ڊاڪٽر جِي. ايم. مهڪري
هندستان جي ورهاڱي کان پوءِ ٻين مهاجرن وانگر ڪراچيءَ ۾ لڏي آيو هو. پر، ان کان اڳي به شايد 1941ع ڌاران ڪراچيءَ آيو هو. اڪائونٽس ۽ آڊٽ کاتي ۾ نوڪري ڪندو هو. پير علي محمد راشديءَ ۽ حشو ڪيولراماڻيءَ جون مون سان ڳالهيون ڪندو هو. محمد امين کوسي کي به سڃاڻندو هو، جو به ڪنهن زماني ۾ حشو ڪيولراماڻي ۽ سوڀي گيانچنداڻيءَ وانگر سوشلسٽ خيالن جو ماڻهو هو. آخري عمر ۾ سخت مذهبي ٿي ويو هو. آزاد خيال ماڻهن سان گھري گهاٽي لهه وچڙ رکندو هو.
بهرحال، انهن مڙني سببن ڪري، ڊاڪٽر مهڪريءَ جي سنڌ سان محبت هئي.
مون سان سندس ملاقات ڪڏهن ٿي ۽ ڪٿي ٿي، سو ياد ڪونهيم، پر، جلد ئي پاڻ ۾ ڏاڍا گهرا گهاٽا ٿي وياسين. مان سنڌي ادبي بورڊ ۾ سيڪريٽري هئس، ته ڄامشوري ۾ بورڊ جون جايون، ٺهيون هيون، سائين غلام مصطفيٰ شاهه وائيس چانسلر سنڌ يونيورسٽي، سائين ميران محمد شاهه ۽ آغا عبدالنبي ”بلڊنگ ڪاميٽي“ ۾ چيئرمين ۽ ميمبر هئا. ليڪن انهن جاين ٺهڻ کان اڳ ۾ گاڏي کاتي جي ”امين منزل“ ۾ بورڊ جي آفيس هوندي هئي. مون کي چٽي يادگيري آهي ته اُتي ڊاڪٽر مهڪري ڪڏهن به مون وٽ مهمان ٿي ڪونه آيو هو. پر، مان ڄامشوري ۾ آيس، ته مهيني ماسي اچي نڪرندو هو. پاڻ نه پهتو، ته مان کيس ڪراچيءَ مان وٺي ايندو هوس.
بورڊ عالمن، اديبن لاءِ هڪ ننڍڙو مهمان خانو (GUEST BED UNIT) ٺهرايو هو. جنهن مان ٻه ٽي ماڻهو گهڻو مستفيد ٿيا: سائين شاهه محمد شاهه ۽ ڊيوڊ چيزمئن (DAVID CHEESEMAN). انهيءَ مهمان خاني کي نوازڻ وارو ٽيون ماڻهو ڊاڪٽر مهڪري هو.
منهنجو مهمان هوندو هو ته مون وٽ ئي ماني کائيندو هو. پر مهمانن وانگر ڪونه کائيندو هو. گهر جي ڀاتيءَ وانگر کائيندو هو. حجاب ڪونه ڪندو هو. ڪڏهن گوشت ته ڪڏهن دال ڀاڄي. جيڪي گهر ۾ هوندو هو، سو، بسم الله. البت کٽاڻ جو ڏاڍو شوقين هو. ميسور جي پاسي کٽاڻ گهڻي کائيندا آهن.
هاڻي جو اچڻ وڃڻ لاءِ سهوليت آهي ته حيدرآباد کان ڪراچي پري پنڌ ڪونهي، پر ڪڏهن هفتو ته ڪڏهن ڏهه ڏينهن مون وٽ ٽڪيو پيو هوندو هو. گهر واريءَ کي تسلي ڏيڻ لاءِ فون ڪري ڇڏيندو هو ته، ”تاجَ، مان رباني صاحب وٽ آهيان. ڪابه ڳڻتي نه ڪجانءِ.“ ڀلا جي کيس مون وٽ ڏهن ڏينهن کان به وڌيڪ عرصو ٿي ويو، ته پوءِ سندس گهر واري فون ڪندي هئي ته، ”هاڻي موڪليوس.“
ڊاڪٽر مهڪري ڪراچيءَ ۾ پنهنجو غريباڻو گهرڙو ٺاهيو هو. پر، نوڪريءَ ۾ آيو ته پنهنجي سڄي عمر هڪ سرڪاري گهرڙي ۾ گذاريائين. رٽايرمينٽ کان پوءِ ڪا معمولي پينشن ملندي هئس. سندس گهر واري به ڪنهن آفيس ۾ نوڪري ڪندي هئي. ڏکيو سکيو سندن وقت مڙئي پيو گذرندو هو.
مون کي گهڻو گهڻو پوءِ پتو پيو ته ڪراچيءَ ۾ سندس ٻه سڳا ڀائر به رهندا هئا، جن سان پوت ڪانه هئس، ڇو ته مهڪريءَ هٿ پير هڻي جيڪو پنهنجو غريباڻو گهر ٺهرايو هو، انهيءَ ۾ سڪ سان ڀائرن کي به وٺي آڻي گڏ رهايائين، پر، هنن ئي اڳتي هلي، ساڻس جهيڙو ڪيو ۽ گهر تي قبضو ڪيو. نيٺ، گهر وڪامي ويو. ڊاڪٽر مهڪري شريف ماڻهو هو، سور پي ويو. شريف ماڻهوءَ کي ئي پيڻو پوي ٿو.
