جمال رند
سنڌ مدرسي جي هاسٽل ۾ ادبي سنگت جي هفتيوار گڏجاڻين ڪوٺائڻ جو سبب رڳو منجهس مرحوم احسان بدويءَ جي رهائش هئي. سڀ گڏجاڻيون سندس ئي ڪمري ۾ ٿينديون هيون. مرحوم احسان سنڌ مسلم ڪاليج ۾ پڙهائيندو هو ۽ ان جي مدرسي واريءَ هاسٽل جو نگران به هوندو هو. سنڌ مسلم ڪاليج جو پرنسيپال پروفيسر سيد غلام مصطفيٰ شاهه هوندو هو. جنهن جو مٿس راز هوندو هو. احسان مرحوم کي سنڌي ادب ۾ دلچسپي پنهنجي والد لطف الله بدويءَ کان ورثي ۾ ملي هئي. مرحوم احسانُ هونئن ئي قربائتو شخص هو، پر، منهنجين ادبي صلاحيتن کي ڏسي، مون کي ”سنڌ مسلم ڪاليج مئگزين“ جي سنڌي سيڪشن جو ايڊيٽر مقرر ڪيائين. سو، هڪٻئي کي وڌيڪ ويجها ٿياسين.
جمال رند وانگر منهنجو ٻيو پيارو دوست رشيد ڀٽي به سنڌ مدرسي جي هاسٽل ۾ رهندو هو ۽ ادبي سنگت جو ACTIVE ميمبر هو. اها سنه 1954ع جي ڳالهه آهي. مان وري نورالدين سرڪيءَ وانگر ميٺارام هاسٽل جي ٽيهين نمبر ڪمري ۾ مقبول سومري سان گڏ رهندو هوس. هاسٽل جي انهيءَ ڪمري تي هڪ مضمون به لکيو اٿم. ناشاد ”مهراڻ“ ۾ ڇاپيو آهي.
احسان بدوي ۽ نورالدين سرڪي اسان کان عمر ۾ ڪجهه وڏا هئا ۽ سنڌي ادبي سنگت جا سينئر ميمبر پڻ هئا. ٻئي ڄڻا شڪارپور جا ويٺل هئا. احسان بدوي خاموش طبيعت هو، پر سرڪي رلڻو ملڻو ۽ مجلسي مزاج جو هو. اسان جي سڄي گروپ ۾ هردلعزيز هو. ميٺارام هاسٽل ۾ سندس ڪمري ۾ سڄو ڏينهن دوستن جو ميڙو متل هوندو هو. ڪي سائنس پڙهندا هئا، ته ڪي آرٽس، پر سڀ سندس گرويده هئا. زندگيءَ جي گرميءَ ۽ سرديءَ جي باوجود مون کيس هميشه خوش مزاج ڏٺو. سٺي دوست جون سڀ خوبيون هئس. پر، جڏهن ”ازدواجي زندگيءَ“ ۾ پير پاتائين ۽ معاشي مسئلن کي منهن ڏيڻ لاءِ درس تدريس ڇڏي، وڪالت جو ڌنڌو اختيار ڪيائين، تڏهن سنڌي معاشري ۾ وچولي طبقي جي معيار مطابق آسودو ته ٿيو، پر، سمورن دوستن کان توڙي پبلڪ لائيف مان صفا ڪٽجي ويو. ميٺارام هاسٽل ته شاديءَ کان پوءِ ڇڏي ويو هو. اڳي ادب، سياست ۽ صحافت ۾ دلچسپي هئس. پوءِ اهي سڀ شوق ۽ شغل ختم ڪري ڇڏيائين. فارسيءَ ۾ چوندا آهن ته، لوڻ جي کاڻ ۾ جيڪو گهڙيو، سو پاڻ به لوڻ ٿي ويندو.“ سرڪيءَ جو به اهو ئي حال ٿيو. جيڪڏهن اڳي وانگر پبلڪ لائيف ۾ پنهنجي دلچسپي قائم رکي ها، ته سنڌ جو وڏو ليڊر ٿئي ها. قدرت کيس قيادت جي سمورين لياقتن سان نوازيو هو. کيس ماڻهن کي پاڻ سان گڏ رکڻ جو وڏو ڏانءُ هو.
شهرن ۾ خوبصورت گلن ۽ سرسبز ٻوٽن جون نرسريون (NURSERIES) هونديون آهن. سنڌي ادبي سنگت ڪراچي به نئينءَ ٽهيءَ جي اديبن ۽ شاعرن جي نرسري هئي. اڳتي هلي، جڏهن ”سنڌ سنگت“ ٺهي ته سنڌي اديبن ۽ شاعرن جو مؤثر آواز ۽ ترجمان ٿي پئي. روشن خيالي، ان جي اظهار جي آزادي ۽ سماج ۾ اقتصادي انصاف لاءِ جدوجهد ان جا بنيادي اصول هئا، ان ڪري سنڌ جي رجعت پسند دقيانوسي اديبن، عالمن ۽ شاعرن لاءِ ڪُکِ جو ڪانُ هئي.
اسان ادبي سنگت جي گڏجاڻين ۾ افسانا ۽ شعر پڙهندا هئاسين، جن جي سامعين کليءَ دل سان ڇنڊڇاڻ ڪندا هئا. هڪ دفعي ڪراچي ادبي سنگت سڄي سنڌ ۾ افسانن جي چٽاڀيٽي ڪرائي. غالباًً 1954ع جي ڳالهه آهي. حفيظ ۽ مان به اُن ۾ شريڪ ٿياسين. انهيءَ چٽا ڀيٽي ۾ جملي پنجاهه ٻيا افسانا نويس به شريڪ ٿيا. جن ۾ جمال ابڙو به پڻ شريڪ هو. ٽي جج هئا، هڪ بيگم زينت چنا، ٻيو عثمان علي انصاري ۽ ٽيون پير حسام الدين راشدي. هنن منهنجي افساني کي پهريون نمبر ڏنو، پر سنگت وٽ پئسا ڪونه هئا، سو مون کي اعلان ڪيل انعام ڪونه مليو. البت، حوصله افزائي وڏي ٿي. اهو به ياد اٿم ته انهيءَ ئي زماني ۾ رشيد ڀٽيءَ ”بُڻ“ افسانو لکيو هو، جيڪو ”مهراڻ“ ۾ ڇپيو. وڏي معيار جو افسانو آهي. جمال رند لکڻ ۾ سست هو، پر ”مانيءَ ڳڀو“ نالي شاندار افسانو لکيائين، جنهن کي وڏي مڃتا ملي. جمال رند عمر ۾ مون کان سال ٻه ننڍو ۽ رشيد ڀٽيءَ کان سال ٻه وڏو هو.
