استاد اظهار حسين
نوشهري مدرسي کي ٺهئي هاڻي سو سال ٿي ويا آهن. سو، سائين الله آندي شاهه جي پوٽي، سيد ظفر علي شاهه، ڪجهه عرصو اڳ، انهيءَ جو ”سو ساله جشن“ ملهايو. جنهن جي صدارت ملڪ جي تڏهوڪي صدر فاروق لغاريءَ ڪئي. ڊاڪٽر دائودپوٽي سميت مدرسي جي پيدا ڪيل ڏهاڪو کن ذهين شاگردن کي شيلڊون ڏنائون: جنهن ۾ منهنجو نالو به شامل ڪيائون ۽ ”شليڊ“ مون کي اسلام آباد ڏياري موڪليائون. مان انهن ڏينهن ۾ اتي پاڪستان ايڪيڊمي آف ليٽرس ۾ چيئرمين هئس.
جڏهن نوشهري مدرسي ۾ پڙهندو هئس تڏهن اظهار حسين ڪاظمي منهنجو استاد هو. هندستان جي يو.پي. پرڳڻي ۾ ڪنهن ڳوٺ جو ويٺل هو. اتي ئي بي.اي. ۽ ايم.اي. ڪيائين. 1947ع ۾، پاڪستان ٺهيو، ته ٻين مهاجرن وانگر هجرت ڪري آيو ۽ نوشهري فيروز ۾ ماستر مقرر ٿيو. قد جو ڊگهڙو. بت ۾ پورو پنو. رنگ جو ڪجهه سانورو. پر، منهن مهانڊي وارو ۽ ڳالهائڻ ٻولائڻ ۾ چست چالاڪ. چهري تي اڪثر مرڪ هوندي هئس. محبتي ماڻهو هو. غريبن سان همدردي هئس. لٽي ڪپڙي ۾ سادو، پر، پڙهائڻ ۾ هوشيار هو. قلم ۽ ڪتاب سان دل هئس.
1947ع ۾، هندو استادن جي هندستان لڏي وڃڻ ڪري ساهتي پرڳڻي جا اڪثر انگريزي هاءِ اسڪول، مثال طور، هالاڻيءَ، ڪنڊياري ۽ ڀرين وارو بند ٿي ويا. سو، انهن اسڪولن مان گهڻا ئي شاگرد اچي نوشهري مدرسي هاءِ اسڪول ۾ داخل ٿيا. مان به انهن ۾ هڪڙو هئس. نوشهري مدرسي ۾ وڏي سهوليت اها هئي، ته اسڪول سان گڏ، رهائش لاءِ سٺي هاسٽل به هئي. پهرين تاريخ جي چنڊ جي شڪل ۾ ٺهيل هئي.
جڏهن مون نوشهري مدرسي هاءِ اسڪول ۾ داخلا ورتي تڏهن هيڊ ماستر، ڪي. ٽي. نندا هو، جو سک هو. پر، اهو به ستت هندستان هليو ويو. فقط سنڌي مسلمان ماستر رهيا ۽ هندستان مان ٽي مهاجر استاد اسڪول ۾ آيا: استاد اظهار ڪاظمي آخر ۾ آيو.
اظهار حسين ڪاظمي به ٻين مهاجرن وانگر اڪثر ڪري، ڪڙتو، پاجامو ۽ مٿان ڪاري شيرواني پائي اسڪول ۾ ايندو هو. سندس مادري زبان اردو هئي. پر، انگريزي تمام سٺي ڄاڻندو هو. اسان کي اردو انگريزيءَ کان وڌيڪ سولائيءَ سان سمجهه ۾ ايندي هئي، سو، اردوءَ ۾ پڙهائيندو هو، سنڌ ۾ اردو اڃا عام ڪانه ٿي هئي ۽ نڪي وري ڪڙتي پاجامي ۽ شيروانيءَ جو لباس رائج ٿيو هو. اڃا به ڪونه ٿيو آهي. پر، شاگرد سندس لباس نظرانداز ڪري، استاد اظهار حسين ڪاظميءَ جي شخصي اخلاق قرب ۽ اخلاص ڪري، شاگرد رفته رفته ساڻس مانوس ٿيندا ويا. کين ذهني طرح هوشيار ڪرڻ لاءِ، نصابي ڪمن کان علاوه، ڊبيٽنگ - سوسائٽي ٺاهي، جنهن جي بحث مباحثن ۾ ڏاڍو مزو ايندو هو. سو، اسڪول ۾ سندس مقبوليت روز بروز وڌندي وئي. هو اسان کي ڪلاسن ۾ ته ڪڏهن به ڪنهن غير نصابي موضوع تي ڪوبه ننڍو وڏو سبق ڪونه ڏيندو هو. پر، ڊبيٽنگ سوسائٽيءَ ۾ بحث مباحثي جا موضوع مختلف هوندا هئا. سو، عام شاگرد نصابي ڪتابن کان علاوه علمي معاملن ۽ زندگيءَ جي ٻين ڳالهين ڏانهن به متوجهه ٿيا. اهو سڀ استاد اظهار ڪاظميءَ جي محنت جو نتيجو هو.
