڪوشش سان مهروءَ جي شادي ٿي وئي. هوءَ هاڻي آمريڪا ۾ آهي. هڪڙو پٽ ڄائو اٿس. مون سان هڪ دفعي ڪراچيءَ ۾ ملي آهي.
اسلام آباد جي اديبن ۾ پير صاحب جا ٻه وڏا مداح هئا: هڪ ممتاز مفتي، جيڪو ”علي پور ڪا ايلي“، ”هند- ياترا“ ۽ ٻين ڪتابن جو مصنف هو. قدرت الله شهاب جي حلقي جو ماڻهو هو. مون سان سڪ هئس. پير صاحب جو ته وڏو مداح هو. بيمار ٿيو ته مون ايڪيڊميءَ مان سندس مالي مدد ڪئي.
پير صاحب جو ٻيو مداح ممتاز عالم ۽ آثار قديمه جو ماهر، ڊاڪٽر احمد حسن داني هو. پير صاحب وصيعت ڪئي هئي ته سندس وفات کان پوءِ، سندس لکڻ واري ڪرسي ڊاڪٽر دانيءَ کي ڏني وڃي. اسلام آباد ۾ ڊاڪٽر داني منهنجو به گهاٽو يار ٿي ويو. اسان جون هفتي ڏهين ڏينهن محفلون ٿينديون هيون. ”قراقرم“ بين الاقوامي سيمينار ۾ گڏ هئاسين. اسي اسڪالر هئا: چاليهه مرد ۽ چاليهه زالون هيون، ليڪن، فقط زالون سڀ يوروپي هيون. سيمينار پورو ٿيو ته سڀ گڏجي شاهراهه ريشم ڏئي، خنجراب (چين جي سرحدي چونڪي) تائين گهمڻ وياسين. خواتين ۾ جرمن سفير جي ڌيءُ ۽ سندس هڪ سهيلي به شامل هيون. ٻئي جوان ۽ نهايت خوبصورت هيون. کين قميص جي مٿان گرم سئيٽر ۽ جينس پاتل هيون. مون ته ٻه ڪوٽ پاتا هئا، جن ۾ هڪ اوورڪوٽ به هو. سو، مون کي سمورو وقت چيڙائينديون رهيون. سيمينار کان سال ٻه پوءِ جرمن سفير جي ڌيءُ جي سهيلي يورپ مان آئي ۽ مون سان اچي ملي. چيائين ته پاڪستان ۾ رهائش دوران ’هُنزا‘ رياست جي تاريخ تي ريسرچ ڪندي هئس. ان جو ڪتاب ڇپايو اٿم. مون کي ڪتاب جي ڪاپي تحفي طور ڏنائين. جرمن زبان ۾ هو. پر تلخيص انگريزيءَ ۾ هئس. چيائين ته جرمن سفير جي چوڻ تي توسان ملڻ آئي آهيان ته مون کي ريسرچ مڪمل ڪرڻ لاءِ وزيراعظم کان اجازت وٺي ڏي ته ’هُنزا‘ وڃان. مون سائين غلام مصطفيٰ شاهه سان ڳالهه ڪئي جو تعليم جو وزير هو. پر، سندس ڪم ڪرائي ڪونه سگهيو.
راولپنڊيءَ ۾ پير صاحب جو گھرو گهاٽو رستو برگيڊئير افنديءَ سان هوندو هو، جنهن جي والده افغانستان جي بادشاهه ظاهر شاهه جي پڦاٽ هئي. منجهس شاهي خاندان وارو وقار هو. هڪ دفعي مان ۽ پير صاحب سندن گهر ۾ پندرنهن ڏينهن ٽڪياسين- هر ويلي تي، ڊنر ٽيبل تي نئين ڪراڪري ۽ نوان نوان طعام! بيگم صاحبه گلاب ۽ موتئي جي گلن جي شوقين هئي. سندس پُٽَ برگيڊيئر افنديءَ جي اهليه سر سڪندر حيات وزيراعليٰ پنجاب جي ڀائٽي آهي. افندي هاڻي منهنجو ڀائن جهڙو يار ٿي ويو آهي. سال ٻه ٿيا ته سرڪار کيس ڪنهن خفيه ڪم سان چين موڪليو. مون کان مدد گهريائين. مون چين ۾ هڪ دوست کي خط لکيو، جو اتي کيس ڏاڍو ڪم آيو. افندي موٽيو، ته ڏاڍا ٿورا مڃيائين. اسان جي هاڻي به پاڻ ۾ خط و ڪتابت آهي.
