حميد سنڌي
عبيدالله سنڌي اصل ۾ پنجابي هو ۽ سک ڌرم جو هو. ٻاراڻيءَ عمر ۾ اسلام ڏانهن مائل ٿيو ۽ سنڌ آيو. ڀرچونڊيءَ ۽ امروٽ جي بزرگن سندس مٿي تي شفقت جو هٿ رکيو. کيس پنهنجي اولاد وانگر پاليو. مٿس عبيدالله نالو رکيو. اڳتي هلي، پير جهنڊي جي بزرگن کيس پنهنجي جيءَ ۾ جايون ڏنيون. سو، انهيءَ پسمنظر ۾، پاڻ کي شعوري طرح ”سنڌي“ ڪوٺايائين.
هونئن، عام طرح سان ڪنهن به ماڻهوءَ کي پرديس ۾ ”سنڌي“ سڏيندا آهن، ڇوته سنڌ سان سندس نسبت هوندي آهي: مثال طور ابومعشر سنڌي. سندس خاندان سنڌ جي ڪهڙي شهر مان ڪهڙي زماني ۾ عربستان ويو، سو، ته معلوم ڪونهي، پر عرب دنيا ۾ ايڏو ته نالو پيدا ڪيائين، جو وفات ڪيائين، ته اسلامي دنيا جي هاڪاري خليفي هارون رشيد خود سندس جنازي نماز پڙهائي.
ابو معشر سنڌي بغداد ۾ دفن ٿيو. ٻين اسلامي علومن ۾ ته اڪابر هو. پر، حضور پيغمبر صلي الله عليه و آله وسلم جن جي اولين سيرت نگارن ۾ به سندس نالو اهم آهي. ”مغازي“ جي نالي سان سيرت رسولصه لکي هئائين، جا هاڻي ناياب آهي. جرمن عالم، جوزف هورو وتس پنهنجي ڪتاب ۾ اهڙو ذڪر ڪيو آهي، جنهن جو اردو ترجمو، نثار فاروقي، ”سيرت نبوي کی اولين کتابیں اور ان کے مؤلفين“ نالي سان دهليءَ مان شايع ڪيو آهي.
مون هڪ دفعي هڪ ڊچ عالم کان پڇيو ته، ”اسان به ڪو وڏو ماڻهو پيدا ڪيو آهي؟ يا هر هنڌ لپي هيٺان واري آهي.“
هو حيدرآباد آيو هو. دهليءَ ۾ قرآن ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿي، واپس موٽيو هو. مون سان ۽ قاسمي صاحب سان مليو هو. چيائين ته، ”اوهان شاهه ولي الله دهلوي پيدا ڪيو آهي، جيڪو واقعي وڏو ماڻهو هو.“
اها ته هر ڪنهن کي خبر آهي. پر، ٿورن کي هيءَ خبر هوندي ته شاهه ولي الله ننڍپڻ ۾ جڏهن قرآن ڪريم حفظ ڪيو هو، تڏهن سندس استاد هڪ ”سنڌي“ هو. محمد فاضل نالو هئس. ايڏو ته وڏو عالم هو، جو شاهه عبدالرحيم دهليءَ ۾ پنهنجي پٽ کي قرآن پڙهائڻ لاءِ کيس ئي منتخب ڪيو. جڏهن شاهه ولي الله پاڻ وڏو ٿيو ۽ درس تدريس شروع ڪيائين، ته سنڌ جي سائين، شاه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو پڳ مٽ يار، مخدوم معين ٺٽوي وٽس علم پرائڻ لاءِ اٺن ۽ گهوڙن تي سفر جا ڏک ڏاکڙا برداشت ڪري دهليءَ ويو ۽ ورهين جا ورهيه سندس قدمن ۾ ويهي ابن عربيءَ جو فلسفو سمجهيائين. مون ’مهراڻ‘ 2003ع ۽ 2004ع جي رسالن ۾ مخدوم معين ڏي شاهه ولي الله جا لکيل خط ۽ مخدوم معين جو هڪ دستاويز شايع ڪيا آهن.
پاڪستان ٿيو، ته هندستان مان جيڪي شخص مهاجر ٿي سنڌ ۾ آيا، تن ۾، مولانا عبدالواحد ”سنڌي“ به شامل هو. عمر جو وڏو حصو جاميه مليه، دهليءَ جي تڏهوڪي وائيس چانسيلر ڊاڪٽر ذاڪر حسين جي سرپرستيءَ هيٺ گذاريائين، جو پوءِ هندستان جو صدر ٿيو. مولانا عبدالواحد پاڪستان ۾ هجرت ڪري آيو، ته دهليءَ جي سندس مهاجر دوستن پاڪستان ٺهڻ جي نسبت سان کيس ”نئين زندگي“ رسالي جو ايڊيٽر مقرر ڪرايو. عمر ۾ مون کان ويهه ورهيه کن وڏو هو. پر، اهڙي محبت ٿي ويس، جو مون کي پاڻ ئي نئين زندگيءَ ۾ مقرر ڪرايائين ۽ رسالو منهنجي حوالي ڪيائين. مون کان وڌيڪ دوست ڪير به ڪونه هئس. نياڻين جي شادي ۾ به مون سان ئي صلاح ڪيائين.
نئين زندگيءَ ۽ ڪن ٻين رسالن ۾ منهنجون جيڪي شروعاتي تحريرون ڇپيون، تن ۾ مان به پاڻ کي ”سنڌي“ لکندو هئس. ليڪن، ڪجهه سالن کان پوءِ فقط سنئون سڌو پنهنجو نالو لکندو هئس.