نوشهري مدرسي جي هاسٽل ۾ رهندڙ شاگردن لاءِ مفت کاڌي جو انتظام هوندو هو ۽ نماز لاءِ مسجد هوندي هئي، جنهن ۾ حاضريءَ جو رجسٽر رکيل هوندو هو. جيڪو شاگرد نماز ڪونه پڙهندو هئا، سي، معتوب ٿيندا هئا. هاءِ اسڪول جي مٿين ڪلاسن ۾ ته عربي ۽ فارسي به پڙهائي ويندي هئي. عربيءَ جو استاد مولانا جان محمد ڀٽو هوندو هو، جو به استاد اظهار ڪاظميءَ وانگر شاگردن ۾ ڏاڍو مقبول هوندو هو. سخن جو سچو ۽ دلير شخص هو. اڳتي هلي ٻڌڻ ۾ آيو ته مولانا جان محمد ڀٽو، جماعت اسلاميءَ جو ڪارڪن هو. هڪ ڏينهن اوچتو ماٺ ميٺ ۾ سرڪاري ملازمت ڇڏي هليو ويو. جماعت اسلاميءَ جي قائم ڪيل منصوري واريءَ درسگاهه ۾ وڃي منتظم ٿيو.
استاد اظهار حسين ڪاظميءِ لاءِ وري عام رايو اهو ٻڌڻ ۾ ايندو هو ته مذهبي معاملن ۾ ماڳهن آزاد آهي. شهر جي وٽنري ڊاڪٽر سان دوستي اٿس، جيڪو به پنهنجن آزاد ۽ سوشلسٽ خيالن ڪري، نوشهري فيروز جهڙي ننڍڙي شهر ۾ مشهور هوندو هو. روزانو شام جو ٻئي ڄڻا ميل ٻه ميل شهر کان ٻاهر پنڌ ڪرڻ ويندا هئا.
استاد مولانا جان محمد ڀٽو ۽ اظهار حسين ڪاظمي، ٻئي ڄڻا، مون کي ذهين شاگرد هئڻ ڪري ڀانئيندا هئا. مولانا ڀٽو جماعت اسلاميءَ جا ننڍا ننڍا سنڌي ڪتاب پڙهڻ لاءِ ڏيندو هو. گهڻا گهڻا سال پوءِ 1976ع ۾، مان سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پرووائس چانسيلر ٿيس، ته جماعت اسلاميءَ سان وابسته ڪن شاگردن ڪو مسئلو اٿاريو. مون مولانا جان محمد ڀٽي کي منصوري ۾ ماڻهو موڪليو، پاڻ ڄامشوري آيو ۽ شاگردن کي اهڙي هدايت ڪري ويو جو، هنن وري ڪڏهن به ڪو مسئلو ڪونه اٿاريو. مولانا ڀٽو صاحب منهنجن مائٽن ۽ دوستن جي دعوت تي ٻه چار دفعا منهنجي ڳوٺ به آيو هو. وڏو لائق انسان هو.
اظهار ڪاظمي صاحب، مولانا ڀٽي وانگر مون کي ڪتاب ته ڪونه ڏيندو هو. پر، چوندو هو ته ”ترقي پسند اديبن“ ۽ شاعرن جا ڪتاب پڙهڻ کپن، مثلاً فيض جو اردو ڪتاب ”نقش فريادي“ ۽ ملڪ راج آنند جو انگريزي ڪتاب ”ڪولهي“ تمام سٺا آهن. اهڙيءَ ريت، اظهار صاحب منهنجي دل ۾ ترقي پسند ادب ڏانهن رغبت پيدا ڪئي ۽ پروڙ پيم ته، ”ترقي پسند ادب جو پيغام، سماجي ۽ اقتصادي انصاف لاءِ جدوجهد آهي.“
اظهار صاحب کي ٻن ٽن سالن کان پوءِ لاهور ۾ ريڊيو اسٽيشن تي نوڪري ملي. اها خبر ٻڌي، شاگردن سندس مانَ ۾ الوداعي پارٽي ڪئي. انهيءَ ۾ ڏاڍيون دل ڀڄائيندڙ تقريرون ڪيائون. نه رڳو ايترو پر شاگردن جو وڏو ڊنبُ، نوشهري فيروز جي ريلوائي اسٽيشن تان ساڻس گڏجي ريل گاڏيءَ ۾ چڙهيو ۽ پڊعيدن جنڪشن اسٽيشن تي کيس ڇڏڻ هليو. گاڏي آئي، ته ننڍڙا شاگرد، سنڌ جي روايت موجب، کيس پيرين پئي مليا. منجهانئن ڪن جي اکين ۾ ڏک جا ڳوڙها هئا. معصومن جي اها محبت ڏسي، استاد اظهار صاحب جون اکيون به ڀرجي آيون.
