اعجاز قريشي
منھنجي ساڻس ميل ملاقات 1960ع واري ڏھاڪي ۾ ٿي. تڏھن هاڻوڪو پاڪستان ايترو هو، جيترو تڏهوڪو ”ون يونٽ.“
ون يونٽ مصنوعي معاملو ھو. ماڻهن کي ٺڳڻ جو ٺاهه ھو. جنهن جي ٺاهڻ وارن جو ھڪڙو مقصد اوڀر بنگال جي رھاڪن کي سندن حقن کان محروم ڪرڻ ھو ۽ ٻيو مقصد اولهه پاڪستان ۾ ننڍن صوبن جي ڦرلٽ ڪرڻ ھو.
ڪجهه عرصو قاضي فضل الله ”ون يونٽ“ ۾ ھوم منسٽر مقرر ٿيو ھو. ھڪ دفعي مان ۽ مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ صاحب لاھور وياسين. سنڌي ادبي بورڊ جي سالياني گرانٽ وٺڻ. مخدوم صاحب انٽر ڪانٽينينٽل ھوٽل ۾ ٽڪيو ۽ مان اورينٽ ھوٽل ۾. مخدوم صاحب مون کي چيو ته، ”مون قاضي فضل الله کي سڀاڻي صبح ناشتي تي سڏيو آهي. اوھان سوير اچي کيس ھوٽل جي دروازي تي ھٿ ڏجو ۽ لفٽ ۾ چاڙھي، کيس منھنجي ڪمري ۾ وٺي اچجو.“
ناشتي تي ويٺاسين ته قاضي صاحب پنھنجا قصا بيان ڪندي، مخدوم صاحب کي چيو ته ھڪ دفعي ڪلري ڍنڍ تي منزل ڪيم. مون کي اچي چيائون ته ماھيگيريءَ جي تربيت لاءِ چوويهه نوجوان ڪلري ڍنڍ ۾ تربيت وٺڻ لاءِ، ڍنڍ جي ڪناري تي HUTS ۾ ٽڪيل آھن. اوھان کي سلام ڪرڻ ۽ ملڻ اچن ٿا.
مون کين اجازت ڏني. جڏھن ھر ھڪ کان نالو پڇيم ته ڪٿان جو ويٺل آھين؟ تڏهن جواب ڏنائين ته ”ڪئمبلپور جو.“
مان حيران ٿي ويس ته ڍنڍ سنڌ جي. پر، منجهس ماهيگيريءَ جي تربيت وٺڻ لاءِ (سا به سرڪاري اسڪالر شپ تي) هڪڙو به سنڌي نوجوان ڪونهي! ۽ سڀ ڪيمبلپور جا ويٺل آهن! پوءِ خبر پيم ته ڍنڍ تڏھن A.D.C وارن وٽ ھئي، جنھن جو سربراھه جنرل حق نواز ھو، جيڪو ڪئمبلپور جو ويٺل ھو. سو، چوويھه ئي ڄڻا پنھنجي ڳوٺان ڀرتي ڪري آيو ھو.
ون يونٽ ۾ تڏهن صوبن جي ڦر لٽ ائين جاري هئي. ”ون يونٽ“ هڪ مصنوعي معاملو هو ۽ ملڪ ۾ اوندهه انڌڪار جو چٽو مثال هو. مولانا مودوديءَ کي البت ان مان ”اسلامي وحدت“ جي خوشبوءِ آئي هئي. سو اهڙو بيان جاري ڪيو هئائين. پر، آخرڪار، انهيءَ اسلامي وحدت تان پنهنجو مؤقف بدلايائين. ڪو به مصنوعي معاملو گهڻي دير هلي ڪونه سگهندو آهي. ون يونٽ به انهيءَ ڪري ٽٽي ويو پر ان جي ٽٽڻ جو سبب اهو هو ته ماڳهن پاڪستان جا بنياد لوڏي رهيو هو.
سنڌ ۾ ون يونٽ ٽوڙائڻ لاءِ سڀ کان اول نوجوان اديبن جي موتين واريءَ مالها ۾ هڪڙو آبدار موتي پري کان پڌرو هو. سندس نالو هو اعجاز قريشي. دادوءَ جو ويٺل آهي. اسان جو عقيدو آهي ته آدم مٽيءَ مان خلقيو ويو هو سو آدميءَ جي مٽيءَ سان محبت هڪ قدرتي ڳالهه آهي. اعجاز جي به ان سبب ڪري، دادوءَ جي مٽيءَ سان محبت هڪ قدر تي ڳالهه آهي.