1958ع واري ايوب خان جي مارشل لا کان پوءِ، ايس.ايم. ڪاليج جي شاگردن کي هاسٽل خالي ڪرڻ لاءِ چيائون، ڇو ته ميٺارام هاسٽل ڊي. جي. سائنس ڪاليج جي شاگردن لاءِ هوندي هئي. رشيد ڀٽي اڳيئي ڪن گهريلو سببن ڪري، ڪراچي ڇڏي. سکر هليو ويو هو. سنڌ مدرسي جي هاسٽل ۾ جمال رند اڪيلو ٿي ويو. 1958ع واري مارشلا کان پوءِ سراج گانڌي گارڊن جي ڀرسان ڪرائي تي فلئٽ ورتو. مان، جويو صاحب ۽ جمال رند به ساڻس گڏ وڃي رهياسين. ستت سراج جي بدلي ٿي وئي. جويو صاحب هڪ ڇوڪرو، پنهنجي ڳوٺان وٺي آيو. سو، روزانو گوبيءَ جي ڀاڄي چاڙهيندو هو، جا مون کي توڙي جمال کي اصل ڪانه وڻندي هئي. سو، اسان ڪو بهانو بنائي، جويي صاحب کي چوندا هئاسين ته، ”اوهان ماني کائو. اسان پوءِ ٿا کائون.“ جويو صاحب ماني کائي ليٽندو هو، ته جمال هيٺ وڃي، ايراني ريسٽارنٽ تان ”چڪن اسٽو“ جون ٻه پليٽون وٺي، انهن ۾ مکڻ جون ٻه ٽڪيون وجهائي، بيري کان کڻائي ايندو هو. ”شو مارڪيٽ“ واري انهيءَ فلئٽ ۾ سالن جا سال مون ۽ جمال ائين ”چڪن اسٽو“ جا مزا ورتا. بعد ۾ سالن کان پوءِ حيدرآباد ۾ به گڏجي ماني کائڻ ويندا هئاسين، ته جمال رند هوٽل ۾ پري کان چوندو هو ته، ”چڪن اسٽوُ- ٻه پليٽون!“
”مست جتي به ويندا آهن، اتي ميخانا ساڻ کڻي ويندا آهن.“ سو، جمال پڻ حيدرآباد پهچڻ شرط دونهيون دکايون. غالب جو هيءُ شعر سندس دل جي ڦرهيءَ تي لکيل هو:
ايڪ هنگامي په موقوف هي گهر کي رونق
جمال سونَ جهڙو سچو ماڻهو هو. سخن ڏنائين ته پاڙيندو، پوءِ ڀلي مٿس ڪَرَٽَ ڇو نه وهي وڃن! يارن جو يار ۽ دشمنن لاءِ ڪُک جو ڪانُ هو. سنڌ جو محب وطن تاريخ نويس سندس نالو سنڌ دوست اديبن جي ”پهرينءَ صف“ ۾ لکندو. ليڪن اهو به ممڪن آهي ته بي قدري سنڌ کيس صفا وساري ڇڏي. سنڌ اهڙا ڪيئي ڪِيسَ ڪيا آهن.
جمال، اجايون سجايون ڳالهيون ڪرڻ بدران پڪو پختو ڪم ڪندو هو. ڪم ڪهڙو به ڏکيو ڇو نه هجي، پاڻ ان کي سرانجام ڏيڻ لاءِ وڏو وس ڪندو. ڪراچيءَ واري زماني ۾ کيس سڀني کان ويجهو دوست خواجه سليم هو، جيڪو پاڻ به سٺو لکندڙ ۽ ادب جو پارکو آهي. نهايت قربائتو شخص آهي. منهنجو به پيارو يار آهي. پر، شيخ حفيظ کي اسان سڀني کان وڌيڪ ويجهو هوندو هو. نيت جو نيڪ، هر ڪنهن جو خير گهرندڙ، ڳالهائڻ ٿورڙو، ڪم گهڻو، نهايت سچو انسان- اها خواجه سليم جي سڃاڻپ آهي. افسوس آهي جو دوستن سان سچائيءَ ۽ پنهنجين مڙني خوبين ۽ نيڪين جي باوجود زندگي مٿس نامهربان رهي آهي.
جلسن ۾ جمال رند هڪڙي لولي سُرَ سان ڳائيندو هو، جنهن جي هڪ سٽ هيئن هوندي هئي:
اسان ناڙي نه ڄلسون، ناڙي ڏاڍيان دا ڏيهه هي!
حقيقت اها آهي ته سنڌ ڏاڍن جو ڏيهه آهي. هتي سٺي ماڻهوءَ کان سٺي ڪڪڙ ۽ ڪتي جو قدر وڌيڪ آهي!
جمال رند سنڌي ادبي سنگت ۾ اسان سڀني کان ACTIVE هو. سنڌ جي حقن جي حفاظت لاءِ هڪ طرف اسان سان گڏ هلندو هو، ته ٻئي طرف وري سنڌ يونيورسٽيءَ جي سنڌ دوست استادن خاص ڪري محمد عمر ميمڻ ۽ محمد حسن ڀُٽي سان ڏاڍو گھرو گهاٽو هو. شاگرد اڳواڻن ۾ يوسف لغاريءَ ۽ يوسف ٽالپر سان سنگت هئس.
يوسف ٽالپر مرڪزي وزير ٿيو. گهڻن گهڻن سالن کان پوءِ، اسان جي ”ايوانِِ صدر“ ۾ ملاقات ٿي. ٿيو هيئن ته اياز کي ادبي خدمتن جي اعتراف ۾ تمغو مليو هو. اياز اسلام آباد آيو ته چارئي پهر مون سان گڏ هوندو هو. رات جو البت، نبي بخش کوسي جي جاءِ تي وڃي سمهندو هو. ماني ته ٽئي ويلا مون وٽ ئي کائيندو هو. مقرر ڏينهن تي چيائين ته، ”گڏجي هل ته تمغو وٺي اچون.“ تمغن واري تقريب ”ايوان ِ صدر“ جي ڪرسٽل هال ۾ وڏي ٺٺ سان ٿيندي آهي. تقريب پوري ٿيڻ کان پوءِ سڀ مهمان ٽريس (TERRACE) تي، صدر ۽ وزيراعظم سان گڏ چاءِ پيندا آهن. وڏي وقار وارن مردن ۽ خوبصورت خواتين جو وڏو هجوم هوندو آهي.
اياز ۽ مون خوشبوءِ جي هٻڪارن ۾ چاءِ پئي پيتي، ته يوسف ٽالپر آيو ۽ سڪ سان اچي ڀاڪر پائي مليو. مٿس وزارت جي واءَ جو نالي ماتر به اثر ڪونه ٿيو هو.