هندستاني اديبن ۾ پير صاحب جا هونئن ته گهڻن سان لڳ لاڳاپا هئا، پر ٻه ڄڻا مون کي خاص طرح سان ياد اچن ٿا: هڪ مالڪ رام ۽ ٻيو سيد صباح الدين عبدالرحمان. ٻئي جبل جيڏا عالم هئا. ليڪن، پير صاحب جا عقيدتمند هئا. مالڪ رام هو ته هندو، پر عربيءَ ۽ فارسيءَ جو گوهر هو. ايتريقدر جو مولانا ابوالڪلام آزاد جهڙي دنيا ڀر جي مڃيل مذهبي عالم جا ڪتابَ، مثلاً ”غبارِ خاطر“، ”تذڪره“ ۽ ٻيا ايڊٽ ڪيائين. هو انهن ڏينهن ۾ ساهتيه ايڪيڊمي دهليءَ ۾ اردو شعبي جو سربراهه هو. اڳ ۾ مصر ۾ هندستان سرڪار جو سفارتڪار هو. هاڻي وفات ڪري ويو آهي.
مالڪ رام پاڻ به ڪيترن ئي ڪتابن جو مصنف هو. سندس هڪ ڪتاب ”وه صورتين الاهي“ ته تمام مشهور آهي. مون هندستان مان گهرائي پڙهيو آهي. لاجواب ڪتاب آهي. هن پنهنجن همعصر اديبن تي ٻيو به سٺو ڪتاب اردوءَ ۾ لکيو آهي، جو هاڻي مون کي لنڊن مان هڪ علم دوست موڪليو آهي. اڄڪلهه اهو پڙهي رهيو آهيان. اهو علم دوست شخص به سنڌ جي عالمن ۾ فقط پير صاحب جي ئي علم ۽ تحقيق جو مداح آهي.
مالڪ رام پنهنجين نياڻين جا نالا اسلامي رکيا. نشست برخواست عالمن واري هئس. هندو هوندو هو تڏهن به روز قرآن ڪريم جي تلاوت ڪندو هو. نيٺ مسلمان ٿي ويو هو. جڏهن مصر ۾ سفارتڪار هو ته پير صاحب سان خط و ڪتابت ڪندو هو. ٻنهي جي پاڻ ۾ وڏي محبت هئي. سندس ڪيئي علمي خط پير صاحب وٽ محفوظ آهن. اديءَ شميم کي وڌيڪ خبر آهي.
سيد صباح الدين عبدالرحمان، هندستان جو هاڪارو عالم هو. علامه شبلي نعمانيءَ جي قائم ڪيل اداري ”دارالمصنفين“ جو صدر هو. ماهوار ”معارف“ رسالو به ايڊٽ ڪندو هو، جيڪو عيد هجي ته ڇا، محرم هجي ته ڇا، دهليءَ ۾ دنگو فساد هجي ته ڇا، امن امان هجي ته ڇا، هر حالت ۾ مقرر تاريخ تي شايع ٿيندو هو. اصول پرست انسان هو. هر قسم جي تعصب کان پاڪ صاف هو. صحيح معنيٰ ۾ محقق ۽ عالم هو. ڪيترن ئي ڪتابن جو مصنف هو. پير صاحب سان ڏاڍي گھري دوستي هئس. منهنجي ساڻس ملاقات به پير صاحب وٽ ٿي. جڏهن پير صاحب وفات ڪري ويو، ته مٿس هڪ مفصل مضمون لکيائين، جيڪو ڪتابي صورت ۾ ڇپيل آهي. مون سان محبت ٿي ويس. ڪراچيءَ آيو ته مان کيس حيدرآباد وٺي آيس، جتي پير صاحب جي ياد ۾ شاندار ليڪچر ڏنائين. ڊاڪٽر فرمان فتح پوري به گڏ هو. موٽ تي ٺٽي وارو رستو ڏئي وياسين. سنڌ جي تاريخي شاهجهاني مسجد وٽ تصويرون ڪڍايونسين.
يوروپي عالمن ۽ اديبن ۾، سرفهرست، پروفيسر ڊاڪٽر ائنيمري شمل جو نالو ايندو ۽ نهايت ادب ۽ احترام سان کنيو ويندو. ڊاڪٽر شمل لاءِ اهو چوڻ ڏکيو آهي ته هوءَ جرمن هئي يا سنڌي؟ ليڪن، سنڌ ۽ سنڌيءَ ۾ دلچسپي پير صاحب جي ڪري ئي ورتائين.