ستت مون کي اسڪول ۾ لاهور مان ٽپال رستي سندس خط اچي مليو. انگريزيءَ ۾ لکيل هو. ڏاڍي خوشي ٿي. پنجاهه ورهيه گذري ويا آهن، پر سندس خط جو پهريون جملو مون کي اڃا ياد آهي ته، ”لاهور پهتس، ته تمام سخت برسات وسي رهي هئي.“
مون پنهنجيءَ جڏيءَ سڏيءَ انگريزيءَ ۾ کيس خط جو جواب لکيو. ائين اسان جي خط و ڪتابت شروع ٿي. هو مون کي سٺا ڪپڙا پائڻ جي شوق ڪرڻ کان جهليندو هو. اعليٰ اخلاقي قدرن جي تعليم ڏيندو هو. خاص طرح غريبن سان همدردي ۽ محبت جو درس ڏيندو هو.
اسان جي اها خط و ڪتاب ورهين جا ورهيه هلي. جيڪڏهن پٿر جي مٿان به پاڻيءَ جو ڦڙو ڦڙو ڪرندو رهندو ته نيٺ پنهنجو اثر ڇڏيندو. انهيءَ ذهني تربيت سببان ”اعليٰ اخلاقي قَدُرَ“ منهنجو آدرش بنجي ويا. وڏيرن ۽ رشوتي ڪامورن لاءِ ڏينهون ڏينهن نفرت وڌندي وئي. پئسو مون لاءِ ”بي معنيٰ“ ٿي ويو. سڀ ڪجهه ”اخلاقي قدر“ هئا. سرڪاري نوڪريءَ مان سٺ سالن جي عمر ۾ رٽاير ڪيم ته رهڻ لاءِ (ڳوٺ جي ڪچيءَ جاءِ کان سواءِ) ڪنهن به شهر ۾ مٿي ڇانوَ ڪانه هيم ڇو ته پگهار پيٽ ۾ پوري ٿي ويندي هئي. ٻارن کي به سرڪاري اسڪول ۾ پڙهايم. بيڪن هائوس ۽ گرائمر اسڪول جو سوچي به ڪونه سگهيس. ڪنهن به شهر ۾ جاءِ ڪيئن ۽ ڪٿان ٺهرايان؟ سمجهه ۾ ڪونه ايندو هو ته مون جهڙا ٻيا سرڪاري ملازم عاليشان جايون ڪيئن ٿا جوڙائن؟ غلام مصطفيٰ شاهه ڪنهن سرڪاري سهوليت پلاٽ وغيره جي الاٽمينٽ لاءِ مرحومه شهيد بينظير ڀُٽي صاحبه سان ڳالهه ڪڍي هئي ته کيس جواب ۾ چيائين ته، ”سڄي عمر ڇا ۾ وڃائي اٿس؟“ جواب ٻڌي چپ ٿي ويس.
مان اڃا نوشهري ۾ مئٽرڪ جي ڪلاس ۾ پڙهي رهيو هئس ته هڪ دفعي استاد اظهار صاحب کي سرڪاري طرح لاهور مان ڪراچيءَ اچڻ جو موقعو مليو. واپسيءَ تي سڌو لاهور موٽڻ بدران پڊعيدن اسٽيشن تي لٿو، جتان نوشهري ۾ آيو ۽ پنهنجي دوست وٽنري ڊاڪٽر وٽ رهيو. مون لاءِ تحفي طور، چارلس ڊڪنس جو ٻارن لاءِ هڪ ڪتاب وٺي آيو. ساڻس ملي ڏاڍي خوشي ٿي.
اظهار صاحب ڪجهه عرصي کان پوءِ لاهور مان راولپنڊيءَ بدلي ٿي ويو. اتي ريڊيو جي ڊرامن ۾ حصو وٺڻ لڳو، جن ۾ عورتون ۽ مرد ٻئي شريڪ ٿيندا هئا. ائين هڪ ڇوڪريءَ سان سندس دعا سلام ٿي، جنهن سان آخرڪار شادي ڪيائين. سندس پنهنجا والدين لاهور ۾ هوندا هئا، جيڪي ٻڍا ٿي ويا هئا. هڪڙي ڀيڻ هئس، جنهن جي شادي ڪرائي ڇڏي هئائين. اهي سڀ ڳالهيون پاڻ ئي مون کي خطن ۾ لکيون هئائين.