پير علي محمد راشديءَ دادوءَ کي جادو ڪوٺيو آهي.
دادوءَ ۾ ڪنهن زماني ۾ شايد جادوگر رهندا هئا، جن حيرت انگيز ڪارناما ڪيا. مثال طور، دادوءَ ۾ ”رني ڪوٽ“ نالي هڪ قلعو آهي جيڪو چون ٿا ته دنيا ۾ وڏو قلعو آهي. اهو فيصلو اڃا ڪونه ٿيو آهي ته ڪهڙيءَ حڪومت ٺهرايو هو، پر رازا، ڪاريگر ۽ مزدور ته دادوءَ جي تَرَ جا هوندا. اهي ته چين، جپان يا يوروپي ملڪن مان ڪونه آيا هوندا؟ وڌ ۾ وڌ ڪي انجنيئر آيا هوندا.
ڳالهه پئي هلي دادوءَ جي جادوءَ جي.
اعجاز مون کي گھڻا گھڻا سال اڳي دادوءَ وٺي ويو ھو. مان تڏھن بورڊ ۾ نائب سيڪريٽري ھئس ۽ گڏوگڏ ٻارن جو رسالو ”گل ڦل“ به اعزازي طرح ڪڍندو ھئس. ان جون سڄيءَ سنڌ ۾ شاخون قائم ڪيون ھيون سون. دادوءَ جي شاخ جلسو رکيو ھو. ريل ۾ وياسون ۽ ريل ۾ آياسون. ان موقعي تي اعجاز جي والد بزرگوار سائين علي احمد قريشيءَ جي زيارت به نصيب ٿي. جھڙو پاڻ نيڪ آھي، اھڙو اولاد ڄڻيو اٿس. اعجاز جو ننڍو ڀاءُ ظھير به منھنجو دوست ٿي ويو. نيويءَ يا مرچنٽ نيويءَ ۾ ھو. ھاڻي ڳچ عرصي کان ملاقات ڪانه ٿي آھي.
اعجاز وڏو باھمت ۽ بااصول انسان آھي. سنڌ سان محبت سندس دين ايمان جو حصو آھي. ڪتاب پڙھڻ جو شوق اٿس. لکندو به آھي. مون ڪڏھن به کيس ملول ڪونه ڏٺو.
کري کوٽي جي وڏي پرک اٿس. ماڻھو ھجي يا ڇيڻو، جنھن نالي جو پھريون اکر ”ڪاف ڪتو“ ھوندو، اعجاز قريشي انھيءَ کان هميشه پري رھندو. ھونئن، سندس خاص خوبي اھا آھي ته يارن جو يار آھي.
ھر انسان پنھنجي زندگي اميد ۽ خوف جي وچ ۾ گذاري ٿو. اھو اصول اعجاز سان به لاڳو آھي. يونان جي ڏاھي افلاطون چيو آھي ته، ”جڏھن طوفان لڳي. اوندهه ۽ انڌوڪار ٿي وڃي، ته ڏاھي ماڻھوءَ جو ڪم آھي، ته گھر جا سمورا در، دروازا ۽ دريون بند ڪري، اندر محفوظ ٿي ويھي.“
اعجاز کي احساس آھي، ته سنڌ وڏي زماني کان دشمنن جي نرغي ۾ آھي. سو، ھن ڪڏھن به ھوڙيائي ڪانه ڪئي آھي، مھل ۽ موقعو ڏسي سنڌ جي ڀلائيءَ لاءِ ڪيئي ڪم ڪيا اٿس. مثال طور ون يونٽ واري زماني ۾ جڏھن گھڻا تڻا گھر ويٺي خيالي پلاءَ پچائيندا ھئا، تڏھن اعجاز راولپنڊيءَ ويو. شيخ مجيب سان مليو ۽ کانئس ون يونٽ ٽوڙڻ جو وچن وٺي سنڌ ڏي موٽيو. هن خاموشيءَ سان اهڙا ڪيئي ڪارناما ڪيا آهن. هو صحيح معنيٰ ۾ فرزند زمين آھي. سنڌ جو مٿس سلام آھي.