اياز ڏينهن ٻه اسلام آباد ۾ ٽڪي، ڪراچيءَ موٽي ويو، پر يوسف ٽالپر سان اسلام آباد ۾ منهنجي ميل ملاقات ٿيندي رهي. ڪڏهن سندس گهر ته ڪڏهن سندس وزارت واريءَ آفيس ۾. وڏو عهدو وسڪيءَ کان وڌيڪ نشو ڏيندو آهي. منهنجن ڪن دوستن کي چئن ڏينهن لاءِ ٿورا گهڻا چڱيرڙا عهدا مليا، ته هوش مان نڪري ويا. ڪن وٽ چار پئسا ٿيا، ته منجهانئن ماڳهن ماڻهپو ئي موڪلائي ويو. جڏهن شاگرد اڳواڻ هوندا هئا تڏهن ڪن جون ته مجلسون ۽ محفلون مون سان ئي هونديون هيون. نوجوان شاگرد اڳواڻن کي جنهن ڳالهه سنڌي اديبن جي ويجهو آندو هو، سو هو سنڌ کي ”ون يونٽ“ مان آزاد ڪرائڻ! ڪم ڏاڍو ڏکيو هو. پر، الله سائينءَ اسان سڀني کي سوڀ ڏني. ون يونٽ چٽ ٿي ويو.
ڪنهن زماني ۾ ته ون يونٽ جو هوائي جهاز وانگر آسمان ۾ غوغاءُ هو. سڪندر مرزا ون يونٽ کي ”اسٽيم رولر“ ڪوٺيو. روڊ تي پٿر وڇائي مٿان اسٽيم رولر گهمائيندا آهن، ته پٿر ريزه ريزه ٿي ويندا آهن. سڪندر مرزا جو مطلب هو ته جيڪي به ون يونٽ جي مخالفت ڪندا، سي واريءَ جا داڻا ٿي ويندا. پر اسان سنڌ جي محبت ۾ سرشار هئاسين ڀٽائيءَ جو بيت اسان جي دلين جو ترجمان هو:
”جي تون پهڻ پٻ، ته لڱ به منهنجا لوهه جا“
”ون يونٽ“ پنجاب جي ڪن بدنام سياستدانن ٺاهيو هو، جن ۾ غلام محمد منڊو، ممتاز دولتانه ۽ مشتاق گرماڻي ٻين کان وڌيڪ اڳڀرو هئا. مودودي لاهور ۾ رهندو هو سو، کيس به ”ون يونٽ“ مان ”اسلامي وحدت“ جي خوشبو آئي. ليڪن،”ون يونٽ“ ته سنڌ ۽ بلوچستان جي حقن تي سنئون سڌو ڌاڙو هو. سو، حيدر بخش جتوئيءَ ”جيئي سنڌ“ جو نعرو هنيو! مودوديءَ کي ڳالهه ڪانه وڻي، سو کيس اُتر ڏنائين ته، ”جيئي سنڌ“ جي معنيٰ آهي ”مري پاڪستان.“
پر، خدا جي ڪرم سان اڄ به سنڌ ۽ پاڪستان ٻئي قائم آهن. البت، ”ون يونٽ“ جو مثال هاڻي انهيءَ ناجائز ٻار وارو آهي، جنهن جو پيءُ سڏائڻ لاءِ ڪير به تيار ڪونهي.
سنڌي ليڊرن مان سائين جي.ايم. سيد ون يونٽ جي ولادت کان اڳ ئي ڪاٺ ۾ پيو هو، ته متان ڪا حرڪت ڪري ۽ ون يونٽ جو ڪچو ٻار ڪيرائي وجهي! سيد ته ٿيو سوگهو، پر ٻيو به هڪ سنڌي ليڊر ساماڻو... ذوالفقار علي ڀٽو، جنهن به ”ون يونٽ“ جي خلاف پنهنجن هم عمر ساٿين سان گڏجي دليريءَ سان فرنٽ ٺاهيو ۽ پهريون پهريون انگريزي ڪتابڙو ڇپايو:
“PEOPLE AND PRESS OF SINDH,
OPPOSE ONE UNIT TO ONE MAN.”
پر، اڳتي هلي ڀٽو صاحب مرڪز ۾ وزير ٿيو ته، ”ون يونٽ“ جي خلاف ڳالهائڻ ڇڏي ڏنائين. دلي طرح ته هو ون يونٽ جي سخت خلاف هو. پر مرڪزي وزير هو ۽ حڪومت ون يونٽ جي حق ۾ هئي.
جڏهن ”ون يونٽ“ جي خلاف نفرت ڀڙڪي ڀڙڪي ڀڀڙ ٿي پئي ته مودوديءَ به ون يونٽ جي خلاف وات مان ٻڙڪ ڪڍي اهو ڏسي، ڀٽي صاحب کي به ون يونٽ جي مخالفت ڪندي دير ئي ڪانه لڳي. هي سڀ تاريخي حقيقتون آهن، جن جي تصديق ڪري سگهجي ٿي.
”ون يونٽ“ ختم ٿيڻ کان ڪي سال اڳ، هڪ ڏينهن جمال رند مون وٽ آيو ته يونيورسٽيءَ جا استادَ، عمر ميمڻ وارا چون ٿا ته، ”سائين جي.ايم. سيد سان ڳالهيون ڪرڻ لاءِ تون اسان سان گڏجي سن هل.“ کين خبر هئي ته منهنجي سائينءَ سان گهڻي نيازمندي آهي. سومهاڻيءَ جي مهل هئي. جو ڏهه ٻارنهن ڄڻا حيدرآباد مان ويگن ۾ چڙهياسين ۽ وڃي ڪلاڪ ٻن ۾ سن پهتاسين. سائينءَ کي اطلاع ٿيو. مانيءَ جو بندوبست ڪري، بنگلي تي آيو. دير تائين ڳالهيون ٻوليون ٿيون. فيصلو ٿيو سڀ گڏجي جدوجهد ڪن، ڇو ته سڄيءَ سنڌ جو ڇوٽڪارو ”ون يونٽ جي خاتمي“ ۾ آهي. اڌ رات تائين ڳالهيون ڪري، مانيءَ گرهه وجهي، اسان وڏي اسر مهل، سائينءَ کان موڪلايو ۽ حيدرآباد روانا ٿياسين. مان ويگن جي دريءَ جي ڀرواريءَ سيٽ تي ويٺس. ويگن پراڻي هئي، سا سن کان لوڏا لما کائيندي رڙهندي رهي. هاڻوڪو شاندار روڊ تڏهن اڃا ڪونه ٺهيو هو. رات جو پويون پهر ٿي ويو. ٿڌڙي هير پئي لڳي ڪنهن مهل اوچتو منهنجي نگاهه اوڀر طرف رات جي اونداهيءَ ۾ چنڊ تي پئي جيڪو آسمان ۾ ڇڪيل ڪمان وانگر چمڪي رهيو هو. دل کي ڇهندڙ اهو منظر ڄڻ ته قدرتي نويد هئي ته، ”اوهان جون دعائون قبول! ون يونٽ چٽ ٿي ويندو.“
تاريخي طرح ون يونٽ يحيٰ خان جي ايامڪاريءَ ۾ ختم ٿيو. هڪ ٻيو به سٺو ڪم ٿيو جو پاڪستان جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو آزاد چونڊون ٿيون. اوڀر پاڪستان ۾ عوامي ليگ کٽيو ۽ اولهه پاڪستان ۾ پيپلس پارٽيءَ.
