محمد حسن ڀٽو
اين قافله عمر، عجب مي گذرد!
جنهن جو مطلب آهي ته ”زندگيءَ جو هيءُ قافلو عجب نموني ۾ هلي ٿو.“ محمد حسن ڀُٽي ۽ منهنجي زندگيءَ تي عمر خيام جي هيءَ مصرع صحيح ۽ صادق اچي ٿي.
مان نوشهري فيروز ضلعي جو ويٺل آهيان ۽ محمد حسن لاڙڪاڻي ضلعي جو آهي، جتان سندس والد حيدرآباد لڏي آيو. سندس سفر جو ذريعو ملازمت هو. جڏهن مون کي چاچي رضا محمد ڀُٽي جي نيازمنديءَ جو شرف حاصل ٿيو، تڏهن پاڻ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ خزاني آفيسر جي عهدي تي فائز هو. يونيورسٽي اولڊ ڪيمپس ۾، پڪا گهرڙا ٺهيل هئا، جي علامه آءِ.آءِ. قاضيءَ يونيورسٽيءَ جي ملازمن کي مناسب اگهه تي وڪرو ڪري ڏنا هئا. اهڙو هڪڙو گهرڙو چاچي مرحوم کي به مليو، جنهن ۾ فيمليءَ سميت رهندو هو.
علامه آءِ.آءِ. قاضيءَ کي ڪوبه ماڻهو چاچي رضا محمد ڀٽي مرحوم کان وڌيڪ ويجهو ڪونه هو. علامه صاحب جي گهر جو سڄو خرچ پکو چاچو رضا محمد هلائيندو هو ۽ کيس پائيءَ پائيءَ جو حساب ڏيندو هو. علامه صاحب سندس ديانتداريءَ ۽ اشرافت کان ايڏو ته متاثر هو، جو هڪ هنڌ نوٽ هنيائين ته:
MEN LIKE RAZA MUHAMMAD BHUTTO ARE NOW TO BE FOUND ONLY IN HISTORY BOOKS.
علامه صاحب جي زندگيءَ ۾ هر ڳالهه جو پيمانو مقرر هوندو هو. سول لائينس ۾ سندس بنگلي تي جيڪي مسڪين خيرات وٺڻ لاءِ ايندا هئا، تن لاءِ رپيا کليا ڪرائي ”ريزو“ يا ”ريجو“ رکندو هو. جمعي جمعي ڏينهن هڪ فقيرياڻي ايندي هئي، تنهن کي ٻه آنا ڏيندو هو. هڪڙو لنگڙو فقير ايندو هو، کيس به ٻه آنا ملندا هئا. ڪنهن کي آنڪ ملندي هئي. مطلب ته هر ڪنهن لاءِ خيرات جو ماپو مقرر هو.
علامه صاحب جي گهر ۾ کاڌي پيتي جو سڄو سامان: بصر، پٽاٽا، سبزي، انڊا وغيره چاچو رضا محمد ڀٽو وٺي ايندو هو. ڪنهن ڀيري ڪو انڊو خراب نڪتو، ته پوءِ علامه صاحب انڊن تي پين سان خريداريءَ جي تاريخ ۽ صحيح وجهندو هو ته مدي خارج انڊا بورچيخاني ۾ استعمال نه ٿين! پٽاٽا خريد ٿي آيا، ته توربا هئا. ڪنهن دفعي چاچو رضا محمد صاحب وڃي ڪونه سگهيو، سو محمد حسن تي اهو ڪم رکيائين. هو ڏاهو آهي. سير بدران پنج پاءُ پٽاٽا وٺي ويو. علامه صاحب تور ڪرائي، ته پٽاٽن جو سير سنوالو نڪتو. علامه صاحب محمد حسن کي پٽاٽن جا پئسا ڏئي، فرمايو ته ”ابا، واپارين ۾ اڃا ايمان آهي. تورَ سٺي ڏين ٿا، پر ڪامورن جو ته اڇو منهن آهي. رڳو حرام جي ڪمائيءَ تي زور اٿن.“ محمد حسن ادب سان جواب ڏنو ته، ”قبلا سائين، ائين ئي آهي.“
علامه صاحب، چاچي رضا محمد جي سڄي اولاد کي گهر جي ڀاتين وانگر ڀائيندو هو. مثلاً سندس نياڻين لاءِ عيد جي خرچي مقرر هوندي هئي، رپيو يا ٻه رپيا. اهي نياڻيون وڏيون ٿيون. پرڻجي ويون. پنهنجا گهرڙا آباد ڪيائون. کين ٻار ٻچڙا ٿيا. پر، پوءِ به عيد عيد جي ڏينهن علامه صاحب وٽان هر نياڻيءَ لاءِ رپيو يا ٻه رپيا اڳي وانگر خرچي ايندي رهي. هت قابل توجهه ڳالهه اها آهي ته سڄيءَ يونيورسٽيءَ ۾ اهو اعزاز فقط چاچي رضا محمد ڀُٽي لاءِ هو.