مان نوشهري فيروز مان مئٽرڪ پاس ڪري، اول حيدرآباد ۽ پوءِ ڪراچيءَ ويس. سنڌي ادبي سنگت ۽ سنڌي اديبن سان لڳ لاڳاپو ٿيم. تڏهن ادبي سنگت فقط ڪراچيءَ ۾ ئي هئي. شروع شروع ۾ افسانا لکيم، جن جو مرڪزي موضوع ”اقتصادي انصاف“ هو. حميد سنڌيءَ انهن افسانن جو مجموعو ”آب حيات“ شايع ڪيو، جنهن جو انتساب اظهار صاحب کي ئي ڪيم. خوش ٿيو. نيڪ تمنائن جو اظهار ڪيائين.
پر، حيدرآباد جي ڪاليج ۾ پڙهندي، آهستي آهستي احساس ٿيم، ته اسان جي ورهين کان هلندڙ خط و ڪتابت آهستي آهستي ڇٽي پاٽي ٿيندي ٿي وئي. جڏهن مون وٽان پنج ست خط ويندا هئا، تڏهن استاد صاحب وٽان جواب ۾ هڪڙو خط ايندو هو. هڪڙي خط ۾ لکيائين، ته ”هاڻي تون پاڻ عاقل ۽ بالغ آهين. توکي ڪنهن به درس تدريس جي ضرورت ڪانهي.“
تاهم، مان اڳي وانگر کيس پابنديءَ سان خط لکندو هئس، جن ۾ اڳي وانگر کيس هر ڳالهه لکندو هئس. ساڻس جيڪا عقيدت هئم. ان ۾ رتيءَ برابر به فرق نه آيو.
هڪ دفعي، قسمت سانگي مون کي ڪنهن سرڪاري ڪم سان لاهور وڃڻ جو پهريون ڀيرو موقعو مليو. سن ۽ سال ياد ڪونهي. شايد 1959ع هو يا 1960ع هو. لاهور ڏسڻ جي ته خوشي هئم. پر، اظهار صاحب سان ملاقات جو شوق حد حساب کان ٻاهر هئم. لاهور پهتس. هوٽل ۾ ٽڪيس ۽ سرڪاري ڪم ڪار لاٿم. فارغ ٿيس ته اظهار صاحب کي سندس فون نمبر تي راولپنڊيءَ ڪال ڪيم. تڏهن سڌي فون ڪانه ٿيندي هئي. ڪال بڪ ڪرائڻي پوندي هئي. بيچينيءَ سان سندس جواب جو انتظار ڪندو رهيس. اڌ رات گذري وئي. پر فون جي گهنٽي ڪانه وڳي. سو، ڏاڍو مايوس ٿيس. پر، وري صبح سان کيس فون ڪيم ته لڳي وئي. مون کيس چيو ته، ”گذريل رات گهر ۾ اوهان کي منهنجو پيغام ڪونه مليو هو؟“ چيائين ته، ”مليو هو. پر، ڪنهن مجبوريءَ ڪري، موٽ ۾ فون ڪري ڪونه سگهيس.“ مون کيس چيو ته، ”اوهان سان ملڻ لاءِ ”اڄ تيزرو گاڏيءَ ۾ راولپنڊي اچي رهيو آهيان.“
ريل گاڏي شام جو پنڊيءَ پهتي. مان بئگ کڻي هڪ ننڍڙيءَ هوٽل ۾ هليو ويس. اتان کيس فون ڪيم. پاڻ اڌ ڪلاڪ کن ۾ ڪار ڪاهي آيو. هوٽل مان بئگ کنئيسون. سڌو سندس گهر وياسين. گهر واريءَ سان متعارف ڪرايائين. مون کي گهر ۾ ڏاڍي آرام سان رکيائون. کاڌي پيتي، هنڌ بستري جو خاص خيال ڪيائون. رات ڳالهه ٻولهه ۾ گذري وئي. صبح جو مون کي ريل گاڏيءَ ۾ واپس ڪراچيءَ موٽڻو هو. گڏجي سندس آفيس آياسين. اتي پنج پندرنهن منٽ ويٺاسين، ته مون کيس چيو ته، ”هاڻي ريل گاڏيءَ جو ٽائيم ٿيو آهي.“ آفيس مان ٻاهر آياسين. روڊ تان ڪا ٽئڪسي اچي لنگهي. ۽ اشاري ڏيڻ تي بيٺي. استاد اظهار صاحب، بيٺي بيٺي، ٻانهن ڊگهي ڪري، هٿ ڏئي، مون کان موڪلايو. اسٽيشن تائين ڇڏڻ ڪونه آيو.