ليڪن، اڪثريت ۾ بنگالي چونڊجي آيا. سندن ليڊر شيخ مجيب هو. پر، يحييٰ خان جي بدنام ٽولي کي کين اقتدار ڏيڻو ڪونه هو. سو، شيخ مجيب کي پاور ڏيڻ بدران قيد ڪيائون.
پاڪستان ايڪيڊمي آف ليٽرس ۾ ايڊمرل شفيق الرحمان منهنجو چيئرمين هوندو هو. چوندو هو ته، ”يحييٰ خان ڏاڍو سٺو جنرل هوندو هو، پر پاور مليس، ته خراب ٿي پيو.“
مون اڳ ۾ ئي عرض ڪيو آهي ته پاور جو نشو وسڪيءَ کان وڌيڪ هوندو آهي. هونئن ته ڪوبه ماڻهو بشري ڪمزورين کان آجو ڪونهي. يحييٰ خان به پاور ملڻ کان اڳ سٺو شخص هوندو. ليڪن، اوڀر پاڪستان ۾ بنگالين کي هيسائڻ لاءِ مٿن فوجي ائڪشن ڪرايائين ۽ جماعت اسلاميءَ کي پاور جي آڇ ڪيائين. جنهن ”هائو“ ڪئي، جماعت اسلامي چونڊن ۾ ٻئي نمبر تي ووٽ کنيا هُئا، پر بنگالي ڇتا ٿيا ويٺا هئا. سو، جماعت کي پاور به ڪونه مليو ۽ بدنامي به ڏاڍي ٿي.
ڀٽو صاحب ان وقت اوڀر پاڪستان ويو هو. اتان جڏهن اولهه پاڪستان ۾ پهتو ته بيان ڏنائين ته، ”ملڪ بچي ويو“. ملڪ بچي ڪونه ويو. ٻه ٽڪر ٿي ويو. اهو دردناڪ داستان ڊگهو آهي. هت تفصيل ۾ وڃڻ نامناسب آهي.
يحيٰ خان جون ذاتي ڪمزوريون ٻه هيون. هڪ اعليٰ درجي جي وسڪي ۽ ٻي خوبصورت ليڪن بَدن ۾ ڀريل عورت. وسڪيءَ جي ڪهڙي برانڊ کيس پسند هئي سو ته معلوم ڪونهي. پر، عورتن جي باري ۾ هر ڪنهن کي معلوم آهي ته اداڪاره راڻيءَ ۽ ملڪه ترنم نورجهان تي مست هو. سو، ڪنهن محفل ۾ پري کان اهڙي ڪا عورت نظر ايندي هئي، ته جمال رند واڪو ڪندو هو ته، ”وارو ڪريو، جنرل يحييٰ خان کي اطلاع ڪيو!“
جمال رند ون يونٽ جي خلاف تحريڪ ۾ پمفليٽن جي پٺارڪ ساڻ کڻندو هو. ڪو سنگتي ساٿي ساڻ ڪري ريل ۾ چڙهندو هو. رستي تي جنهن جنهن شهر ۾ دوست هوندا هئس، اتي پمفليٽون ورهائيندو هو لاڙڪاڻي ۽ سکر کان ڦرندو، حيدرآباد اچي بوڇڻ ڇنڊيندو هو.
مون کي ياد آهي ته هڪ دفعي حيدرآباد جي ڪابه پريس اهڙي قسم جون پمفليٽون ڇپڻ لاءِ تيار ڪانه هئي. مرحوم عمر ميمڻ ڪو ڪيمياگر ڳولهي لڌو، جنهن نسخو ڏنس، ته هڪ چوڪنڊياري ٽين جي ٽن چئن انچن واري اڀڪپري پليٽ کڻو. ان کي رجيل ميڻ سان ڀريو. جڏهن ميڻ ٺري وڃي، ته ڪاغذ تي مواد لکو، ان تي چنبڙايو ۽ جلدي لاهي وٺو. ڪاغذ تي اکر ٺهي پوندا. پوءِ ان تي پنا رکي ڪڍندا وڃو. الاهي ڪاپيون ٺهي وينديون. اسان ائين ڪيو. ڪجهه ڪاميابي ٿي. محمد حسن ڀٽي، جمال رند ۽ مون اِهي پنا رات جي اونداهيءَ ۾ گاڏي کاتي حيدرآباد ۾ ڀتين تي هنيا. پري کان ڪو پوليس وارو ايندو ڏسندا هئاسين، ته ڪجهه دير لاءِ پاسيرا ٿي ويندا هئاسين.
مان فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جو ميمبر هئس ته پرائيم منسٽر صاحبه پوليس ۾ سڌارن لاءِ ڪاميٽي ٺاهي. چئن ئي صوبن جا انسپيڪٽر جنرل پوليس، ايف. آءِ. اي جو ڊائريڪٽر، وزارت داخلا جو سيڪريٽري ۽ ايسٽبلشمينٽ سيڪريٽري ان جا ميمبر هئا. پبلڪ سروس ڪميشن مان مون کي ميمبر ڪيائون. ميٽنگ ۾ ويٺو هئس، ته گاڏي کاتي ۾ ڀتين تي پنا چنبرائڻ ۽ پوليس وارو ڏسي، کانئس لِڪڻ وارا ڏينهن ياد آيا!
”ون يونٽ“ جي ڊهڻ سان سنڌ آزاد ٿي، جنهن ۾ سنڌي اديبن ۽ شاگردن مڙسان مڙسيءَ پاڻ ملهايو. پر، پوءِ به ساڻن اها ئي جٺ ٿي، جيڪا بامبي پريزيڊنسيءَ مان سنڌ کي آزادي ملڻ تي شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ جهڙي محب وطن ليڊر سان ٿي هئي. شيخ صاحب جو اسان وانگر اهو جوانيءَ جو زمانو هو. هن بمبئي پريزيڊنسيءَ خلاف باهيون ٻاريون هيون ۽ تحريڪون هلايون هيون. پاڻ سُڃو سِرُ هو، پر سر شاهنواز ڀٽي کي سندس گهر، لاڙڪاڻي ۾ وڃي چونڊن ۾ شڪست ڏنائين. دهلي ڪانفرنس ۾ سنڌ جي آزادي لاءِ آواز اٿاريائين ۽ ”الوحيد“ اخبار کي اگهاڙيءَ ترار وانگر سنڌ جي آزاديءَ لاءِ استعمال ڪيائين. ”سنڌ آزاد نمبر“ ڪڍيائين.