اسان جي ٽهيءَ ۾ سنڌ جي محب وطن اديبن ۾ حميد نالو ڪڍيو ۽ شعوري طرح پاڻ کي ”سنڌي“ ڪوٺايو. هونئن، عمر ۾ مون کان ۽ رشيد ڀٽيءَ توڙي تنوير کان ڪجهه سال ننڍو هو، پر گڏ وهندا هئاسين، ته اهو فرق محسوس ڪونه ٿيندو هو. چرچا گُهٻا ۽ هـِتان هتان جون ڳالهيون ٻوليون ڪندا هئاسين. هر معاملي ۾ حجائتا هوندا هئاسين. حميد سنڌيءَ کان به اڳ سنڌ ۾، شيخ عبدالمجيد ”سنڌي“ مشهور هوندو هو. پر، هو بزرگ سياستدان هو ۽ حميد سنڌي نوجوان اديب.
حميد سنڌيءَ جي والد بزرگوار ڊپٽي ڪمشنر جي عهدي تان رٽاير ڪيو. پر، حميد سنڌيءَ پنهنجي زندگي پاڻ ٺاهي. جڏهن سندس عمر ۾ اڃا چوڏهينءَ جي چنڊ جي چانڊاڻ هئي، تڏهن ئي زندگيءَ جي غم جو ”دو-آتشو“ جام پيڻو پيس. مون کي پاڻ ئي پنهنجي جوانيءَ جي ”غمِ روزگار“ ۽ ”غمِ جانان“ جو سربستو احوال مختلف موقعن تي ٻڌايائين، پر انهن ڏکن ڏاکڙن هوندي به هڪڙو ڪم ڪيائين، جو اسان مان ڪير به ڪري ڪونه سگهيو. ماهوار ”روح رهاڻ“ رسالو ڪڍيائين. اها معمولي ڳالهه ڪانه هئي. هونئن ته سنڌي زبان ۾ خانگي طرح ماهوار رسالا ٻين به ڪڍيا هئا ۽ حميد کان اڳ ڪڍيا هئا، پر سندن قبلو ڪونه هو. هر قسم جو ويس ڍڪيندا هئا. سندن ڀيٽ ۾، حميد سنڌيءَ هڪ اهڙو رسالو ڪڍيو، جنهن جو خاص مقصد هو: ”سنڌ جي حقن جي حفاظت.“
جنرل ايوب خان ۽ سندس ٽولي ون يونٽ واري زماني ۾، مارشل لا کي لٺ باٺي وانگر استعمال ڪري، ڪوٽڙي بئراج توڙي سکر بئراج ۾ سنڌ جي زمينن جي ڦرلٽ ڪئي. سنڌ جا مير، پير ۽ وڏيرا ته سدائين چڙهندڙ سج جا پوڄاري هوندا آهن. اهي سندس به ٻڌا ٻانها هئا. کيس سنڌ ۾ شڪار ڪرائيندا هئا ۽ لک لٽائيندا هئا. تن ڏينهن ۾ ايوب خان جي هڪ هڪ شڪار تي گهٽ ۾ گهٽ اڌ لک رپيا خرچ ايندو هو. مون کي هڪڙو شخص سُجهي، جنهن شڪار جي خرچن کي منهن ڏيڻ لاءِ حيدرآباد ۾ پنهنجو بنگلو اڍائن لکن رپين ۾ وڪيو. ٻيو وڏيرو هو، جنهن ڪا تمام ڀلي مينهن، ايوب خان کي تحفي طور راولپنڊيءَ موڪلي. سوچ ويچار ڪري، مينهن جي سڱن ۾ سون جو قيمتي هار وجهي موڪليائين.
سنڌ جي محب وطن اديبن سنڌي وڏيرن جي انهيءَ ڪريل ذهنيت کي ڀرپور انداز ۾ ننديو ۽ سندن ڇوڏا لاٿا. پر، مٿن ڪو به اثر ڪونه ٿيو، جو هو نود هئا. جمال ابڙي پنهنجي ڪتاب ”ٿوهر ۾ ڳاڙها گل“ ۾ انهيءَ دور جو ذڪر ڪندي لکيو آهي ته:
”مان 1965ع کان وٺي 1969ع تائين حيدرآباد ۾ ڀريا چار سال رهيس. سنڌ ۽ سنڌين لاءِ تمام نازڪ ۽ هنگامي دؤر هو. هڪ ته جنرل ايوب جي مارشل لا، مٿان وري ون يونٽ جو ڳٽ، هندوستان سان لڙائي، تاشقند ٺاهه، ڀٽي جي وزارت تان استعيفا ۽ ٽپال جي لفافي تي ايڊريس وجهڻ مهل لفظ ”سنڌ“ جي استعمال تي بندش. حيدر بخش جتوئيءَ جو جيئي سنڌ جو نعرو ۽ سائين جي.ايم. سيد جو سنڌو ديش جو اعلان، بزم صوفياءِ سنڌ جي تحريڪ، ”روح رهاڻ“ رسالو ۽ حميد سنڌي وارن جي باهڙي دکائڻ ۽ ڪانفرنسون ڪوٺائڻ. ڀٽي صاحب ۽ شيخ اياز جو قيد ٿيڻ. ڪمشنر مسرور جون ڏاڍايون ۽ فرعونيت. شاگردن جو چوٿين مارچ وارو هنگامو... ڏاڍو پُرآشوب دؤر هو.