راولپنڊيءَ مان ريل رستي ڪراچيءَ جو سفر ڪافي ڊگهو آهي. پر، گذري ويو. زندگيءَ جو سفر به ائين ئي آهي. زندگيءَ جي سفر ۾، ڪي خوشيءَ جون گهڙيون اهڙيون به اينديون آهن، جن جي ياد ورهين کان پوءِ به ذهن تان ڪانه لهندي آهي. ساڳيءَ طرح غم جون به ڪي گهڙيون اهڙيون ٿينديون آهن، جن جي ياد پڻ دل تي دائمي داغ هوندي آهي.
جڏهن استاد اظهار حسين مون کان ريڊيو اسٽيشن جي ٻاهران، بيٺي بيٺي، ٻانهن ڊگهي ڪري، هٿ ڏئي موڪلايو، ته منهنجيءَ دل کي ڌڌڪو آيو. ان مهل ته غم پي ويس. پر، ريل گاڏيءَ ۾، راولپنڊيءَ کان ڪراچيءَ تائين، سندس روش تي سوچيندو آيس. ڪيترائي سوال ذهن ۾ اڀرڻ لڳا. مثال طور هي سوال ته وري وري اٿڻ لڳو ته پنڊيءَ ۾ کيس گهر ۾ منهنجو فون جو اطلاع مليو، پر، پوءِ به هن صبح جو به مون کي جوابي فون ڇو ڪانه ڪئي. ٻيو ته پنڊي ريڊيو اسٽيشن جي آفيس جي ٻاهران هن مون کان موڪلايو، ته مون سندس چهري تي ڪنهن به قسم جي افسوس جو اظهار ڪونه ڏٺو!
سوچي سوچي ائين محسوس ڪيم، ته جيڪو شخص اسان کي نوشهري فيروز ۾ پڙهائيندو هو ۽ لاهور بدلي ٿيڻ کان پوءِ سالن جا سال مون کي شفقت ڀريا خط لکندو هو. سو، راولپنڊيءَ واري شخص کان مختلف ماڻهو هو.
انهيءَ جو مطلب ته ماحول ۽ وقت مٽجي وڃڻ سان ماڻهو به مٽجي وڃي ٿو. اها سوچ ڏاڍي ڏکوئيندڙ هئي. نتيجو اهو نڪتو، ته اسان جي خط و ڪتابت ختم ٿي وئي. ورهين جا ورق وري ويا. هن جا اخلاق، سچائيءَ ۽ سڀني سان محبت وارا سبق ياد اچڻ لڳا. پر، پنڊيءَ واري سندس روش انهن جي نفي هئي.
وري هڪ دفعي منهنجو پنڊيءَ وڃڻ ٿيو. نيشنل سينٽر وارن مون کي سنڌي ادب تي ليڪچر واسطي سڏيو. تڏهن مان سنڌي ادبي بورڊ ۾ سيڪريٽري مقرر ٿيو هئس. اهڙو ڪو تڪڙو پروگرام هئن، جو جهاز جي ٽڪيٽ موڪليائون، ته متان اچڻ ۾ دير ڪري. ان زماني ۾ ”فلئش مئن“ پنڊيءَ جي سٺي ۾ سٺي هوٽل هوندي هئي. انٽر ڪانٽيننٽل اڃا ڪانه ٺهي هئي. ڀٽو صاحب ۽ ٻيا سرڪاري مهمان به اتي ٽڪائيندا هئا. مون کي به ان ۾ ”پريذيڊنٽ سوٽ“ ۾ ”معزز مهمان“ ڪري رهايائون. اظهار صاحب کي فون ڪيم. ٻڌي خوش ٿيو. آيو ۽ ليڪچر لاءِ مفيد مشورا ڏنائين. فارغ ٿيس، ته بئگ ڪار ۾ وجهي، گهر هليو. ڏينهن اڌ وٽس ٽڪيس. حيدرآباد موٽيس، ته پهرئين ئي ڏينهن قاضي محمد اڪبر صاحب ”عبرت“ جي زيرِ تعمير عمارت اڳيان مليو ۽ ليڪچر جي مبارڪ ڏنائين. ”عبرت“ اخبار ۾ ان جي سٺي خبر ڇپائي هئائين. مون سندس شڪريو ادا ڪيو.