پر، سنڌ آزاد ٿي ته سنڌ جا بي ضمير ڀوتار، وڏيرا ۽ زميندار انگريزن جا خطاب يافته خانصاحب ۽ خانبهادر آزاد سنڌ تي ڇانئجي ويا. شيخ صاحب اڪيلو رهجي ويو! مون حيدرآباد جي رستن تي کيس اڪيلو ئي اڪيلو پنڌ هلندي ڏٺو. سندس ساٿي رڳو سندس لڪڻ هو.
هاڻي به بلڪل ائين ٿيو. ون يونٽ کي ٽوڙائڻ لاءِ جن نوجوانن پاڻ پتوڙيو، ڏک ڏٺا، رات ڏينهن جدوجهد ڪئي، تن کي ته ڪنهن ليکيو به ڪونه. سنڌ جا مالڪ اهي ئي وڏيرا ٿي ويا، جن ووٽ ڏئي ون يونٽ ٺاهيو هو، ۽ سنڌ کي عذاب ۾ وڌو هو. مون سائين جي. ايم. سيد واري مضمون ۾ ان ڳالهه جو ذڪيو ڪيو آهي. پر، هي سنڌ جي تاريخ جو اهڙو ته اهم باب آهي جو وري وري ان جو ذڪر ڪرڻ ضروري آهي.
1960ع واري ڏهاڪي جي شروعاتي سالن ۾ مان سائينءَ وٽ، مهيني ماسي، سن ۾ ملڻ ويندو هئس. پاڻ نظربند هو. هڪ دفعي چيائين ته، ”اسان تيسين ڪجهه به ڪونه هئاسون. جيسين اوهان ڪونه سڃاتو هو.“ سندس مطلب هو ته سنڌ جي نوجوانن کيس سڃاتو، پنهنجو رهبر ڪيو، سندس پيغام کي ڦهلايو ۽ انهيءَ کي زور وٺايو. وڏيرا ته کيس ڪڏهوڪو ڇڏي ويا هئا.
حقيقت به اها هئي ته سائينءَ جي سڄيءَ سنڌ ۾ مڃتا سندس عشق ۾ ورتل نوجوانن جي مچايل مچ سببان هئي، سو 1959ع ۾ حيدرآباد ۾ سائينءَ ”ائنٽي ون يونٽ ڪنوينشن“ جي صدارت ڪئي، ته وڏيرا سندس لئه ڏسي وائڙا ٿي ويا. انهن انهيءَ ڪنوينشن ۾ پنهنجن ابن ڏاڏن طرفان به ون يونٽ جي فائدي ۾ ووٽ ڏيڻ جي معافي ورتي. خانبهادر کهڙي ۽ پير علي محمد راشديءَ به سائين جي.ايم سيد جي اها لئه ڏسي اچي سندس پاسو ورتو. سنڌ جا نوجوان اهو ڏسي ڏاڍا بگڙيا. چيائون ته، ”اهي ٻئي ڄڻا ته ون يونٽ جا معمار آهن. سائين انهن سان ڇو ٿو ڳالهائي؟“
پر، حيرت آهي ته سائينءَ نوجوانن جي احتجاج کي ليکيو به ڪونه. ماڳهن، کين رکو جواب ڏنائين، ”يا ته ماٺ ڪري منهنجيءَ مرضيءَ موجب هلو يا مون کي ڇڏي وڃو.“
نوجوان سندس ڳالهه ٻڌي، وائڙا ٿي ويا! هنن لاءِ ڪوبه رستو ئي نه بچيو. ڪڻو ڪڻو ٿي ويا. ون يونٽ جي ڊهڻ کان پوءِ سندن حشر به اهو ئي ٿيو. جيڪو عبدالمجيد سنڌيءَ جو بمبئيءَ کان سنڌ آزاد ٿيڻ بعد ٿيو هو.
هيڏانهن سائينءَ هيئن ڪيو ۽ هوڏانهن ڀٽو صاحب ميدان ۾ لٿو. کيس سائينءَ جي پيرن هيٺان سنڌ ڪڍڻ ۾ دير ئي ڪانه لڳي! هن وڏيرن ۽ زميندارن کي کنگهيو به ڪونه. سندس نعرو هو: ”منهنجا نوجوانو، منهنجا شاگرد ساٿيو، منهنجا مزدور ساٿيو ۽ هاري ڀائرو.“
”جيئي سنڌ“ جو نعرو بدلجي ”جيئي ڀٽو“ ٿي ويو. تاريخ جو هڪ ورق وري ويو. سائين وڏيرن جي ڪري نوجوانن کي ڇڏيو هو. وڏيرا کيس ڇڏي ڀُٽي صاحب جي پٺيان هليا ويا. سائين اڪيلو رهجي ويو.
ون يونٽ جي ڊهڻ ۽ يحييٰ خان وارين آزاد چونڊن جو سنڌ ۾ بلڪ پوري ملڪ ۾ فائدو فقط ذوالفقار علي ڀٽي ورتو. هو ويهينءَ صديءَ جي سنڌ جو سڀني کان وڌيڪ ذهين سياستدان ثابت ٿيو.
ايوب خان وزارت مان ڪڍيس، ته دلشڪستو ڪونه ٿيو. پنهنجي سڄي کاٻي نهاريائين. سنگتين ساٿين ۽ ايوب خان جي مخالفن سان صلاح مشورو ڪري، پنهنجي آل پاڪستان پارٽي ٺاهيائين. جڏهن پنجاب مان جلسا ڪري سنڌ ۾ داخل ٿيو، ته اعلان ڪيائين ته، ”وساڻ کي ڪسان بنائي ڇڏيندس.“ خانبهادر وساڻ کي اليڪشن ۾ اڳي ڪنهن به شڪست ڪانه ڏني هئي، پر وساڻ صاحب ته درڪنار، ڀٽي صاحب وڏا وڏا سياسي وڻ پاڙئون پٽي، پري اڇلائي ڇڏيا.
سنڌ جي ڌرتيءَ تي ڄڻ ته زلزلو اچي ويو.