جمال ابڙي اڳتي هلي لکيو آهي:
اياز سان ملڻ جا گهڻا موقعا به حميد سنڌيءَ پيدا ڪيا. کيس جس هجي، جو ”ميمڻ هوندي به نفعي نقصان کان بي نياز ٿي“ باهه سان کيڏندو رهيو. اهڙي ڏکئي دؤر ۾ به هڙان وڙان خرچ ڪري ڪانفرسون ڪوٺائيندو هو.
سنڌ جي هڪ هڪ ضلعي مان ماڻهو اچي گڏ ٿيندا هئا. مير مجلس شيخ اياز هوندو هو. اهڙو هڪ شاندار جلسو 31- مئي 1967ع ۾ بسنت هال ۾ ڪوٺايائين جنهن ۾ اياز پنهنجو مشهور نظم پڙهيو:
هيءَ سئن نه ڏيندي چين، اٿي ڏس ڪوئي آيو آ پيارا، هي شايد ساڳيو رمتو آ، اڳ جيئن اڃايو آ پيارا.
ماڻهو جهڙوڪر منڊجي ويا. سڄو نظم پڙهي، آخري بند پڙهيائين ته:
هيءَ پنهنجي ڪرڻي ڀرڻي آ، پر سنڌ اياز نه مرڻي آ،
آخر ته رات گذرڻي آ، تو ڇو گهٻرايو آ پيارا.
هال ۾ تاڙين جا ڦهڪا ٿي ويا. ماڻهو جوش ۾ اٿي بيٺا ۽ جيئي سنڌ جا نعرا لڳا.“
جمال پُرآشوب دؤر جو جيڪو نقشو ڪڍيو آهي، انهيءَ دؤر ۾ ايوب سرڪار اڃان به طاقت جي انڌ ۾ هئي، سو هڪ ٻيو به بڇڙو ڪم ڪيائين. سندس تعليمي سيڪريٽريءَ شريف خان سنڌي ٻوليءَ جي نڙيءَ تي ننهن ڏنو. ايوب خان کان اعلان ڪرايائين ته اڳتي هلي وقت گذرڻ سان هڪ نئين ٻولي ازخود ٺهي ويندي، جيڪا ”هندستاني“ وانگر ”پاڪستاني“ ڪوٺبي. سنڌي، پنجابي، پشتو ۽ بلوچي ازخود ختم ٿي وينديون. سندس اصل مقصد هو ته سنڌيءَ کي چٿيان ۽ اردوءَ کي زور وٺايان پاڪستاني ۽ هندستاني ٻولين جا بهانا پئي ورتائين.
گويا، اهو بيان بنگالين کي بيوقوف بنائڻ ۽ اولهه پاڪستان جي علاقائي ٻولين کي ختم ڪرڻ لاءِ چيائين. بنگالي شاگردن مظاهرا ڪيا. پوليس مٿن گوليبازي ڪئي. شهيدن جا منارا ٺهيا. نفرت زور ورتو. اوڀر پاڪستان جي جدائيءَ جو ٻج پيو.
سنڌ ۾ به ايوب خان جي انهيءَ بيان باهه تي پيٽرول وارو ڪم ڪيو. غصي ۾ مڇريل سنڌي عالم، اديب ۽ شاگرد باهه ٿي اٿيا. ايڏي ته زوردار تحريڪ هلايائون، جو آخرڪار فيلڊ مارشل جي حڪومت سندن آڏو اچي گوڏا کوڙيا.
انهيءَ تحريڪ توڙي ”روح رهاڻ“ جا ساليانا جلسا حيدرآباد جي بسنت هال ۾ ٿيندا هئا، جن جو روح روان حميد سنڌي هوندو هو ۽ سمورا سنڌ دوست اديب سندس مددگار هوندا هئا. مکيه مهمان، شيخ اياز هوندو هو، جنهن پنهنجيءَ آتم ڪهاڻيءَ ۾ انهن جلسن جو ذڪر هيئن ڪيو آهي:
”حميد سنڌيءَ جي رسالي ”روح رهاڻ“ ئي ون يونٽ خلاف، صحيح معنيٰ ۾، باهه ڀڙڪائي هئي. هن بسنت هال حيدرآباد ۾ ٿيل جلسن جا احوال، منهنجون تقريرون ۽ ٿر بابت منهنجا ٽي ڳٽڪا، ”هي گيت اڃايل مورن جا“ ۽ ”جل جل، مشعل جل جل“ ۽ ”رُت آئي ڳاڙهن ٻيرن جي“ شايع ڪري، سنڌي قوميت جو کلم کلا پرچار ڪري، حڪومت جون وايون بتال ڪري ڇڏيون هيون.“
ون يونٽ واري دور، ”روح رهاڻ“ رسالي ۽ بسنت هال ۾ ساليانن جلسن بابت خود حميد سنڌيءَ جا پنهنجا تاثرات هي آهن:
”ون يونٽ جو پاور پلانٽ الائي ته ڪيترا يونٽ ساڙي چڪو هو. ايوب خان جي مارشل لا ۾ ٽپال جي لفافي تي ايڊريس ۾ ”سنڌ“ نه لکڻ جو حڪم، سنڌ جي زبان بندي، عام بيروزگاري ۽ سرڪار جي ٻين اهڙن ڪڌن ڪمن، ماڻهن ۾ سخت احساس محرومي پيدا ڪيو هو.