- پر، ٻين يورپي عالمن سان پير صاحب جا لڳ لاڳاپا فقط خيرسگاليءَ تائين محدود هئا. مثال طور لنڊن ۾ سائمن ڊگبي يا آمريڪا ۾ ٿئڪسٽن ويلر. ٻئي ”سنڌ سيمينار“ (1975ع) ۾ آيا هئا. ڊگبيءَ مون کي پنهنجو هڪ ڪتاب تحفي طور ڏنو هو، جنهن جو موضوع هو: ”مغل هندستان ۾ گهوڙي جي اهميت.“ ڊگبي برٽش ميوزيم ۾ اعليٰ عهدي تي فائز هو.
پير صاحب جا گهڻي ۾ گهڻا دوست ايران ۾ هئا. انهن ۾ آقاي سعيد نفيسي ته خير تمام وڏي شخصيت هو. مون ڪونه ڏٺو پر، پاڻ علي اڪبر جعفريءَ، منوچهر ستوده، خدابنده لو، جعفر محجوب، ايرج افشار ۽ لطف لله هنرفر سان به تمام گھرو گهاٽو هو. پروفيسر فروزان فر ۽ ڊاڪٽر عبدالحسين زرين ڪوب سان به گھرا گهاٽا تعلقات هئس، ماهيار نوابي، يوسف ڪيوان شڪوهي، رشيد فرزانه پور، آغا ضيائي ۽ محمد حسين تسبيحي ته کيس گهڻو ويجها هئا. مون سان به ڏاڍا گھرا گهاٽا ٿيا.
اسلام آباد ۾ بدلي ٿي ويس ته ايراني سفارتخاني جا اعليٰ عملدار انهيءَ ئي نسبت سان مون کي دعوتن ۾ سڏيندا هئا. سهڻا قيمتي ايراني قالين تحفي طور ڏيندا هئا. علمي ڪتابن تي منهنجا رايا ڇاپيندا هئا. هڪ اهڙو سهڻو ڪتاب ”ميراثِ جاودان“ نالي سان پاڪستان تي ڇاپيائون. بلاشڪ، ان ڳالهه ۾ منهنجون ساڻن محبتون به شامل هيون، پر، ”صبح جي اها ٿڌي هير“ اصل ۾ ته پير صاحب جي پار کان ئي آئي هئي!
شاهه ايران جي وڏيءَ ڀيڻ شمس جو خاوند، آغا پهل بود، پير صاحب جو عقيدتمند هو. پير صاحب کانئس حيدرآباد وارو ”خانهءِ فرهنگ“ قائم ڪرايو هو، پير صاحب جي وفات کان پوءِ، ڊئريڪٽر آغا رشيد، فرزانه پور ۽ آغا ڪيوان شڪوهي ۽ آغا ضيائي مڙني معاملن متعلق فقط مون سان مشورو ڪندا هئا. وڏا يار ويس هئا.
افغانستان جي عالمن ۾ مون کي پير صاحب جو هڪ ئي دوست سُجهي ٿو: آقاي عبدالحئي حبيبي، جنهن سنڌي ادبي بورڊ لاءِ ”تاريخ تازه نواءِ معارڪ“ ايڊٽ ڪيو آهي. سڪندر مرزا واري زماني ۾، افغستان مان خودبخود جلاوطني اختيار ڪري، پاڪستان هليو آيو. هت حڪومتِ پاڪستان جو ”سروش“ رسالو ڪڍندو هو. مون سان گڏ، ”پاڪستان پبلڪيشن“ ۾ ڪم ڪندو هو، سو دوست ٿي وياسين. پير صاحب جي وفات کان پوءِ مون پير صاحب جو ئي ايڊٽ ڪيل تاريخ ”تحفته الڪرام“ (فارسي) تحفي طور کيس ڪابل موڪليو هو. پنهنجي حڪومت سان ٺاهه ٿيس، ته موٽي افغانستان ويو. ان کان پوءِ افغانستان ۾ ڪيئي انقلاب آيا آهن. خبر ناهي ته ڪاٿي آهي. زنده آهي يا وفات ڪري ويو. تاريخ جو وڏو عالم هو.