هڪ دفعي ڀٽو صاحب حيدرآباد جي سرڪٽ هائوس ۾ لٿل هو. اسان تڏهوڪن نوجوان اديبن ۽ يونيورسٽيءَ جي استادن جو سڄو گروپ سائينجيز هوٽل واري ٽڪنڊي پارڪ ۾ ويٺو هو. سانجهيءَ جي مهل هئي. چاءِ پي رهيا هئاسين، ته اوچتو آسمان ۾ ڪڙڪو ٿيو. ٽي ديوَ قامٽ هيلي ڪاپٽر اُڏاڻا. چيائون ته، ”ڀٽو صاحب مير صاحبن جي دعوت تي ٽنڊي محمد خان وڃي رهيو آهي.“
هيلي ڪاپٽر گجگوڙ ڪندا اڏامندا اوڀر طرف ويا. جمال رند حسرت سان چيو: ”سياست ائين ڪجي... واهه ڀٽا واهه!“
جمال رند انهيءَ کان پوءِ سائين جي.ايم.سيد کي ويجهو ڪونه ويو. سندس سياسي رفاقت فقط يوسف ٽالپر سان رهي. جڏهن يوسف ٽالپر مرڪزي وزير ٿيو، تڏهن هن جمال رند کي پيپلس پارٽيءَ جي اخبار روزانه ”بختور“ جو ايڊيٽر ڪيو.
روزانه اخبار سنڌيءَ ۾ هجي يا اردوءَ ۾، ملڪي مسئلن کي حل ڪرڻ ۾ مؤثر آواز ۽ عوام جو ترجمان ٿي سگهي ٿي، پر، مکيه ڳالهه اها آهي ته مالڪن جي دلچسپي ڪهڙيءَ ڳالهه ۾ آهي؟ منجهس ڪو حق جو ڪلمو چوَڻ جي نيت به آهي؟ يا رڳو عورتن جي نيم عريان تصويرن کي شايع ڪري، وڪري وڌائڻ جو شوق آهي. جمال رند اخبار جي ايڊيٽريءَ مان مايوس هو. ڏاڍي ڏک مان چوندو هو ته محترمه جي اخبار ۾ دلچسپي ڪانهي. جمال روزنامه ”بختور“ ڪڏهن ڇڏي، سو ته مون کي معلوم ڪونهي، پر، ايتري خبر اٿم ته ان کان چڱو اڳ کيس هڪ ٻيو تلخ تجربو پڻ ٿيو هو.
ڀٽي صاحب شيخ اياز کي سياسي مقصد لاءِ استعمال ڪندي سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسيلر مقرر ڪيو. اياز جا خاص دوست اسين ٻه ٽي ڄڻا هئاسين. يونيورسٽيءَ ۾ سندس مقرريءَ تي خوش ڪونه هئاسين، پر ساڻس ياري هئي ۽ سندس شاعريءَ جا مداح هئاسين. سندس مضمون ۾ هڪ هنڌ ذڪر ڪيو اٿم، ته اياز سخت بيمار ٿيو هو ۽ واتان رت اچڻ ڪري جناح اسپتال ۾ داخل ٿيو هو تڏهن سندس تيمارداري سندس فيملي ڪانه ڪندي هئي. اها ذميواري ٽن ڄڻن جي هئي: هڪ محمد ابراهيم جويو، ٻيو مان ۽ ٽيون جمال رند. چوٿون ڄڻو ڪير به ڪونه هو. حال ڀائي ڪو ڪو ٿيندو آهي.
هڪ رات اياز تمام سيريس هو ۽ گهڙيءَ گهڙيءَ وات مان رت پئي آيس. مون اها سڄي رات ننڊ ڪانه ڪئي. مٿانئس ويٺو رهيس. گهڙيءَ گهڙيءَ ڊاڪٽرن ۽ نرسن کي وٺي ٿي آيس. اياز، پنهنجي ڪتاب ۾ پاڻ ئي ذڪر حرف بحرف ڪيو اٿس. جمال به انهيءَ ئي محبت ۽ سڪ سان اسپتال ۾ سندس خدمت چاڪري ڪئي. سنڌ ۾ هن وقت جيڪي جغادري اديب سڏجن ٿا، تن مان ڪير به کيس ويجهو ڪونه آيو. بهرحال اياز چاق ٿيو، ته اسپتال ڇڏي گهر ويو.
اياز يونيورسٽيءَ ۾ وائيس چانسيلر ٿيو، ته ڀٽي صاحب کي چئي مون کي پرو- وائيس چانسيلر ڪرايائين، چيائينس ته، ”مون کيSECOND IN COMMAND منهنجو دوست ڏيو.“ اهڙيءَ ريت جمال رند کي به سٺو عهدو ڏنائين. مطلب هئس، ته ”ٽيم ورڪ ٿي ڪم ڪجي.“ جوئي صاحب کي وڏو عهدو ڏنائين پر هن پاڻ ڇڏي ڏنو. نثار ميمڻ، سراج ۽ جمال ابڙي کي سئنڊيڪيٽ جو ميمبر ڪرايائين. ڪن استادن کي اياز جي مقرري پسند ڪانه هئي، سو سندس خلاف چرپر ڪيائون. اياز ويو، سو ڀٽي صاحب کي وڃي ڳالهه ڪيائين. ڀٽي صاحب وزير اعليٰ سنڌ جتوئيءَ کي چيو ته، ”کين نوڪريءَ مان ڪڍي ڇڏ.“ هن ائين ئي ڪيو. انهن ۾ هڪ ڄڻو جمال رند جو گهاٽو دوست هو. اڳتي هلي، اياز، جمال تي الزام هنيو، ته هو درپرده انهيءَ شخص جي معرفت سندس خلاف سازش ۾ شامل هو. سو، کيس سڏي چيائين ته، ”تو مون کي پٺيءَ ۾ ڇرو هنيو آهي. اشرافت سان استعيفا ڏئي هليو وڃ.“ حقيقت اها هئي، ته جمال سراسر معصوم هو ۽ اياز جو ورهين جو يار هو. سُورُ پي ويو. ڪڇيائين پڇيائين ڪونه. اياز کي استعيفا ڏيئي گهر هليو ويو.
جڏهن ڳالهه ٺري ۽ مهينو ٻه گذري ويا، ته مون اياز کي سندس غلطيءَ جو احساس ڏياريو. اول ته کيس جمال جي معصوم هجڻ تي اعتبار ئي ڪونه اچي، پر آخرڪار غلطي قبول ڪيائين. جمال جو ڪو عزيز فوت ٿي ويو هو. مان فاتحه ڏيڻ جي بهاني سان اياز کي وٺي جمال جي جاءِ تي ويس. پر، غلام فريد جي ٻوليءَ ۾:
رٺي يار ڏاڍي اوکي منيندي.