سنڌ جي محب وطن اديبن ۽ شاعرن پاڻ ملهايو ۽ سنڌ جو ساٿ ڏنو. هنن اهڙو ادب تخليق ڪرڻ شروع ڪيو، جيڪو سنڌ ۾ سجاڳيءَ جو سبب بڻجي. ان سلسلي ۾، سنڌي ادبي بورڊ جي رسالي ”مهراڻ“ سجاڳيءَ جي شمع جو ڪم ڪيو. مهراڻ جي شروع ڪرڻ ۽ هلائڻ ۾ هونئن ته ڪيترن ئي سنڌ جي سڄڻن جو هٿ هو، پر، سائين جي.ايم.سيد، ميران محمد شاهه، محمد ابراهيم جويي، غلام رباني آگري، مولانا گراميءَ، شمشيرالحيدريءَ ۽ امداد حسينيءَ جا نالا هن وقت ياد اچن ٿا.
ٻيو اهم رسالو ماهوار ”نئين زندگي“ هو. مولانا عبدالواحد سنڌي انهيءَ جو ايڊيٽر هو. هن سرڪاري ملازم هوندي به رسالي جي وسيلي، سنڌ ۾ سماجي، سياسي ۽ اقتصادي بيچينيءَ جو کليل اظهار ڪيو. وڏو مجاهد ماڻهو هو.
محمد عثمان ڏيپلائيءَ جو رسالو ”انسان“ ماڻهن ۾ عام سجاڳيءَ ۽ بيگم زينت چنا جو ماهوار ”مارئي“، عورتن ۾ سجاڳي آڻڻ جو واحد ذريعو هو، جنهن جي وسيلي ڪيتريون ئي سنڌي لکندڙ خواتين مثال طور، ثميره زرين، ڊاڪٽر درشهوار سيد ۽ ٻيون اڳتي آيون. انهن سمورن مردن ۽ خواتين لکندڙن جي سوچ هئي، ”سنڌ ۾ ذهن ۽ فڪر جي آزادي.“ اهڙو اقتصادي نظام جو سنڌ جي عام ماڻهن کي حق ملن ۽ انصاف پلئه پوي.
اها ڳالهه من ۾ رکي، ڪي دوست مون وٽ آيا ۽ هڪ آزاد ماهوار رسالي ”روح رهاڻ“ ڪڍڻ لاءِ چيائون. رسالو ڪڍڻ تمام وڏو ڪم هو. هر ڪنهن مدد جو واعدو ڪيو، پر، 1960ع کان 1969ع تائين پورن نوَن سالن جي عرصي ۾، هڪ رُپئي جي به مدد ڪانه ملي.
سنه 1960ع ۾ ”روح رهاڻ“ رسالو ائين نڪتو، پر، ٽي چار پرچا نڪرڻ سان ئي منهنجي مالي حالت سقيم ٿي وئي. مون وليج ايڊ کاتي ۾ نوڪري ڪري پرچي کي بچايو. سڄو سال هليو. پر، اسان جو ڊڪلئريشن رد ڪيو ويو. سرڪار چيو ته وري نئون ڊڪلئريشن فائيل ڪيو.
هفتيوار انسان، ماهوار مارئي ۽ ماهوار روح رهاڻ جون نوَن ڊڪليئريشن لاءِ درخواستون ڪيئي ورهيه بي دريافتون پيون هيون. جڏهن اسان واسطيدار آفيسن ۾ ڪامورن جا هٿ سڻڀا ڪرايا، تڏهن مس مس وڃي ”روح رهاڻ“ کي ٻن سالن بعد مارچ 1963ع ۾ ڊڪليئريشن مليو. پر، رسالي لاءِ پئسا ڪونه هئا. مٿان منهنجو ايم.اي. جو امتحان هو. غياث جوڻيجو ۽ مان گڏ پڙهندا هئاسين. هن سؤ رپيا ڏنا، جيڪي مون کي اڃا ياد آهن.
”روح رهاڻ“ لڏندي لمندي پئي هلي. منهنجيون نوڪريون ۽ پورهيا به جاري هئا، 1965ع کان پوءِ ”روح رهاڻ“ پنهنجي خاص مقصد سان ظاهر ٿي بيٺي. هاڻي ”روح رهاڻ“ سنڌيت جي هڪ تحريڪ هئي، جا سڄيءَ سنڌ ۾ ڦهلجي وئي. ”جشنِ روح رهاڻ“ رڳو هڪ ساليانو ميڙ ڪونه هو. پر، سنڌ جي نئين فڪر کي فروغ ڏيارڻ جو ذريعو هو. سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان سوين ليکڪ ساليانن جلسن ۾ اچي مڙندا هئا. شيخ اياز هي نظم اهڙي هڪ جلسي ۾ پڙهيو هو:
ماروئڙن کان منهڙو ڦيريان؟
ڏاهپ ٻي ڪا ڏس ميان.
اياز جا ٽي شعري مجموعا، ”جل جل مشعل جل“، ”هي گيت اڃايل مورن جا“ ۽ ”رُت آئي ڳاڙهن ٻيرن جي.“ ماهوار ”روح رهاڻ“ ۾ ڪيترائي ڀيرا وري وري ڇپيا.