هاڻي ياد ڪونه اٿم، پر، ستت منهنجو وري ڪنهن ڪم سانگي پنڊيءَ وڃڻ ٿيو. موٽ تي رڳو اظهار صاحب سان ملڻ لاءِ لاهور لٿس، ڇاڪاڻ ته سال کن ٿيو هو، جو پاڻ به پنڊيءَ مان وري لاهور بدلي ٿي ويو هو. لاهور ۾ مال روڊ تي ”انڊس هوٽل“ ۾ ٽڪيس. اتي آيو. هوٽل ۾ ڪچهري ڪئيسون. چيائين ته، ”صبح جو توکي ايئرپورٽ تي ڇڏي ويندس، پر هينئر ماني کائڻ لاءِ گهر هلون ٿا.“ ”انڊس هوٽل“ جي ماني عمدي هئي، پر، سندس خواهش موجب، ڪار ۾ ويٺاسون. مون رستي تي کيس ٻڌايو ته، ”ڪن مهينن کان گڙدي جي تڪيلف ۾ مبتلا آهيان، جنهن جو سور ايڏو ته سخت ٿئي ٿو، جو اصل ڪهڪائجي ويو آهيان. سو، کاڌي پيتي ۾ سخت پرهيز ڪريان ٿو.“
اظهار صاحب جو گهر چڱو پرڀرو هو. هو منهنجي ڳالهه ته ٻڌندو رهيو. پر، هلندي هلندي، هڪ هنڌ ڪار بيهاري، رستي جي فٽ پاٿ تان هڪڙي ڪبابيءَ کان درجن کن ڪباب ورتائين. ڍڳي جي گوشت جا هوندا. سندس گهر پهتاسون. منجهند جو رکيل ساڳ ۽ سڪل ماني کڻي آيو. مان مسڪين ماڻهو آهيان. جائي جواري جيڪا آئي، سا بسم لله. فٽ پاٿ تان جيڪي ڪباب ورتا هئائين، تن کي ته مون رڳو سندس دل رکڻ لاءِ نالي ماتر هٿ لاتو. پوءِ به اڌ رات جو اچي ٿو هوٽل ۾ گڙدي جو سور پوي! نه اوهي، نه واهي. نه دوا نه درمل. بس، الله ڏئي ۽ بندو سهي. سڄي رات ڦٿڪندو رهيس. اظهار صاحب صبح جو آيو. ساڻس ڳالهه ڪيم. فقط خاموشيءَ سان ٻڌندو رهيو. ٻيو ته ٺهيو همدرديءَ جو اکر به ڪونه چيائين. البت ايئرپورٽ تي سو ڇڏي ويو.
1976ع ۾ مان سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پرو - وائيس چانسيلر مقرر ٿيس، ته ايران سرڪار مون کي پير سائين حسام الدين راشديءَ جي مشوري موجب پنهنجي ملڪ جي ثقافتي دوري جي دعوت ڏني، جنهن ۾ تهران، اصفهان، شيراز ۽ مشهد گهمڻ جو پروگرام شامل هو. انهيءَ سفر ۾، ٻيو همسفر منهنجو دلنواز دوست ۽ محسن نواب نور احمد خان لغاري هو. پاڻ اڪثر ڪري سعودي عرب ايندو ويندو هو. پر، منهنجو اهو پهريون پهريون غير ملڪي دورو هو. نواب صاحب مشورو ڏنو ته اسلام آباد وڃي، ايراني سفارتخاني مان ويزا پاسپورٽ ٽڪيٽ وغيره جو سڄو ڪم ڪار لاهي اچو، ته ”الاتوهار“ ڪيون ۽ هلي ايران گهمي اچون.
مان اسلام آباد ويس. ڪنهن هوٽل ۾ ٽڪيس. پر، اظهار صاحب کي فون ڪيم. پاڻ به، اسلام آباد بدلي ٿي آيو هو. ڪار ڪاهي آيو ۽ مون کي هوٽل مان گهر وٺي هليو. ڏينهن ٻه وٽس ٽڪيس. ڪم پورو ٿيو، ته حيدرآباد موٽڻ جي تياري ڪيم. جهاز جو ٽائيم ٿيو، ته بئگ کنيم. سندس گهر مان نڪرڻ کان اڳ سندس هر هڪ نياڻيءَ ۽ پٽ کي پنج پنج سؤ رپيا خرچي ڏنم. مون وٽ پئسا گهڻا ڪونه ٿيا هئا. پر، ائين ڄاڻي ٻجهي ڪيم، ته هو ائين نه سمجهن، ته منهنجي ڏينهن اڌ رهائش مٿن ڪا بار هئي. زماني جا رنگ ڏسي مان به هاڻي ڪجهه ڪجهه دنياداري سکيو هئس.