افغانستان ۾ حبيبيءَ کان علاوه پير صاحب جا ٻيا ڪهڙا اديب دوست هئا، تن جي مون کي خبر ڪانهي. پر، اتان جي شاهي خاندان جون ٻه خواتين، پير صاحب جي دعوتن ۾ اينديون هيون. سندن خاندان، ڪابل مان لڏي ديرادون هليو ويو هو. فارسي ڳالهائيندو هو. اهو انگريزن جو زمانو هو. پاڪستان پوءِ ٺهيو، سندن خاندان ڪراچيءَ لڏي آيو. ٻئي خواتين نهايت مهذب، اعليٰ تعليم يافته ۽ تمام خوبصورت هيون. وڏيءَ جو نالو شيرين خان ۽ ننڍيءَ جو ثريا خان هو. شيرين خان سان منهنجي دعا سلام گھري گهاٽي ٿي وئي. انگريزي زبان جي ماهر هئي. منهنجي چوڻ تي چونڊ سنڌي لوڪ ڪهاڻين جي ڪتاب جو انگريزي ترجمو ڪيائين، جو ايڪيڊمي آف ليٽرس ۽ سنڌي ادبي بورڊ گڏجي ڇاپيو. ڪتاب جو پيش لفظ جويي صاحب لکيو، جو بورڊ جي چيئرمن جي حيثيت ۾ سائين مخدوم صاحب صحيح ڪيو. مخدوم صاحب وڏيءَ ڳڻ ڳوت وارو اعليٰ شخص هو. سو پيش لفظ لکڻ جو ڪم سوچي سمجهي جويي صاحب کي سونپيائين. ڇو ته ڪنهن به عالم تي اعتبار ڪونه هئس.
پير صاحب جي قريبي حلقي ۾ ٻي اهڙي غير ملڪي اعليٰ تعليم يافته خاتون گلشن خاڪي هئي. آمريڪا جي ڪنهن يونيورسٽيءَ ۾ ”تقابل اديان“ پڙهائيندي هئي. مون سان حُجائتي هئي، سو ساڻس چرچا گهٻا ڪندو هوس ۽ جلد شادي ڪرڻ جو مفيد مشورو ڏيندو هئس. کِلي مُڪون هڻندي هئي. ويچاري هاڻي سخت بيمار آهي، ولايت ۾ آهي.
هن دنيا ۾ انسان مقرر مدي لاءِ اچي ٿو. پر، ان کي ”دائمي حقيقت“ سمجهي، منجهس پنهنجي ننڍي دنيا ٺاهڻ لاءِ هيڏي هوڏي ڊوڙي ٿو. هيءَ دنيا رڃ آهي. انهيءَ ڪري، رڃ کي هنديءَ ۾ ”مرگهه ترشنا“ ڪوٺيندا آهن “OLD MAN AND THE SEA” هيمنگوي جي هڪ ناول جو نالو آهي. سندس چوڻ آهي ته انسان، هن جهان ۾ ائين ئي بيوس، حيران ۽ سرگردان آهي، جيئن ٻڍڙو ماڻهو سمنڊ ۾! سندس ڏينهڙا پڄي اچن ٿا، تڏهن انهن مان ڪيتريون اهي ڳالهيون جن جي پٺيان سڄي عمر ڊوڙندو رهيو، سي، کيس سراسر بي معنيٰ لڳنديون آهن. مون سان ڪنهن دوست ڳالهه ڪئي ته پير صاحب جو وڏو ڀاءُ، پير علي محمد راشدي، جڏهن ڀٽي صاحب جي ايامڪاريءَ ۾ وزارتِ اطلاعات ۽ نشريات ۾ مشير مقرر ٿيو، ته کيس دستور موجب اسلام آباد ۾ سرڪاري گهر الاٽ ٿيو. واسطيدار ڪامورو وٽس ويو ۽ ادب سان کانئس پڇيائين ته، ”سائين، اوهان جي سرڪاري گهر ۾ ڪهڙو فرنيچر رکجي؟“
جواب ڏنائينس ته، ”اهڙو هجي، جو جڏهن هي گهر ڇڏڻو پوي، ته ڪا به حسرت نه ٿئي.“
سائين حسام الدين شاهه جڏهن هي جهان ڇڏيو تڏهن الائي ڪهڙيون حسرتون دل ۾ کڻي ويو. بظاهر، هن لڳ ڀڳ منو سؤ ورهين جي ڄمار ماڻي. ننڍپڻ ۾ ڪا خاص تعليم ڪانه ملي هئس، ليڪن، پنهنجيءَ ڪوشش سان سنڌيءَ، اردوءَ ۽ فارسيءَ تي عبور حاصل ڪيائين. انگريزي به سِکيو. اُٺ ڪتابن جا پڙهيائين ۽ اُٺ ڪتابن جا لکيائين. حڪومتِ پاڪستان کيس ستاره امتياز ڏنو. ايران جي بادشاهه کيس ملڪ جو اعليٰ علمي اعزاز ”نشانِ سپاس“، درجه اول ڏنو. ايڏي عزت پير صاحب کان نه اڳي نه پوءِ، ٻئي ڪنهن به سنڌي عالم جي ڪيائين.