چاچو رضا محمد ڀٽو ملائڪن جهڙو معصوم هو. گندمي رنگ، سنهڙيءَ مشين سان لٿل سنهاري. شام جي مهل، سفيد سلوار ۽ سنهو چولو پائيندو هو. گهر جي اڳيان ننڍي ڇٻر ٽڪر تي ڪرسيون رکيل هونديون هيون. مون اتي ئي سندس ديدار ڪيو. ٻاجهاريءَ ٻوليءَ ۾ ڳالهائيندو هو. هڪ دفعي سنڌي ادبي بورڊ جي BUDGET ESTIMATES لاءِ سرڪار ڪي انگ اکر گهريا، جيڪي مون کي سمجهه ۾ ئي نه اچن. شام جو چاچي وٽ فائيل ۽ ڪاغذ کڻي ويس. سڄو PROFORMA ڀري ڏنائين ۽ پوءِ هڪ هڪ FIGURE ڪلاڪ کن ويهي سمجهايائين. اڄ اهڙا نيڪ انسان ڪٿان ملندا؟
ان زماني ۾ بورڊ جا حساب ڪتاب هر سال آڊٽ ٿيندا هئا. سو، ڊاڪٽر بلوچ، ڍڪڻ صاحب کي بورڊ جو آڊيٽر مقرر ڪرايو. هن اهڙو ته سهڻو ڪم هلايو، جو ڪڏهن سرڪاري عملدار کي اسان کان اونڌو ابتو سوال ڪرڻ جي ضرورت پيش ڪانه آئي. بلڪه، جڏهن کين خبر پئي ته ڍڪڻ صاحب اسان جو آڊيٽر آهي، تڏهن سڀ آڊيٽر ادب سان سندس نالو کڻندا هئا ۽ چوندا هئا ته ڍڪڻ صاحب وڏو قابل ۽ لائق انسان آهي. اهڙي لائق شخص کي انهيءَ عهدي تان هٽائڻ ڏاڍي ڏک جي ڳالهه هئي، پر اهو ”ڪارنامو“ حميد آخوند سرانجام ڏنو، مون کي سبب ۽ تفصيل معلوم ڪونهن، جو مان بورڊ ڇڏي ٻئي اداري ۾ ويل هئس غالباً، تن ڏينهن ۾ مسٽر حميد آخوند جي ڊاڪٽر بلوچ صاحب سان پوَت پوري ساري هئي. سو، ڊاڪٽر صاحب جو مقرر ڪرايل آڊيٽر کيس پسند ڪونه پيو. پر آخوند صاحب بورڊ سان ٻيا به اهڙا گهڻا ڀال ڀلايا. آخرڪار، جويي صاحب پڪو پهه ڪيو. ڪلچر کاتي جي وزير بئريسٽر شاهده جميل کي صحيح صورتحال کان واقف ڪيائين. هن ميٽنگ ڪوٺائي، پر هن وزير صاحبه کي به سنوَت ڪانه ڏني. بئريسٽر شاهده جميل ڏاهي هئي، هن اسلام آباد ۾ ڪنهن سگهاريءَ ڌر سان ڳالهايو، جنهن جي ابروءَ جي هڪڙي ئي اشاري سان مسٽر آخوند وڃي ڪنڊ پاسي ۾ ويٺو مس مس وري نوڪريءَ تي چڙهيو.
