شيخ اياز
سدائين دور، ڪنهن خاموش دنيا ۾.
ڪرسٽينا روزريٽي
هن دنيا ۾، هر مهذب انسانُ، پنهنجي ضمير اڳيان جوابدار آهي. ضمير جو آواز الهامي ڪونه آهي. اهو انسان جي پنهنجي اندر جو آواز آهي ۽ سندس ئي اختيار ۾ آهي: ته ان کي ٻڌي، يا لنوائي ڇڏي.
جڏهن انسانُ هيءَ دنيا ڇڏي ٿو، تڏهن سندس سڀ اختيار ختم ٿي وڃن ٿا. هو ڪنهن اهڙي هنڌ پهچي ٿو، جنهن جي اسان کي ڪا به ڪل ڪانهي. پر، مذهبي عقيدو اهو ئي آهي، ته مُئي کان پوءِ انسان پنهنجي خالق اڳيان جوابدار آهي ۽ هن دنيا ۾ پنهنجي قول ۽ فعل جو حساب ڏئي ٿو. ڀٽائيءَ جو چيو آهي ته:
هميرن حسابُ، ڪُهُه ڄاڻان ڪهڙو ٿيو؟
شيخ اياز جڏهن اڃا زندگيءَ جي انهيءَ مرحلي ۾ هو، جو سندس مٿي جا اڇا وار، سندس ڪارن وارن کان گهڻا گهٽ هئا، تڏهن هو انهيءَ نظريي جي نفي ڪندو هو. سنڌيءَ ۾ پهاڪو آهي ته ”مئي کان پوءِ سج اڀري ته ڇا، لهي ته ڇا.“ اياز چوندو هو، ته اها ڳالهه اهم ڪانهي. اصل ڳالهه هيءَ آهي ته مئي کان پوءِ چنڊ اڀري ته ڇا، لهي ته ڇا. انهيءَ ذهني ڪيفيت جو اظهارهيئن ڪيو اٿس:
اڳتي سڀ ڪافر جو ڪوڙ
جيڪي آهه هتي آ هاڻ
ٻيو سڀ پاڇي جو پيڇو
جاني آءُ جواني ماڻ
پر، جڏهن پاڻ جواني ماڻي پوئتي موٽيو، ته کيس موت جو احساس ٿيو، جنهن جو اظهار ڪندو هو. ”الوداعي گيت“ ڪتاب جي مهاڳ ۾ هڪ هنڌ لکيو اٿس:
”مان پنهنجن دوستن ابراهيم جويي، جمال ابڙي، غلام ربانيءَ ۽ رشيد ڀٽيءَ سان گڏ سنڌ گهميو آهيان. ڪئين سال اڳ اسان ٺٽي جي ويجهو هڪ ٽڪريءَ تي ڪنهن ريسٽ هائوس ۾ لٿل هياسين (جنهن جو نالو ياد نٿو اچي) ۽ يوناني فلسفين وانگر ڍَوَ تي کائي پي، چهل قدميءَ لاءِ نڪتا هياسين. رات ڀٽائيءَ جي ڪنهن بيت وانگر ٿي لڳي: آسمان ۾ چنڊ هڪ ازلي مسافر جي ڳٺڙيءَ وانگر وڌي رهيو هو. اوچتو منهنجي پيرن اڳيان هڪ لُنڊي نڪري وئي.
غلام ربانيءَ کان رڙ نڪري وئي ۽ هن پٿر ۾ هٿ وڌو، ته مون هن کي جهليو: ههڙيءَ رات ۾ ڪنهن کي ماري رات جي جادو بتيءَ کي ٽڙڪائي وجهڻ برابر آهي. مرڻو آهي ته هيءَ نه ته ٻي ڪا لنڊي ماريندي، ڇوته هن ٽڪريءَ تي نانگ بي شمار آهن. غلام ربانيءَ پٿر ڦٽي ڪري ڇڏيو. اسان بنگلي ۾ موٽي وياسين.
ڪراچيءَ ۾ به مون کي پڪ هئي، ته موت هن ڀيري به منهنجي پيرن اڳيان ائين ئي نڪري ويندو، جيئن اڳي لُنڊي نانگ نڪري ويو هو.“
پر، ائين ڪونه ٿيو. لُنڊيءَ ڪراچيءَ ۾ اياز کي ڏنگي وڌو. وفات کان ٻه ٽي گهمرا اڳ ته چڱيءَ چڱيءَ دير تائين مون سان رڳو موت جي موضوع تي گفتگو ڪئي هئائين ۽ چيو هئائين ته، ”مون موت کي چئي ڇڏيو آهي، ته مون کي اڃا تمام گهڻو ڪم ڪرڻو آهي: “NO ADMISSION” اياز جي اها آرزو انساني فطرت جي تقاضا موجب هئي. پَرَ، موت جنهن جاءِ ۾ گهڙندو آهي، اتي NO ADMISSION جي تختي ڪونه پڙهندو آهي.
اياز دل جي بيماريءَ ڪري وفات ڪئي. ان کان اڳي کيس پيٽ جي به ڪجهه تڪليف ٿي پئي هئي. جويي صاحب مون کي ٻڌايو ته، ”جيئن ڪنهن ماڻهوءَ کي کاڌو ڪونه جيوري، بار ٿي پويس، تيئن شڪايت ڪندو هو.“ هڪ دفعي انهن ئي ڏينهن ۾ مان اسلام آباد منجهان ڪنهن ڪم سانگي ڪراچيءَ آيس. جمال ابڙي سان گڏ اياز سان ڪچهري ڪرڻ ويس. اٿياسين، ته فيصلو ٿيو، ته رات جي ماني جمال وٽ کائينداسين. اياز چيو ته شام جو اول ڏندن جي ڊاڪٽر وٽ ويندس، سو، توهان سان گڏ رڳو سوپ پي سگهندس. پر، فون تي معذرت ڪيائين، ته اچي ڪونه ٿو سگهان.
مضمون ان مڪمل آھي