”روح رهاڻ“ جو ڪم ڪنهن به اڪيلي ڄڻي جي وس کان مٿي هو. موليٰ گهڻا مددگار پيدا ڪيا. ڪنهن جا نالا کڻي، ڪنهن جا کڻان؟ پر، سائين عبدلله چنا، بيگم زينت چنا ۽ منهنجي گهر جي ڀاتين وڏي سرپرستي ڪئي. هم قلم ساٿين ۾ اشفاق قاضيءَ، ناصر مورائيءَ، غلام رباني آگري، غلام محمد گراميءَ، تنوير عباسيءَ، امداد حسينيءَ، خواجه سليم، نياز همايونيءَ ۽ خاص طرح انڊس پرنٽرز جي مالڪ مطيع الرحمان جا نالا منهنجي دل تي اڄ به نقش آهن. ٻيا به ڪيئي محسن هئا.
پير حسام الدين راشديءَ هڪ موقعي تي چيو ته، ”حميد سنڌيءَ جا ايڊيٽوريل دشمن جي دل تي داغ آهن.“ پير صاحب ڏاهو شخص هو. سندس ڳالهه هڪ ڏينهن صحيح ثابت ٿي. سرڪار کي آخرڪار ”روح رهاڻ“ تي بندش وجهڻي پئي.
حميد سنڌيءَ ”روح رهاڻ“ رسالو ڪڍيو ۽ ”زندگي پبلڪيشنس“ قائم ڪيائين، جنهن سنڌي ڪتاب شايع ڪيا. پنجاهه ۽ سٺ وارن ٻنهي ڏهاڪن ۾ سنڌي افسانه نگار اڀريا. جمال ابڙو، شيخ حفيظ، رشيد آخوند، ابن حيات پنهور، اياز قادري، رشيد ڀٽي، خواجه سليم، جمال رند، ثريا ياسمين، جميله نرگس، ثميره زرين، رشيده حجاب ۽ ٻيا ڪيئي نمايان نالا هئا. حميد سنڌيءَ اول جمال ابڙي جو ڪتاب ”پشو پاشا“ ڇاپيو ۽ پوءِ منهنجو ڪتاب ”آب حيات ۽ ٻيا افسانا“ شايع ڪيائين. حميد ۽ منهنجيءَ دوستيءَ جو آغاز ائين ٿيو.
اياز قادريءَ جي افسانن جو ڪتاب ”بلو دادا“ غالباً ٻئي ڪنهن ناشر ڇاپيو. خواتين لکندڙن ۾ ثميره زرين جي افسانن جو ڪتاب ”هي گيت اڃايل مورن جا“ پڻ ٻئي ڪنهن ناشر ڇاپيو. البت، حميد پنهنجو ڪتاب ”اداس واديون“ ۽ ناصر مورائيءَ جي افسانن جو ڪتاب ”راتيون جاڳن جي“ ڇاپيو. سندس ڇاپيل سڀ ڪتاب سندس چوڻ موجب ”هٿئون هٿ کپي ويا.“ حميد سنڌيءَ جا ڇپايل اهي افسانوي مجموعا هاڻي سنڌي ادب ۾ هڪ خاص دور جا تاريخي يادگار آهن. پر، انهن تاريخي يادگارن جي حفاظت شمشيرالحيدريءَ ڪئي، جنهن ماهنامي ”نئين زندگيءَ“ ۾ ڇپيل جملي سنڌي افسانن جو هڪ نهايت سهڻو انتخاب شايع ڪيو. ان زماني ۾ سنڌي افسانو عروج تي هو. ڳوٺاڻي زندگيءَ جي تصوير عبدالقادر جوڻيجي ۽ شهري زندگيءَ جي تصوير غلام نبي مغل پنهنجن افسانن ۾ اهڙي ته ڏانوَ سان ڪڍي، جو پڙهندڙن کي آسمان ۾ انڊلٺ جا سمورا رنگ نظر اچي ويا. پوءِ ته سنڌيءَ ۾ ڪيئي اعليٰ پايي جا افسانه نگار پيدا ٿيا، جن جي افسانن جا مجموعا هاڻي سنڌي افسانه نويسيءَ جا سنگ ميل آهن.
سماجي ۽ سياسي جماعتن ۽ تحريڪن ۾ ڪيئي دوست ۽ ساٿي اچي گڏ ٿين ٿا. پر، جڏهن اهو دؤر گذري وڃي ٿو، ته هو هڪٻئي کان اهڙو ته وڇڙي وڃن ٿا، جو ڄڻ ته ڪڏهن گڏ ٿيا ئي ڪونه هئا. مثال طور، ”ون يونٽ“ واري زماني ۾ ميرپور بٺوري جو عبدالفتاح اسان جو ڏاڍو ويجهو ساٿي هو. هاڻي سالن کان سندس نالو ئي ڪونه ٿو ٻڌجي. اسان ٻئي ڄڻا سائين جي.ايم. سيد جي ”بزمِ صوفياءِ سنڌ“ جو سڄو لٽريچر وڏيءَ محنت ۽ محبت سان شايع ڪندا هئاسين. مان سرڪاري نوڪري ڪري، هر هنڌ ڪتابڙين مان پنهنجو نالو ڪڍي ڇڏيندو هئس. عبدالفتاح اهو ڏسي ڏاڍو کلندو هو. کيس ڪوبه ڊپ ڊاءُ ڪونه ٿيندو هو. وڏو مجاهد ۽ مخلص انسان هو.
حميد سنڌي نوشهري فيروز جو ويٺل آهي ۽ مون به نوشهري جي هاءِ اسڪول مان مئٽرڪ ڪئي. اها حميد سنڌيءَ ۽ منهنجي دوستيءَ جي ٻي نسبت آهي. حميد نوشهري جو ويٺل آهي ۽ مان ڪنڊياري جو.