جڏهن سنڌ ”ون يونٽ“ جي پنجوڙن ۾ قابو هئي. ته سالياني گرانٽ سو تيسين جاري ڪانه ٿيندي هئي، جيسين مان لاهور وڃي، پٽيوالي کان وٺي اعليٰ عملدار تائين پاڻ فائيل ڪونه ڪڍائيندو هئس، پر سنڌي ادبي بورڊ جي گرانٽ، هڪ لک مان وڌائي ساليانو ٽي لک ڪرائڻ وارو عملدار سنڌي ڪونه هو. هڪ پنجابي هو. تڏهن مان ئي بورڊ جو سيڪريٽري هئس. حيدرآباد ۾ ٽي ڏينهن ٽڪيو. ڪتاب، فائيل، بجيٽون، آڊٽ رپورٽون سڀ ڏسي مون کي چيائين ته، ”اوهان لک رپين جي ساليانيءَ گرانٽ مان هيڏا ڪتاب ڪيئن ڇاپيا آهن؟“
مون کيس چيو ته، ”اسان اداري کي مسجد وانگر مقدس سمجهندا آهيون.“
اسان جي ڪم کان ايڏو ته خوش ٿيو جو سرڪار کي اهڙي ڪا رپورٽ ڏنائين جو 1951ع کان ويهن ورهين جي عرصي ۾ پهريون دفعو بورڊ جي سالياني گرانٽ هڪ لک مان وڏي ٽي لک ٿي. بورڊ سان اهو ڀال ڀلائي، ”نيڪي ڪري درياهه ۾ وجهه“ وانگر اسان تي ڪوبه احسان ڪونه جتايائين. اڄ گهڻن کي سندس نالي جي به خبر ڪانه هوندي. هن اهو ڪارنامو 1960ع کان پوءِ سرانجام ڏنو هو.
بورڊ ۾ اسان رڳو سنڌي ادب ۽ زبان جي خدمت ڪونه ڪندا هئاسون، پر، ”ون يونٽ“ جي خلاف به رات ڏينهن دونهيون دکائيندا هئاسون. ان ڪم ۾ بنيادي طرح ٻه گروهه سرگرم هوندا هئا. هڪ سنڌي اديب (تڏهن گاسليٽي اديب اڃا ڪونه ساماڻا هئا، جن سرڪاري نوڪرين ۾ ڪئي لک رپيا رشوت ورتي. بقول شيخ اياز کين ”سنڌي ثقافت“ جي بيماري ٿي پئي!) ٻيو گروپ سنڌ يونيورسٽيءَ جا استاد هئا. ٻنهي گروپن جو پاڻ ۾ گھرو گهاٽو لاڳاپو هو. محمد حسن ڀٽو يونيورسٽيءَ جي استادن ۾ ”ون يونٽ“ خلاف سرگرم عمل هو ۽ مان اديبن جي لڏي ۾. سو، محمد حسن ڀٽو ۽ مان هڪٻئي کي وڌيڪ ويجها ٿيندا وياسين.
اهڙي دوستي فقط تڏهن ٿي سگهي ٿي، جڏهن ماڻهو سخن جو سچو هجي. هڪٻئي ڏانهن نيڪ نيت هجي. محمد حسن ڀٽي کي اهي خوبيون پنهنجي والد بزرگوار کان ورثي ۾ مليون. پنهنجي والد بزرگوار وانگر سندس وڏي وصف اها آهي، ته سندس زندگي ORGANIZED آهي. هو وڏي کان وڏيءَ ۽ ننڍي کان ننڍيءَ ڳالهه جو توجهه سان خيال رکندو آهي.