جمال ملڻ کان انڪار ڪيو. اياز سخت پشيمان ٿيو. پر، ڪري ڪجهه ڪونه سگهيو. ڏاڍو اٻاڻڪو ۽ اداس ٿي پوئتي موٽيو. گهڻو پوءِ مون کي خبر پئي ته جمال کي ڪو شڪ هو ته اياز مون سان ڳالهه ڪري پوءِ سندس نوڪري ختم ڪئي هئي. جڏهن خبر پيس ته رڳو وقت جو ٿورو گهڻو فرق هو. اياز پنهنجي خودغرضيءَ جو جيڪو نسخو مٿس آزمايو هو، سو مون تي به استعمال ڪيائين، تڏهن پنهنجو زخم ته وسري ويس، پر کيس مون سان همدردي ٿي وئي.
هڪ ڏينهن ٿڌو ساهه کڻي چيائين ته، ”جيڏو وڏو شاعر آهي، اوڏو ننڍو ماڻهو آهي. هڪ ڏينهن ماڻهن کان هي سڀ ڳالهيون وسري وينديون. هو سندس ڪلام تي ڪنڌ ڌوڻي چوندا ته سائين، سنڌ واهه جو ماڻهو پيدا ڪيو هو.“
جمال رند، اياز کان ڏکويل ته ڏاڍو هو. پر، سندس باري ۾ بغض سانڍڻ وارو ڪونه هو. جڏهن اياز وفات ڪئي، تڏهن وري به اسان ٽيئي ڄڻا- يعني جويو صاحب، مان ۽ جمال رند. ڪراچيءَ حميد آخوند سان، ڪراڙ ڍنڍ جي ڪپ تي اياز جي مزار تي ڪا ڇٽي، ڪو ڇاپرو ٺهرائڻ لاءِ ملڻ وياسين. آخوند سيڪريٽري ڪلچر هو. جمال رند ڪراچيءَ ويندي، ”اياز يادگار ڪميٽي“ ٺاهڻ جي تجويز ڏني، پر، حميد آخوند فائونڊيشن ٺاهڻ جو مشورو ڏنو. اياز فائونديشن ته ٺاهيوسون، پر پئسا ڪٿان اچن؟ اسين سڀ سُڃا سِر! هزار هزار رويپا به الائي ڪيئن فائونڊيشن جي رجسٽريشن لاءِ ڀرياسين!
مدد علي سنڌيءَ، شاهه محمد شاهه ۽ سندس دوست راڄپر جي ڪوشش سان ڀٽ شاهه ۾ اياز جي ياد ۾ جلسو ڪيو. چيف منسٽر جلسي ۾ آيو. مهتاب راشديءَ ساڻس اڳواٽ ڳالهه ٻولهه ڪئي هئي، سو، چيف منسٽر جلسي ۾ فائونڊيشن لاءِ ڏهن لکن جي مدد جو اعلان ڪيو. مهتاب مرڪي ڪنڌ ورائي، اسان ڏي داد طلب نگاهن سان نهاريو، اسان پوئينءَ قطار ۾ ويٺا هئاسين. سندس شڪريو ادا ڪيوسين. پنڊال ۾ وڏڦڙي مينهن وانگر تاڙين جا وسڪارا ٿي ويا، پر اڳتي هلي فائونڊيشن کي مليا ڏهه رپيا به ڪونه!
جويي صاحب مسز مهتاب راشديءَ کي گهڻئي دفعا چيو، ته تڏهوڪي چيف منسٽر لياقت جتوئيءَ کي يادگيري ڏياري، جو پاڻ ئي اها امداد کانئس منظور ڪرائي هئائين، پر وريو ڪجهه به ڪونه.
لياقت جتوئي سڀني جو مٿو ڪُوڙي ويو.
اياز جي دوستن ۾ سڀ سڃا ڪونه هئا. ڪي آسودا به هئا، پر، جيتريقدر مون کي معلوم آهي ته اياز جي مقبري ٺهرائڻ لاءِ فقط نثار ميمڻ، جويي صاحب کي ڏهاڪو هزار رپيا امداد ڏني. اها ڳالهه مون سان نثار پاڻ ڪئي هئي. ٻيو ٿيو ڀلو.
فائونڊيشن ڀڳڙن جي مُٺ تي ڪونه هلندا آهن. انهي کي هلائڻ لاءِ پئسا کپن اهي اسان وٽ ڪونه هئا. تنهن هوندي به فائونڊيشن اياز جا ٻه چار ڪتاب ڪڍيا ۽ جلسا ڪيا. مون هٿ پير هڻي، جنرل معين الدين حيدر، گورنر سنڌ سان ملاقات ڪئي ۽کانئس پنجاهه هزار رپيا وٺي فائونڊيشن کي ڏنم. جنهن مان اياز جي ”آتم ڪهاڻي“ جو آخرين جلد ڇپجي ويو.
فائونڊيشن ٺهيو هو ته جويي صاحب اياز جا چونڊ دوست چونڊي ويهارو کن ڄڻا ميمبر ڪيا هئا. پر، آهستي آهستي سڀ پوئتي ٿيندا ويا. نيٺ، رڳو ٽي چار ڄڻا وڃي بچياسون. اهو ڏسي مون جويي صاحب کي مشورو ڏنو ته ٽي چار نوجوان کڻون، ته ڪجهه ڪم اڳتي هلي، پر هن ائين ڪونه ڪيو. حيرت جي ڳالهه اها آهي ته مس مس هڪ اهڙي ڄڻي جو نالو کنيائين، جنهن نڪي ته اياز ڏٺو هو ۽ نه وري کيس سڃاڻندو هو. بلڪه، فائونڊيشن ۾ سندس ڪا دلچسپي ئي ڪانه هئي. نتيجو اهو نڪتو ته فائونڊيشن ۾ اهي ئي ٽي چار ڄڻا رهياسين.
اڳتي هلي فائونڊيشن جو هڪ ٻه جلسو ٿيو، جنهن جو مورڳو مون کي به اطلاع ڪونه مليو، توڙي جو فائونڊيشن جو سيڪريٽري جنرل مان ئي هئس. ائين جمال رند وانگر منهنجو روح به فائونڊيشن مان کٽو ٿي ويو. نيٺ، فائونڊيشن جا ٽپڙ پورا ٿي ويا.
سالن کان پوءِ، سنڌ يونيورسٽيءَ شيخ اياز ڪانفرنس ڪوٺائي، جنهن ۾ اياز جو فقط نالو استعمال ٿيو.