ايڪيڊمي آف ليٽرس اسلام آباد ۾ چيني اديبن جا وفد ايندا هئا ته مان کين مڪليءَ ۾ پير صاحب جي مزار تي وٺي ويندو هئس. هو سمورن اعزازن سان سندس مزار تي گلن جون چادرون چاڙهيندا هئا ۽ علمي ڪارناما ٻڌي، حيرت ۾ پوندا هئا. ڊاڪٽر شمل ته جڏهن به پاڪستان ايندي هئي ته هميشه پاڻ مرادو مون سان گڏ، مڪليءَ تي هلندي هئي ۽ پير صاحب جي مزار تي حاضري ڏيندي هئي.
پير صاحب پنهنجي علمي قد و قامت جي وسيلي روس، آمريڪا، يورپ، افغانستان، ايران، ۽ ٻين ملڪن ۾ پنهنجا پرستار پيدا ڪيا. بين الاقوامي ڪانفرنسن ۽ سيمينارن جي صدارت ڪيائين. پنهنجو نانءُ نيڪي پيدا ڪيائين ۽ دنيا ۾ سنڌ جو منهن به مٿي ڪيائين! پر، سنڌ جي بي رحم معاشري ۾ جيڪڏهن حُسين شاهه سندس ياد ۾ ڪا تقريب رکي، ته واهه، نه ته ٻارهين مهيني ڪوبه ادارو، پنهنجي ليکي سندس تربت تي رڳو هڪڙو گل رکڻ وارو به ڪونهي!
هاڻي ته حُسين شاهه به هي جهان ڇڏي ويو! سڄي خاندان جون علمي روايتون لڏي ويون.
اسان وٽ عالمن ۽ اديبن جو قدر ڪونهي. رچرڊ پرٽن جي راءِ آهي ته ”سنڌي ماڻهن ۾ حسد ۽ ساڙ آهي.“ انهيءَ ماجرا جو سبب سمجهڻ لاءِ منهنجي دوست، محمد حسن ڀُٽي هڪ دلچسپ ڳالهه ٻڌائي. چيائين، ”گهڻا سال ٿيا ته در محمد ناريجي، علامه قاضي صاحب کان سوال ڪيو هو ته،”قبلا، ائين ڇو آهي؟“
علامه صاحب جن فرمايو، ”عالمن جو قدر ادارا ڪندا آهن جڏهن ادارن ۾ ننڍا ماڻهو وڏين ڪرسين تي ويهندا آهن، ته علم ۽ عالمن جي بي قدري ٿيندي آهي.“
مون سنڌي ادبي بورڊ ۾ انهيءَ حقيقت جو مشاهدو ڪيو، پر سنڌ جي مشاهيرن ۽ قومي سورمن جي ناقدري جو وڏيءَ ليول تي مشاهدو ڪرڻو هجي، ته روپاماڙيءَ ۾ دودي سومري ۽ مڪليءَ ۾ دولهه دريا خان جي ابدي آرامگاهن جو حال وڃي ڏسجي. فردوسي ياد ايندو:
چغد نوبت مي زند بر گنبذِ افراسياب
منهنجي والد صاحب هي جهان ڇڏيو ته ڊاڪٽر شمل جرمنيءَ مان خط ۾ لکيو ته؛
”رباني، ماڻهوءَ جي مٿي تان سندس والدين جو سايو هٽي ٿو ته هو پاڻ کي انهيءَ پکيئڙي جي مثال ڀانئين ٿو، جنهن کي پڃري مان ڪڍي، فضا ۾ کُليل هوا ۾ اڇلائي ڇڏجي، جتي ڪيئي خونخوار پکي هيڏي هوڏي لامارا ڏيندا رهن ٿا.“