جڏهن اسان ”ون يونٽ“ جي خلاف باهيون ٻاريون ويٺا هوندا هئاسين، تڏهن اڪثر ائين ٿيندو هو، ته حيدرآباد ۾ سانجهيءَ جو پنج ست دوست، سنڌ جا پوسٽر ورهائي ۽ ٻيو ڪم ڪار لاهي، محمد حسن جي گهر ننڍڙيءَ لان تي اچي گڏ ٿيندا هئاسين. جيڪڏهن مان اڳي پهتس، ته محمد حسن مون کي ساڻ ڪري، تڪڙو تڪڙو گاڏي کاتي هلندو هو، جتان هو پنهنجي والد لاءِ ”ديسي انب“ وٺندو هو، ڇو ته چاچو مرحوم فارمي انب سنڌڙي، سرولي، لنگڙو، چورسو، انور رٽول وغيره کائيندو ئي ڪونه هو. موٽي ايندا هئاسون. ته ٻيا دوست به پهچي ويندا هئا. محمد حسن ڀٽو چانورن جي ڊش ۽ دال جو ڍاڪون ڀري کڻي ايندو هو. سڀ دال ڀت گڏ کائيندا هئاسون. اهو اسان جو روزانو دستور نيم هو.
هڪ دفعي ماني کائي بس ڪئيسون ۽ هٿ ڌوتاسون. محمد حسن ٿانوَ کڻي اندر ويو. موٽيو ته سگريٽن جو پاڪيٽ ۽ ماچيس آڻي، منهنجي اڳيان رکيائين. پاڻ سگريٽ ڪونه ڇڪيندو هو. مون ڏانهس حيرت ۾ ڏٺو. چيائين ته، ”يار، اڄ بابا لاءِ ديسي انب وٺي موٽيس، ته ياد آيم، ته تون سگريٽ ڇڪيندو آهين.“ سندس قرب ڏسي منهنجي دل ڀرجي آئي. اڄ دوستن لاءِ انهن ننڍين ڳالهين جو لحاظ ڪير ٿو ڪري!
اسلام آباد ۾ ٻئي اعليٰ عهدن تي هوندا هئاسين. پر، هو پنهنجيءَ محبت ڪري، ڪڏهن ميوو ته ڪڏهن مٺائي منهنجي گهر موڪليندو رهندو هو. ته فلاڻي دوست پشاور مان موڪليو آهي. مون چيو ته مان اڪيلو ڪاڏي ڪندس. پنهنجو حصو پاڻ وٽ رکي، باقي توکي موڪلي ڏنم.
هڪ دفعي منهنجو پٽ مجيب سکر ڪنهن امتحان ۾ ويٺو. مان اسلام آباد ۾ هئس. مجيب کي امتحان جي سينٽر ڏي اچڻ وڃڻ لاءِ ٽرانسپورٽ کپندو هو. محمد حسن سان رڳو ڳالهه ڪيم. جيترا ڏينهن مجيب جو امتحان هو، اوترا ڏينهن ڪار جو بندوبست ڪيائين. بلڪ امتحان پورو ٿيس، ته محمد حسن جو هڪ آفيسر ڪار ۾ وهاري لاڙڪاڻي وٺي ويس ۽ موهن جو دڙو ڏيکاري آيس!
محمد حسن اسلام آباد ۾ ڪجهه عرصو اليڪشن ڪميشن جو سيڪريٽري هو. مان فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جو ميمبر هئس. روز منجهند جو ڪار موڪليندو هو. لنچ سندس آفيس ۾ گڏجي ڪندا هئاسون. ڪڏهن ڪڏهن قومي اسيمبليءَ جو سيڪريٽري- جنرل، گورايو به اچي شريڪ ٿيندو هو. محمد حسن جو تمام ويجهو دوست آهي. ان ڪري مون سان به محبت ٿي ويس.