فائونڊيشن جي خاتمي کان اڳ، جمال رند جي هڪ ڳالهه ياد ٿي اچي ته سال کن لاڳيتو دانهون ڪيائين ته لوهه هينئر تتل آهي، پبلڪ کي اياز فائونديشن جي مدد لاءِ اپيل ڪجي، ته ڪم هلائڻ لاءِ چار پئسا ملندا ۽ انهن مان ڪونه ڪو چڱو ڪم ٿي ويندو. پر، الائي ڇو جويو صاحب ان ڳالهه جي سخت خلاف هو. سو، ڳالهه ٿڌي ٿي وئي. بلڪه مري ٺري وئي. ان کي ڪيئي سال گذري ويا. هڪ دفعي جويي صاحب جمال ۽ مون کي چيو ته، ”هاڻي پبلڪ کي چندي لاءِ اپيل ڪريو.“
اسان ته وائڙا ٿي وياسين ”مَري پَرُ سال ۽ پٽجي هن سال“ واري ڳالهه ٿي! پر جوئي صاحب جمال کي چيو ته دير نه ڪريو. اپيل جاري ڪريو، سندس زور ڪري لاچار ڪئيسون. پائي به ڪانه ملي.
اهو به شڪر جو اياز جي عزت آبروءَ واري تربت ٺهي ويئي، جنهن ۾ وڏو ڪنٽريبيوشن حميد سنڌيءَ جو آهي. سندس ننڍي ڀاءُ شمس وڏيءَ سڪ سان قبر تي ڪاشيءَ جي جڙاوت ڪرائي، پر، سنڌ جي ڪنهن به سماجي تنظيم، سياسي جماعت يا ادبي اداري يا سنڌ جي ڪنهن به يونيورسٽيءَ، ڪا به دلچسپي ڪانه ورتي. مدد علي سنڌي چيف منسٽر هائوس ۾ ملازم هو. ڪا پنهنجي ڪوشش ڪيائين، پر اسان سان صلاح سباب ئي ڪانه ڪيائين.
اياز هن دؤر ۾ سنڌ جو وڏي ۾ وڏو شاعر هو، پر مئي پڄاڻان اهو ٿيو! سندس تازو ڄم جو ڏينهن هو، سو هڪڙيءَ اخبار ٽوڪ ڪري لکيو ته نڪي ته ڪلچر کاتي سندس قبر تي ڪو گل رکيو ۽ نه وري سندس اولاد مان ڪو تربت تي حاضري ڏيڻ ويو.
ماڻهن جا اهي پرڪار ڏسي، جمال رند جي پوين ڏينهن ۾ سياست، صحافت ۽ ادب ۾ نالي ماتر دلچسپي وڃي بچي. مذهبي ماڻهو هو. پر، ان جي نمائش ڪونه ڪندو هو. سندس مامو مرحوم غلام عباس اهل تشيعت هو، جنهن جو مٿس وڏو اثر هو. هن ئي پاليو پڙهايو هئس. جمال صبح جي نماز پابنديءَ سان پڙهندو هو. مون تي ٽوڪ ڪندو هو ته، ”تون سست آهين. رڳو سانجهيءَ جي نماز پڙهين ٿو.“ جڏهن خبر پيس ته هاڻي ڪڏهن ڪڏهن فجر ۽ جمعي جي نماز به پڙهان ٿو، ته ڏاڍو خوش ٿيو.
مان سانگهڙ ضلعي ۾ ٻه دفعا سندس ڳوٺ ويس نالو رکيو هئائينس: ”سهڻي ڌرتي“ سندس ڳوٺ جي ٻاهران سندس اوطاق هئي. اتي ڪچهري ڪئيسون. اوطاق جي ٻاهران وڏو جهنڊو لڳل هو. ٻئي دفعي يا ٽئين دفعي سندس ڀاڻيجي الطاف رند جي دعوت تي وياسين. ايڪڙن ۾ شاميانو هڻايو هئائون. غالباً شاديءَ جي ڪا تقريب هئي. موٽرون ۽ پجيرا گاڏيون بيٺيون هيون. جمال جو ڀاڻيجو وڏو آسودو ماڻهو هو، پر جڏهن ننڍو هو ته جمال رند پبلڪ اسڪول ۾ استاد هو. وٽس رهندو هو. سو، مون سان جمال جي پٽ قائم وانگر گھرو گهاٽو هو.
جمال زندگيءَ جي پوئين پهر ۾، پنهنجي ڌنڌي، روزگار تي توجهه ڏنو. حيدرآباد ۾ پنهنجي جاءِ جوڙايائين. ٻني ٻاري ڏي نگاهه ڪيائين. پبلڪ اسڪول ته ڪڏهوڪو ڇڏي ڏنو هئائين. اول ونڊسر هوٽل وٽ ۽ پوءِ قاسم آباد ۾، پنهنجو خانگي اسڪول کوليائين. اهو جهڙو تهڙو هلي رهيو هو ته بيماريون وٺي ويس. شگر جو گهڻي زماني کان مريض هو، پوءِ دل جو عارضو به ٿيس. علاج ڪندو رهيو. پوين ڏينهن ۾ اڪثر ناچاق هوندو هو. اسان ٻنهي جي ميل ملاقات ۾ ڪڏهن به ناغو ڪونه آيو. سو، سدائين ٻڌائيندو هوته ”رات به بخار آيو هو. اڄ به طبيعت خراب آهي.“
مون ڏاڍيون منٿون ڪيس ته اهي ڳالهيون سڀ ڳڻتيءَ جون ڳالهيون آهن. تون هڪ ڀيرو ڪنهن سٺي ڊاڪٽر کي ڪراچيءَ ۾ پاڻ ڏيکار. مون کي جواب ڪونه ڏنائين. پوين ڏينهن ۾ فقط مان، جمال ۽ حسن ڀٽو وڃي پاڻ ۾ گڏ رهياسين.
قدرت ته پنهنجو حساب ڪتاب پورو رکي ٿي. انگريزيءَ ۾ چوڻي آهي ته، ”زندگيءَ جي گهڙيال کي چاٻي رڳو هڪ دفعو ايندي آهي. انهيءَ جا ڪانٽا هلي هلي، آخر ڪٿي ته بيهندا.“ نيٺ اهو ڏينهن آيو. مان ڪراچيءَ ۾ هئس ۽ ڪنهن صاحب سان ذاتي مجبوريءَ ڪري ملڻ ٿي ويس. اڃا گاڏي سندس گهر جي دروازي وٽ مس پهتي، ته حيدرآباد مان منهنجي گهران فون آئي ته، ”جمال رند اڄ هيءُ جهان ڇڏي ويو!“ غم ۾ ٻڏي ويس. اکين جا ڳوڙها لڪائي، صاحب موصوف سان مختصر ڳالهه ڪري، موٽي پنهنجي ريسٽ هائوس ۾ آيس ۽ سڄو ڏينهن ڏک ۾ گذاريم. ڪمري مان ڪاڏي ڪونه نڪتس. جمال جي فاتحه پنهنجي پاڻ کي ڏنم.