پاڪستان نئون نئون ٺهيو ته روڊن تي بس ۽ ويگن سروس عام ڪونه هئي. ٻئي ڄڻا، عيد جهڙن موقعن تي، ريل ۾ سفر ڪري، ڀريا روڊ اسٽيشن تي وڃي لهندا هئاسين. اڳتي نوشهري ۽ ڪندياري وڃڻ هڪ مسئلو هوندو هو. ٽئڪسين ۾ ايڏي ته رش هوندي هئي، جو انهن ڏي پير پائڻ جي همت ڪانه ٿيندي هئي. حميد سان سندس بيگم ۽ مون سان منهنجي گهر واري گڏ هونديون هيون. حميد هر ڀيري پنهنجي والد صاحب کي تڪليف ڏيندو هو. چاچو (مرحوم) دادوءَ ۾ ڊپٽي ڪمشنر هوندو هو. جيپ موڪليندو هو. اول حميد ۽ سندس گهر واري نوشهري لهندا هئا. پوءِ اها ئي جيپ مون کي ۽ منهنجيءَ گهرواريءَ کي اسان جي ڳوٺ لاهي ايندي هئي.
حميد سنڌيءَ ڪنڊياري جي ڀرسان هالاڻيءَ جي هڪ معزز ميمڻ خاندان مان شادي ڪئي. هالاڻي اسان کان ڇهه ميل پري آهي ۽ ڪنڊيارو به هالاڻيءَ کان اوتري ئي پنڌ تي آهي. بيگم حميد جا ڪي بزرگ، درياءَ جي پرئين پاسي لڏي وڃي دادوءَ ۾ سڪونت پذير ٿيا هئا. واپار ڪندا هئا. سيٺيون سڏبا هئا. مون سيٺ شمس الدين ۽ سيٺ يعقوب جا نالا ننڍپڻ ۾ ٻڌا. منهنجن وڏن جا سيٺ شمس الدين ۽ سيٺ يعقوب سان لاڳاپا هوندا هئا، ان جو مکيه سبب اهو هو جو اهي ميمڻ بزرگ اسان جي وڏي ڏاڏي مخدوم محمد دائود آگري جا نهايت عقيدتمند هوندا هئا، جنهن جي ابدي آرامگاهه، هالاڻي شهر جي ٻاهران نيشنل هاءِ وي جي ڪپ تي آهي.
مخدوم محمد دائود عظيم انسان هو. پير صاحب پاڳارن جي متبرڪ خاندان جي مؤسس اعليٰ، پير سائين روضي ڌڻي، سيد محمد راشد رحمته الله عليه ڪوٽڙي ڪبير جي مدرسي ۾ هم درس هو. اهو مدرسو ان زماني ۾ سنڌ جي وڏي درسگاهه هو. انهيءَ سبب سان ٻنهي ڄڻن جي سڄي عمر پاڻ ۾ محبت رهي.
هڪ دفعي منهنجي والد مرحوم جو ڊاڪٽر دائودپوٽي ۾ ڪو ڪم پيو، جو تڏهن سڄيءَ سنڌ جو ڊي.پي.آءِ. هو. انگريزن جو زمانو هو. منهنجو چاچو ٻيڙيءَ ۾ چڙهي درياهه پار ڪري دادوءَ ويو. سيٺ محمد يعقوب يا سيٺ شمس الدين سان حالي احوالي ٿيو. هن هڪدم ڊاڪٽر صاحب مرحوم جي والد صاحب کي پاڻ وٽ سڏايو، جنهن پنهنجي فرزند سان احوال ڪيو. ڊاڪٽر دائودپوٽي صاحب فوراً ڪم ڪيو.
سنڌ جي مشهور تاريخ نويس، مير علي شير قانع پنهنجيءَ تاريخ ”تحفة الڪرام“ ۾، مخدوم محمد دائود آگري جي والد مخدوم عبدالله آگري کي پنهنجي دؤر جي سنڌ جي چونڊ مشاهيرن ۾ شمار ڪيو آهي. تڏهن ريل گاڏيون ڪونه هيون. تار ۽ ٽيليفون ڪانه هئي. ٽپال جو ئي انتظام ڪونه هو. پوءِ به مخدوم عبدالله آگري جي دينداريءَ جي شهرت سنڌ جي هاڪاري تاريخ نويس مير علي شير قانع تائين ٺٽي ۾ پهتي! هاڻوڪي دؤر جي ڪنهن محقق، وري ٻي هڪ اهم روايت بيان ڪئي آهي ته، ”شاهه ڀٽائي کهڙن ڏانهن ويندي، مخدوم عبدلله آگري وٽ رات رهندو هو.“
نثار احمد آگري ٻڌايو ته شاهه ڀٽائي چمڙي جو هڪ ٿيلهو مخدوم عبدالله آگري کي ڏئي ويندو هو، جنهن ۾ سندس شعر ڪاغذن تي لکيل هوندا هئا، ته ڏسي پڪ ڪري ڏيو، ته ڪنهن به شعر ۾ شريعت جي خلاف ڪا ڳالهه ته ڪانهي. واپسيءَ تي وري اهو ٿيلهو ساڻ کڻي ويندو هو. غالباً، شاهه ڀٽائي ٻين ڪن عالمن کي به ساڳئي مقصد سان پنهنجو ڪلام ڏسڻ واسطي ڏيندو هوندو. ٿورا سال ٿيا، جو ڪنهن سوال ڪيو، ته ڪيئن خبر پوي ته هي ڪلام شاه سائينءَ جو آهي؟ ڪنهن عالم اتي جو اتي ٺهه پهه جواب ڏنو ته، ”جيڪو شعر شريعت مطابق نه هجي، سو شاهه سائينءَ جو ڪونهي.“
نثار احمد آگري اهو به ٻڌايو ته، ”جڏهن شاهه ڀٽائيءَ هي جهان ڇڏيو، ته ان وقت جي دستور موجب، سندس قريبي حلقي ۾ مخدوم عبدالله آگري کي به اطلاع ڪيائون. هن هڪدم پنهنجن طالبن جو تعزيتي اجلاس ڪوٺايو ۽ دعا گهرڻ کان پوءِ فرمايو ته، ”سنڌ هڪ الله واري کان خالي ٿي وئي.“
هن پسمنظر ۾، هالاڻيءَ جا سادات ۽ ميمڻ خاندان جا برک ماڻهو مخدوم محمد دائود آگري سان دلي صدق رکندا آهن. دادوءَ مان بيگم حميد سنڌيءَ جا مٽ مائٽ مون کي اسلام آباد ۾ خط پٽ لکي، تاڪيد ڪندا رهندا هئا، ته ”مخدوم محمد دائود آگري جو احوال لکي ڇپايو.“ دادوءَ وارن انهن بزرگن جي اولاد مان محمد يوسف سان منهنجي سڪ رهي آهي. پاڻ اسلام آباد ۾ رهندو هو. ڪجهه وقت جرمنيءَ ۾ ڪنهن اعليٰ عهدي تي ويل هو. بيگم حميد سنڌيءَ جو ويجهو مائٽ آهي.