محمد حسن جي پريت رڳو مون سان ڪانه هئي! جمال رند هجي ته ڇا، محمد عمر ميمڻ هجي ته ڇا، مرحوم ظفر الله قريشي هجي ته ڇا، راول ورياماڻي هجي ته ڇا، غلام قادر ڊکڻ هجي ته ڇا، بلڪ نواب يوسف ٽالپر هجي ته ڇا... سڀني سان سندس قرب جو تعلق ائين ئي هو، جيئن ڀٽائيءَ فرمايو آهي ته:
سنهيءَ سئيءَ سبيو، مون مارن سين ساهه.
اسلام آباد ۾ ڪڏهن ڪڏهن گذريل ڏينهن جون ڳالهيون ڪندا هئاسين. هڪ دفعي کيس ٻڌايم، ته وزير اعظم پوليس ۾ سڌارن لاءِ هڪ ڪاميٽي مقرر ڪئي آهي، جنهن جو چيئرمن مسٽر راٺوڙ، مرڪزي سيڪريٽري داخلا کي ڪيو اٿس، ۽ ميمبرن ۾ چئن ئي صوبن جا آءِ.جي. ۽ ايف.آءِ.اي جو ڊائريڪٽر جنرل، ايسٽبلشمينٽ سيڪريٽري ۽ مان فيڊرل ڪميشن پاران ڪاميٽيءَ تي ميمبر آهيان.
محمد حسن کلي ڏنو ۽ چيائين ته، ”اهي ڏينهن ياد ٿئي، جو گاڏي کاتي حيدرآباد ۾ ون يونٽ جي خلاف ڀتين تي ڪاغذ چنبڙائيندا هئاسين ۽ امالڪ ڪو پوليس وارو پري کان نظر ايندو هو، ته ڊڄي پري ٿي بيهندا هئاسين.“
محمد حسن پاڻ تمام وڏن وڏن عهدن تي رهيو آهي. انهن ئي عهدن ڪري، پاڻ دنيا جا اڌ ملڪ به گهمي آيو آهي. ولايت ۾ ڇا نٿو ٿئي، پر ڪٿان به ڪو غلط اثر ڪونه ورتائين، سو، ان ڪري جو خدا جو خوف اٿس. پنج وقت نماز پابنديءَ سان پڙهندو آهي. پنهنجي ڪم سان ڪم رکندو آهي، پر، پنهنجي ڪم ۾ بيجا مداخلت به برداشت ڪونه ڪندو آهي. هڪ دفعي پيپلس پارٽيءَ جي حڪومت ۾، سنڌ جي هڪ چيف منسٽر تڏهوڪيءَ وزيراعظم صاحبه کي پاڻ وڻائڻ لاءِ رپورٽ ڏني، ته هيترا لک ڪوڙا ووٽر ته ڪراچيءَ ۾ ويٺا آهن! محمد حسن اليڪشن ڪميشن جو سيڪريٽري هو. اتي جو اتي وزيراعظم کي چيائين ته، ”سچن ۽ ڪوڙن ووٽرن جون لسٽون ته اسان جو ڪم آهي. هن صاحب اهي انگ اکر الائي ڪٿان آندا آهن؟“
محمد حسن جي هڪ وصف خوش مزاجي به آهي. الائي ته ڪيترا لطيفا ياد اٿس. هڪ ڀيري ولايت جو هڪ لطيفو ٻڌايائين ته، ”هڪ منڊم پنهنجي مڙس جي دوست سان رات جو همبستر هئي، ته اوچتو فون جي گهنٽي وڳي. فون کنيائين. ”جي ها“، ”جي ها“ چئي بند ڪيائين.
همبستر شخص پڇيس ته، ”جاني، ڪير هو؟”
چيائين ته، ”منهنجو مڙس“.