سال ٻن کان پوءِ، وري اسلام آباد وڃڻ ٿيو. منهنجو ڪو تمام ضروي ڪم هو. ايم.اين.اي. هاسٽل ۾ ٽڪيس. اظهار صاحب کي فون ڪيم، آيو. ذهن تي سندس انگريزيءَ جو اڃا به اثر هو. سو، چيومانس ته، ”ڪنهن ضروي ڪم سان حڪومت پاڪستان جي ڪنهن اعليٰ عملدار کي صبح جو هيءُ نوٽ ڏيڻو اٿم. خيال سان لکيو اٿم. پر، اوهان صبح جو اچي، رڳو مٿس نظر وجهي وڃو.“
صبح ٿيو. مان ناشتو ڪري، سندس انتظار ڪرڻ لڳس. نو، ڏهه، يارنهن، ٻارنهن ٿي ويا. اظهار صاحب اڳي نه اوري. فون به ڪانه ڪيائين، ته هيءَ مجبوري ٿي پئي اٿم، سو، اچي ڪونه ٿو سگهان لاچار، ڪاغذ کڻي وڃي واسطيدار آفيسر کي ڏئي، ڏکويل دل سان حيدرآباد موٽيس. سندس روش تي ڏاڍو غم ٿيو. پر، غم پي ويس. پيڻو پوي ٿو! پر دل تي دائمي داغ ڇڏي ٿو.
الائي ته ڪيترن ورهين جي وٿيءَ کان پوءِ اسان جي وري ملاقات ٿي. سو هيئن، ته قسمت منهنجو داڻو پاڻي ڪو اسلام آباد لکيو هو. سرڪار مون کي ايڪيڊمي آف ليٽرس ۾ وڏي عهدي تي مقرر ڪيو. اسلام آباد وڃڻو پيو. ڪجهه ڏينهن ترسي، کيس فون ڪيم. ملياسين، حالي احوالي ٿياسين. چيائين ته، ”اسلام آباد جو مکيه مسئلو آهي رهائش جي جاءِ. سو، ڳڻتي ڪانهي، جو سرڪار توکي تمام سٺو گهر ڏنو آهي. ]اهو قرب الاهي بخش خان سومري ڪيو هو، جو اتي وزير هو.[ باقي رهيو ان لاءِ ٿورو گهڻو فرنيچر وٺڻ، سو، تنهنجي ڀاڀي شاهده توکي خريد ڪرڻ ۽ گهر سيٽ ڪرڻ ۾ مدد ڪندي.“
ڀاڀي شاهده فون ڪانه ڪئي ۽ نه وري استاد اظهار صاحب يادگيري ڪئي. مون به انهيءَ خسيس ڪم لاءِ سندن ٿورو کڻڻ بدران پنهنجي همت پاڻ ڪئي. مسئلو ايڏو ڪو مشڪل به ڪونه هو. هونئن به منهنجون ساڻس وابسته توقعات ڪڏهوڪو ختم ٿي ويون هيون.
هڪ ڏينهن آفيس ۾ ويٺو هوس، ته اوچتو اظهار صاحب آيو ۽ ريڊيو پاڪستان واري پنهنجيءَ آفيس ۾ وٺي هليو، رازداريءَ ۾ ٻڌايائين ته، ”هتان جان ڇڏائي اٿم ۽ آمريڪا وڃي رهيو آهيان، جو ريڊئي وارا مون کي باغيانه خيالن جو ماڻهو سمجهن ٿا.“ ان کان پوءِ چيائين ته، ”P.N.C.A فلاڻيءَ تاريخ منهنجي الوداعي دعوت ڪندا. تون ضرور اچجانءِ. مون تقرير ڪندڙن ۾ تنهنجو نالو ڏنو آهي.“ بعد ۾ P.N.C.A جي ڊئريڪٽر به مون کي فون ڪئي ۽ يادگيري ڏياري.
مان مقرر تاريخ تي ڄاڻي ٻُجهي لاهور هليو ويس ۽ اتي ٻه ٽي ڏينهن ٽڪي پيس. هڪ ڏينهن ”چيئرنگ ڪراس“ وٽان لنگهڻ ٿيو. ٽئڪسي واري ”چيئرنگ ڪراس“ نالو کنيو، ته مون کيس چيو ته، ”اتي ترس.“
ٽئڪسيءَ واري چيو ته، ”شايد، ڪنهن کي ڳولي رهيا آهيو؟“
مون ”هائو“ ڪئي ۽ کيس چيم ته، ”ورهين جي ڳالهه آهي، سو، چٽي يادگيري ڪانهي. پر، هت ڪا پوسٽ آفيس آهي ڇا؟ اها ڏسڻي اٿم.“
هن کي پوسٽ آفيس جي خبر ڪانه هئي. مان اداس اداس نظرن سان هيڏي هوڏي ڏسڻ لڳس. ڳالهه فقط ايتري هئي، ته گهڻا گهڻا سال اڳي، جڏهن مان اڃا ٻار هئس ۽ نوشهري مدرسي اسڪول ۾ پڙهندو هئس، ته هڪ ڏينهن استاد اظهار صاحب جو خط اچي مليو هو، جنهن جي مٿان ”چيئرنگ ڪراس“ پوسٽ آفيس جي مهر لڳل هئي. سندس خط جا شروعاتي جملا هيءُ هئا:
“WITH TEARS IN MY EYES, I HAVE JUST READ YOUR LETTER. THROUGH WHAT LAND OF SORROW HAVE YOU BEEN WALKING, MY BOY?”