حميد سنڌي هڪ اديب جي حيثيت ۾ قومي خيالن جو ماڻهو ۽ سنڌ جي روشن مستقبل جو آرزومند آهي. مٽيءَ جي خوشبو ۽ ڌرتيءَ جي ڪشش ته پيرن ۽ پيغمبرن کي به متاثر ڪيو آهي. سو، حميد جو پاڻ کي ”سنڌي“ ڪوٺائڻ سمجهه ۾ اچي ٿو.
هونئن، حميد جو ذات پات، رنگ نسل ۽ مذهب جي ڪري، ڪنهن سان به ڪو به متڀيد ڪونهي. 1963ع ۾ اياز ۽ رشيد ڀٽي هندستان گهمي آيا، ته سال پوءِ اتم ۽ سندري سنڌ گهمڻ آيا. هندستان ۽ پاڪستان جا تعلقات تڏهن خوشگوار ڪونه هئا. هڪ خاص مذهبي جماعت سان وابسته سنڌي اديب، هتان جي سنڌ دوست اديبن تي هندستان جي ايجنٽيءَ جو الزام هڻندا هئا ۽ سدائين مٿن چغلخورن وانگر درخواست ڪندا هئا. هنن هڪ دفعو شيخ اياز کي حيدرآباد ۾ هڪ جلسي جي صدارت ڪرڻ کان روڪڻ لاءِ شهر نيڪالي پڻ ڏياري هئي. پنهنجين اهڙين سنڌ دشمن حرڪتن ۾ کين شرم حياءُ ته ڪونه ٿيندو هو، بلڪ انهن حرڪتن کي ئي عين ”اسلام“ سمجهند اهئا.
ٻئي طرف، ان زماني ۾، سرڪاري آفيسن ۾ سنڌ دشمن ته سٿيا پيا هوندا هئا، تن کي هر ڳالهه ۾ صوبائي تعصب جي بوءِ ايندي هئي. سو، اياز ۽ رشيد ڀٽيءَ، ٻنهي ڄڻن کي، ”هند - ياترا“ جي ڪري، ڪجهه عرصو جيل وڃڻو پيو. هن پسمنظر ۾، سنه 1964ع، جڏهن اتم ۽ سندري سنڌ گهمڻ آيا ته سندن آڌرڀاءُ سڄيءَ سنڌ ۾ وري به فقط سنڌ دوست اديبن ڪيو. حميد سنڌي انهن ۾ سرفهرست هو. اسان جا هاڻوڪا ”سٻاجهڙا سنڌي اديب“ تڏهن ايڏو ته ڊڄندا هئا، جو سؤ ڪوهن جي مفاصلي تي به نظر ڪونه ايندا هئا. سندري ۽ اتم حيدرآباد آيا، ته سڄو انتظام حميد سنڌيءَ، مون ۽ جمال رند ڪيو. حيدرآباد ۾ حميد سندن رهائش جو انتظام بيگم زينت چنا جي گهر ۾ ڪيو. ڪراچيءَ ۾ حسين شاهه راشدي ڪيو ۽ سکر ۾ اياز، ڀٽي ۽ تنوير ڪيو. ڪراچيءَ ۾ سائين جي.ايم. سيد ۽ پير حسام الدين راشديءَ، حيدرآباد ۾ سائين مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ ۽ سچل ڪاليج جي روح روان محترم شيخ صاحب ۽ محبوب علي چنا سندن دعوتون ڪيون. سکر ۾ مغل عبدالستار ۽ ٻين سنڌ دوستن ڪيون. پر، ڪوبه سرڪار پرست سنڌي عالم سندن ويجهو ڪونه آيو.