”ڇا چيائين؟“
منڊم آرام سان جواب ڏنس ته، ”اطلاع ڏنائين ته اڄ رات گهر ڪونه ايندو، جو توسان گڏ مڇي مارڻ لاءِ ڪار ۾ تمام پري ڪنهن تلاءَ تي وڃي رهيو آهي.“
تازو، محمد حسن ۽ مان ٻئي ڄڻا ڪنهن دوست وٽ حاضري ڏيڻ لاءِ وياسون. رستي تي مون کي چيائين ته، ”وتائي فقير جو قبو هن روڊ تي آهي؟“
مون چيو ته، ”مون کي خبر ڪانهي.“
چيائين، ”فقير صاحب جا لطيفا ايترا ڀيرا ته ٻڌا اٿئون، جو هاڻي ياد ٿي ويا آهن.“
مون چيو ته، ”اهو صحيح آهي.“
محمد حسن جا ٻه عشق مون کي معلوم آهن: هڪڙو سنڌ سان ۽ ٻيو ڪتابن سان. سنڌ سان عشق ته غالباً والد صاحب کان ورثي ۾ مليس، جنهن جو ڪنهن به سياسي جماعت سان ته واسطو ڪونه هو، پر اٿي ويٺي، رهڻي ڪهڻي سراسر ”سنڌي“ هئس. ائين کڻي چئجي ته، ”سنڌي ڪلچر“ جو مثالي نمونو هو. سندس نفسياتي اثر محمد حسن جي ذهن تي پيو هوندو. ٻيو سبب هي ٿي سگهي ٿو، ته محمد حسن يونيورسٽيءَ ۾ ”پوليٽيڪل سائنس“ جو استاد هو. ڪو به مخلص ماڻهو پوليٽيڪل سائنس جا ڪتاب پڙهي ته انساني حقن جي ڳالهه ڪندو. سنڌي به هجي ۽ سنڌ جا حق به سندس اکين اڳيان پائمال ٿيندا رهن، ته پوءِ خاموش ڪيئن رهندو؟ ون يونٽ خلاف تحريڪ ۾ سرگرم حصو وٺڻ لاءِ محمد حسن وٽ ٻيا به ڪيئي ڪارڻ هوندا، پر مون کي اهي ٻه مکيه سُجهن ٿا.
محمد حسن کي ڪتابن پڙهڻ ۽ سنڌ سان محبت جي ترغيب ڏيڻ ۾ محمد عمر ميمڻ جو به وڏو هٿ هو، پر ماڻهوءَ ۾ پنهنجا لڇڻ نه هجن، ته پوءِ ڪجهه ڪونه ٿيندو. اصل ڳالهه آهي ماڻهوءَ جو پنهنجو اخلاق.
يوسف ٽالپر صاحب مرڪزي وزير ٿيو، پر سندس دل ۾ سنڌ جي محبت جي شمع اڳي وانگر روشن رهي. هونئن ڪيئي ماڻهو قومي اسيمبلي جا ميمبر، سينيٽر ۽ صوبائي ميمبر ٿيڻ تي ئي ٽرڙي ڪڪڙ وانگر آڪڙيل نظر ايندا آهن.
هڪ دفعي اسلام آباد ۾ محمد حسن مون کي چيو ته، ”سنڌ جي ذاتين تي هڪ ناياب ڪتاب هٿ ڪيو اٿم. تون ايڊٽ ڪر ته ڇپايون. مون ڇپائيءَ جو بندوبست ڪيو آهي.“ مون ان ڪتاب جو رڳو نالو ٻڌو هو.