لاهور مان موٽي اسلام آباد پهتس، ته استاد اظهار حسين آمريڪا روانو ٿي چڪو هو. ٻن ٽن سالن کان پوءِ پاڪستان آيو. سندس ڪنهن عزيز جو قضيو ٿيو هو. مون کي فون ڪيائين. ملياسين. سندس گهر فقط اسان ٻئي ڄڻا ڪمري ۾ اڪيلا ۽ خاموش ويٺا رهياسين. موتيءَ فوتيءَ جو ماحول گنڀير ٿئي ٿو. ماڻهو انهن سان ئي گهڙي گڏ گذارڻ چاهيندو آهي، جيڪي دل کي ويجها هوندا آهن. سيارو هو. جڏهن اڌ رات لڙي وئي، تڏهن پاڻ ئي مون کي چيائين ته، ”تون هاڻي هل، مان سڀاڻي تو وٽ گهر ايندس.“
ٻئي ڏينهن گهر آيو. گڏجي ماني کاڌيسون. جيڪا مون سندس مان ۾ خاص اهتمام سان ٺهرائي هئي. ڳالهين ڪندي ٻڌايائين ته، ”ڪڏهن ڪڏهن VIOCE OF AMERICA وارا سڏيندا آهن. سو، توکان ”انٽرويو“ وٺي ٿو وڃان. اتان نشر ٿيو، ته توکي ڪئسيٽ موڪليندس. ڪئسيٽ موڪليائين ۽ خط لکيائين ته انٽرويو فلاڻيءَ تاريخ نشر ٿيو هو.
منهنجي ڪاغذ جي گلن ۾ ڪابه دلچسپي ڪانهي. سو، ڪئسيٽ کي الائي ته ڪاڏي اڇلائي ڇڏيم.
سال ٻن کان پوءِ سندس گهر واري ڀاڀي شاهده پنهنجيءَ نياڻيءَ جي شاديءَ جي سلسلي ۾ اسلام آباد آئي. مون سان ملي. مون سندس مانَ ۾ پنهنجي گهر پروقار دعوت ڪئي. کيس ۽ سندس نياڻيءَ کي نقد پئسا ۽ قيمتي ريشمي وڳا ڏنم.
ڀاڀيءَ مون کي آمريڪا ۾ اظهار صاحب جي رهائش بابت ڳالهيون ٻڌايون، جيڪي اکر اکر ڪري توجهه سان ٻڌم. دل ڀرجي آئي. اڳيان زمانا ياد آيا، جڏهن مان ننڍو ٻار هئس ۽ استاد اظهار صاحب مون کي چيچ کان جهلي، پنڌ ڪرڻ سيکاريندو هو.
هڪ دفعي استاد اظهار صاحب وري ”انٽرويو“ وٺڻ لاءِ آمريڪا مان فون ڪئي. مان تن ڏينهن ۾ تازو تازو چين جو ادبي دورو ڪري موٽي آيو هئس. سو، کيس اتان جي زندگيءَ، معاشري ۽ اديبن بابت پنهنجا تاثرات ڏنم. پر، انٽرويو ۾ ته ڪابه دلچسپي ڪانه هئم. سو، کانئس اهو به ڪونه پڇيم ته، ”ڪڏهن نشر ٿيندو؟“
اظهار صاحب سان ميل ملاقات کي هاڻي ويهن ورهين کان وڌيڪ عرصو گذري ويو آهي. پر، کيس وساري ڪونه سگهيو آهيان.مون کي سندس ڪوبه احوال معلوم ڪونهي. پر، سندس آواز ٻڌڻ جي ڏاڍي سڪ اٿم. شايد پاڻ ڪن مسئلن ۾ مبتلا آهي. پر، مسئلا ڪنهن کي ڪونهن؟ هر ڪو سورن ۾ ورتل آهي. هڪٻئي سان حال ڀائي ٿيڻ سان ئي هيانءُ هلڪو ٿيندو آهي.
جيڪڏهن اصول اهو ئي آهي ته هر شخص کي پنهنجو صليب پاڻ پنهنجن ڪلهن تي کڻڻو آهي، ته پوءِ ته دنيا ۽ دوزخ ۾ ڪوبه فرق ڪونهي. پر، ڀايان ٿو ته حقيقت ائين ڪانهي. ماڻهوءَ جي ٻئي ماڻهوءَ ۾ اميد ٿئي ٿي. مهر ۽ محبت ۾ عجب خوشبو آهي، بلڪ، اها ئي زندگيءَ جو روح آهي. هونئن ڀلا، ماڻهوءَ ۽ ڇيڻوءَ ۾ ڪهڙو فرق آهي؟