حميد جڏهن ٽنڊي ڄام زرعي يونيوسٽيءَ ۾ وائيس چانسيلر ٿيو ته مان اسلام آباد ۾ هئس. فون تي کيس واجبي ڪم ڪار جي تڪليف ڏيندو هئس. اوڏيءَ مهل ئي ڪري ڇڏيندو هو. اتان خيرپور وائيس چانسيلر ٿي ويو، ته اتي به منهنجي چوڻ تي ڪيئي قرب ڪيائين. خيرپور ايندو هئس، ته ڳوٺ وڃڻ لاءِ موٽرون ته ڏيندو هو، پر، خيرپور، روهڙيءَ ۽ شڪارپور جون مشهور مٺايون ۽ تازي لٿل کجور به تحفي طور موڪليندو هو. سندس ننڍو ڀاءُ شمس اوڏيءَ ئي سڪ سان ملندو هو.
هڪ دفعي حميد ۽ مان شمس سان سکر ملڻ وياسين. شمس، شام جي چاءِ لاءِ ٻيو ته سڀ اهتمام ڪيو، ليڪن پنجهتر ميلن جي مفاصلي تان، خاص نموني سان پڪل ڪڪڙ به گهرايائين ۽ کائڻ پيڻ جي ٻئي مال ۽ مٺاين سان گڏ اسان جي اڳيان چاءِ جي ميز تي رکيائين.
ٻئي دفعي حيدرآباد ۾ مان حميد سان ملڻ ويس، جو عيد جو موقعو هو. پاڻ ۽ سندس بيگم نوشهري مان عيد ڪري آيا هئا. حميد گهر ڪونه هو. پر، سندس بيگم هئي. دستور موجب نوڪرياڻيءَ بسڪوٽ، پاپڙ ۽ پاڻي آڻي، منهنجي اڳيان رکيو. مون ٿڌو ساهه ڀري چيو ته، ”نوشهري ۽ هالاڻيءَ جي ميمڻن مون سان ڪانه نڀائي. عيد جي موقعي تي به کير پڙا ڪونه مليا. اهو ئي واڻڪو رڳو پاپڙ پاڻي مليو.“
بيگم حميد اهو ٻڌي اچي ٽهڪن ۾ پئي. نوڪرياڻيءَ کي دٻ ڪڍيائين، هُوءَ تڪڙي تڪڙي، نوشهري فيروز جا ”کير پڙا“ کڻي آئي.
حميد سان اها ڳالهه ڪيم، ته چيائين ته نوشهري فيروز جي کيرپڙن وانگر اتان جو ”ملڪ روز“ به مشهور هوندو هو. پر، هاڻي اهي ماڻهو ڪونه رهيا. ملڪ ۾”مٺائي“۽ ”ملڪ روز“ ته ٺهيو، محبت ۽ سچائي به ڪانه رهي.
حميد اهل ِ دل انسان آهي. سورنهن آنا سچ چيائين. برابر سڀ ماڻهو هڪجهڙا ڪونهن. پر، سندس فرزند ارشد سونَ جهڙو سچو ماڻهو آهي.
1947ع ۾، اسان جي تعليم واري زماني ۾ نوشهري فيروز ۾ پير نول گهوٽ جو ڏاڍو نالو هو. چون ٿا ته سنڌ ۾ تمام وڏو حڪيم هو. انهيءَ کان اڳ واري زماني ۾ وري شاهه نصير جو نالو هو. هاڪارو شاعر هو، جنهن جي ڪلام جون هي ٻه سٽون عاشقن جي دلين تي نقش آهن:
ڪن کي دين مليو، ڪن کي دنيا،
عشق اصل کنئون انعام ڏئي وئين، يار اسان کي،
يار اسان کي، دوست اسان کي.
زمانو سدائين هڪ حال تي ڪونهي. حميد سنڌيءَ ۽ سندس بيگم صاحبه جي صحت، سکئي ستابي گهر، آرام ۽ آسائش جي باوجود صحيح ڪانه ٿي رهي. پر، زماني کي منهن ڏيڻ ۽ پراون بلڪ انهن کان وڌيڪ پنهنجن جا زخم کائڻ جي باوجود، مون ڪڏهن به سندن قرب ۽ محبت، اخلاص ۽ اخلاق ۾ ڪمي ڪانه ڏٺي. بيگم حميد جيتريءَ وڏيءَ همت ۽ حوصلي واري آهي، اوتري ئي ذهين ۽ شگفته مزاج آهي. پر، شابس آهي حميد کي جو ناساز طبيعت هوندي به هن زماني ۾ هر ڪنهن سان پير کڻي ٿو. تازو، دل جي بيماريءَ جو آپريشن ڪرايو اٿس. پر، مجال آهي جو ملول هجي. هر وقت سرهو ۽ سهڻو.
ايران جي هاڪاري شاعر حافظ شيرازيءَ کي ”لسان الغيب“ ڪوٺيندا آهن. ايرانين ايڏو بلند رتبو پنهنجي ٻئي ڪنهن به شاعر کي ڪونه ڏنو آهي. حافظ جو هڪ شعر آهي ته:
خلل پذير بود هر بناکه مي بيني
بجز بنائي محبت که خالي است
يعني هن جهان ۾ جيڪا به شيءِ ڏسين ٿو، تنهن ۾ نيٺ خلل پوي ٿو، سواءِ محبت جي، جو اها خلل کان خالي آهي.
مسلمان جي گهر ۾ ٻار ڄمندو آهي، ته سڀ کان اول سندس ڪن ۾ ٻانگ چوندا آهن. حميد ڄائو هو، ته مائٽن سندس ڪن ۾، ٻانگ ڏيڻ سان گڏ، حافظ جو اهو شعر به پڙهيو هو، جيڪو سڄي عمر کانئس ڪونه وسريو آهي.