انگريزن سنڌ فتح ڪئي، ته جيڪب آباد ضلعي وٽ بلوچن جي سرحدي قبيلن کين تنگ ڪيو. سو، انهن ٻروچ قبيلن جو احوال گڏ ڪرڻ لاءِ سنڌ جي ڪمشنر شڪارپور جي صادق علي انصاري صاحب تي جاچ جوچ جو ڪم رکيو. هن جيڪو احوال ٺاهي موڪليو، سو سرڪار کي اهڙو وڻيو، جو چيائونس ته هاڻي سڄيءَ سنڌ جي قومن، قبيلن ۽ ذاتين جو احوال لکي ڏي. سنڌ جي ڪليڪٽرن کي سندس مدد ڪرڻ جو حڪم ڏنائون ڪتابُ سنه 1901ع ۾ انگريزيءَ ۾ ڇپيو.“
انگريزن سنڌ 1843ع ۾ مسلمانن کان فتح ڪئي هئي. سنڌي هندن جي اڪثريت سيٺ نائونمل جي نقش قدم تي هلندي، سرڪاري نوڪريون ورتيون ۽ انگريزي پڙهڻ تي زور ڏنو. هنن کي ائين ڪرڻ لاءِ سبب به هو، جو ڪلهوڙن ۽ ٽالپرن جي ڏينهن ۾ سندن آدمشماري مسلسل گهٽجي وئي هئي، سڀ هندو خاش خوشيءَ مسلمان ڪونه ٿيندا هئا. ڪي مجبورين ڪري به ٿيندا هئا. انگريزن کي هندن کان خوف خطرو ڪونه هو. پر، مسلمانن ۾ ٻروچن مان گهڻو ڊپ ڊاءُ هئن. سو، صادق علي انصاريءَ ڪتاب ۾ رڳو سنڌ جي مسلمان ذاتين: سيدن، پٺاڻن، ٻروچن ۽ سماٽن جو احوال ڏنو. سائين جي.ايم. سيد انهيءَ ڪتاب جي ڳولا ڪئي، پر ڪونه مليس، جو گهڻو گهڻو اڳي ئي اڻلڀ ٿي ويو هو. محمد حسن ڀٽي اهو ئي ڪتاب هٿ ڪيو ۽ مون کي ايڊٽ ڪرڻ لاءِ ڏنو. ڪتاب پڙهيم. منجهس سٺي معلومات ڏنل آهي. وڏي ڳالهه ته ان موضوع تي ٻيو ڪوبه ڪتاب ڪونه ڇپيو آهي. مون انهيءَ ڪتاب تي ڇهه مهينا محنت ڪئي ۽ دوباره ڇپائيءَ لاءِ نئون ايڊيشن تيار ڪيو. اتفاق سان حيدرآباد آيس، ته ڊاڪٽر بلوچ صاحب مليو، جنهن چيو ته، ”اهو ڪتاب 1958ع ۾ دوباره ڇپيو هو، پر سنڌ جي بلوچن ان تي اعتراض اٿاريو، سو ڇپيل ڪتاب مارڪيٽ ۾ ڪونه آيو.“
مون اسلام آباد وڃي محمد حسن سان ڳالهه ڪئي. هو به منجهي پيو. ٻنهي جي صلاح بيٺي، ته ڪتاب جي ڇپائي في الحال شروع نه ڪجي. جڏهن اسان اسلام آباد ڇڏي سنڌ ڏي موٽياسين، ته مون کي ڪراچيءَ ۾ هڪ مهاجر ڪتب فروش دوست مليو، جيڪو سنڌ تي پراڻا ڪتاب دوباره ڇاپيندو آهي. ساڻس ڳالهه ڪيم. کلي چيائين ته، ”مون اهو ڪتاب ٻه ٽي سال اڳ ڇپايو آهي. گهڻي قدر وڪامي ويو آهي. سنڌ ۾ بلوچ ته اڳي وانگر ويٺا آهن، پر ڪنهن به اعتراض ڪونه ڪيو آهي!“
مون محمد حسن سان اها ڳالهه ڪئي. چيائين ته، ”ادا، پوليٽيڪل سائنس ۾ ماڻهوءَ جي مزاج بابت ڪتاب پڙهائيندا آهن، ته ڏاڍو پيچيده آهي“. سڀاڻي، جيڪڏهن ڪنهن به سنڌيءَ کي ڪتاب جي ڇپائيءَ تي اعتراض ٿئي، تنهن کان بهتر آهي ته کڻي ڪونه ٿا ڇپايون. محمد حسن نيڪ شخص آهي. جيڪي ڳالهه صحيح سمجهيائين، اها ئي ڪيائين، اها اعليٰ انسان جي وصف آهي.