مون به والد صاحب جي وفات کان پوءِ ائين ئي محسوس ڪيو. زندگيءَ جا سوين مسئلا ڪَر کڻي بيٺا، پر پير صاحب منهنجي مٿي تي ٻاجهه ڀريو هٿ ائين رکيو، جو مون محسوس ڪيوته بابا سائينءَ جي رحلت جي باوجود مان ڇورو ڇنو ڪونه ٿيو آهيان. اوکيءَ سوکيءَ ۾ منهنجي سار سنڀال لڌائين، غم ۽ خوشيءَ ۾ ساٿ ڏنائين. سخي ۽ سچو انسان هو. منهنجو مربي ۽ محسن هو. هڪ دفعي خان عبدالغفار خان جي عزيز، يونس جو ڪتاب پڙهي رهيو هئس. جيڪو سڄي عمر جواهر لعل نهروءَ وٽ رهيو، سندس وفات کان پوءِ اندرا گانڌيءَ وٽ عمر گذاريائين. ڪتاب انگريزيءَ ۾ آهي. نالو اٿس
“PERSONS, PASSIONS AND POLITICS”
ڪتاب ۾ هڪ هنڌ لکيو اٿس ته:
”مان جڏهن به ڪنهن معاملي ۾ پريشان ٿيندو هئس، ته سڌو جواهر لعل نهروءَ وٽ هليو ويندو هئس. هو هندستان جو وزيراعظم هو. پر، مون لاءِ پيءُ وانگر هو. ڳالهه ٻڌي، منهنجي مشڪل دور ڪندو هو ۽ پوءِ ٿڌو ساهه ڀري چوندو هو ته، ”يونس، تون ڪنهن مشڪل ۾ ڦاسين ٿو، ته سڌو مون وٽ اچين ٿو. مان تنهنجا مسئلا ڪجهه حل ڪريان ٿو ۽ ڪن ۾ مشورو ڏيان ٿو. پر، اڄ جڏهن مهاتما گانڌي هن جهان ۾ ڪونه آهي، ته مان ڏکئي وقت ۾ ڪنهن وٽ وڃان؟“
مون يونس جو ڪتاب اتي بند ڪيو ۽ نارٿ ويسٽرن هوٽل مان ٽيڪسيءَ ۾ چڙهي سڌو پير صاحب جي رهائشگاهه تي پهتس. ساڻس اها ڳالهه ڪيم. چيومانس ته، ”مان به ته اوهان کي ائين ئي تنگ ڪريان ٿو“.
هو ڪو ڪتاب ايڊٽ ڪري رهيو هو. ٿڌو ساهه ڀري اُٿيو. موٽر ۾ ويٺاسون، صدر ۾ اچي چڪر ڏنوسون. آئيس ڪريم کاڌيسون. موٽي سندس گهر آياسين، منجهند جي ماني کاڌيسون. پاڻ وڃي آرامي ٿيو ۽ مان موٽي هوٽل تي آيس. پر، شام جو وري ٻئي گڏ هئاسين.
اڄ اهڙا اعليٰ انسان ڪاٿي آهن؟ هاڻي ڏک سک ۾ منهنجون اڃايل اکڙيون کيس ئي ڳولينديون آهن. واجهائي، واجهائي، نيٺ ٿڪجي، مايوس ٿي، مون وٽ موٽي اينديون آهن.
پير صاحب، ”حديقته الاولياء“ جي مقدمي ۾، پنهنجي ڪنهن مرحوم پياري دوست جي ياد ۾، عربي زبان جي شاعر لبيد جا ڪي دلآويز شعرَ ڏنا آهن. هاڻي پير صاحب کي ياد ڪري، اهي ئي شعرَ منهنجي چپن تي ترِي ايندا آهن:
اهي وسئُون، جتي پَلُ پَهَر، آجهاپ ڪندا هئاسين،
۽ رهاڻيون ڪندي وقتَ گذارياسين، سي ويرانا ٿي ويون!
ماڳن ۽ محفلن مان ساٿ ڌڻي سرواڻ هليو ويو.
رجام وارين ٽڪرين جي ڀِڪَ ۾، اڄ انهن جا نشان به ڪونه رهيا.
مهينا ۽ سال گذري ويا.
بهار جون بوندون بار بار پيون.
ڪيترائي ڀيرا اُترَ پارَ جا ڪارا ڪُمَ ۽ ڪَڪَرَ،
اُنهن ويرانن تي وڏڦُڙا وَسائي ويا.