اسان ٻنهي جي سنگت جو بنياد ”سوچ جي آزادي“ هئي. منهنجو هڪ مائٽ ڪنهن اسلامي جماعت سان وابسته هو. اٿيءَ ويٺيءَ ٿوريءَ گهڻيءَ ڳالهه ۾ عباسين ۽ اموين جي زماني جو ڪو مثال ڏيندو هو. اورتي پير ئي ڪونه رکندو هو. هڪ ڀيري، مون وٽ مهينو ماسو مهمان هو. انهن ئي ڏينهن ۾ ڊاڪٽر مهڪري به مون وٽ ٽڪيل هو. منهنجا ٻارڙا ڳوٺ ويل هئا. گهر خالي هو. هو ٻئي ڄڻا پاڻ ۾ گھرا گهاٽا ٿي ويا. پر، مون وارو مائٽ سوچ جي لحاظ کان اتر قطب تي، ته ڊاڪٽر مهڪري ڏکڻ قطب تي! ٻنهي جو پاڻ ۾ ڪنهن به ڳالهه ۾ اتفاق ڪيئن ٿئي؟ بحث ڪري ڪري، جڏهن ٻئي ڄڻا ساڻا ٿين، ته اڌ رات ڌاران وڃي کٽن تي ڪرن.
صبح جو آءٌ ننڊ مان اٿان، ته چاءِ ٺاهي پاڻ به پيان ۽ هنن ٻنهي کي به ڪوپ ڪوپ ڏيان. پر، اڃا پهرين سرڪي مس ڀرن، ته ڄڻ ڪڪڙن کي ويڙهه لاءِ ڦوهارو مليو. بحث وري شروع. هڪ ڏينهن صبح سويري سويري اهڙي هڪ بحث مباحثي ۾ مون واري مائٽ پنهنجي تاريخي معلومات موجب حجاج بن يوسف جو سندس ڪارنامن جو فخر سان ذڪر ڪيو ته، هي هي ملڪ فتح ڪيائين!
ڊاڪٽر مهڪريءَ چڙ مان چيس ته، ”ماڻهو موٽر ۽ ٽيليفون ٺاهن هوائي جهاز جوڙن، ريل گاڏي ٺاهن، ڪمپيوٽر ڪڍن، چنڊ تي لهن. پر، اسان هزار سالن کان وٺي حجاج بن يوسف جهڙي شخص ۾ هٿ وجهي، چنبڙيا پيا هجون!“
مون وارو مائٽ اهو طعنو سهي نه سگهيو. ڊاڪٽر مهڪريءَ سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ ڇڏي ڏنائين. ٻه چار ڏهاڙا ته گهر ۾ ڏاڍي ٻوسٽ رهي، پر پوءِ مون ڊاڪٽر مهڪري ۽ پاڻ واري مائٽ کي پرچائي ڇڏيو. ٻنهي ڄڻن پوءِ بحث ڇڏي ڏنو. رڳو مند ۽ موسم جون ڳالهيون ڪندا هئا. يا ان ڳالهه تي گفتگو ڪندا هئا ته ”سنڌڙي“ انب کائڻ ۾ وڌيڪ لذيذ آهي يا پنجاب جو ”انور - رٽول؟“
ڊاڪٽر مهڪري مڪمل ۽ ڀرپور آزاديءَ واريءَ سوچ جو قائل هو. منافقيءَ ۽ جهالت جي خلاف ”جهاد“! سندس مذهب هو. چوندو هو ته ”مُلو“ ڪو شخص نه آهي. اهو هڪ ذهنيت جو نالو آهي. مون کيس ٻڌايو ته سنڌ جي ڏاهن چيو آهي ته ”ملو، مجاور، ڪانوَ، ٽئي اکر هڪڙو.“ تنهن تي پاڻ چيائين ته، ”لا مذهب ملو“ ته وري مذهبي ملي کان به بڇڙو آهي. ڪُتـِي جڏهن گــُلر ڏيندي آهي ته انهن جون اکيون بند هونديون آهن. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ کلنديون اٿن، پر ”لا مذهب مُلو“ عقل جو اهڙو ته انڌو هوندو آهي، جو سندس اکيون سڄي عمر ڪونه کلنديون آهن.“ ڪميونزم جو ته سخت دشمن هو. چيائين ته روس ۾ ڪميونزم جو جنازو کڻي قبرستان ۾ دفن ڪري آيا. چين ۾ سوشلزم جي ٻوسٽ کي ختم ڪرڻ لاءِ در دروازا کولي ڇڏيائون ۽ ان کي “OPEN DOOR POLICY” نالو ڏنائون. پر، اسان جي ملڪ ۾ ڪامريڊ يعني لا مذهب ملا اڃا انهن ڍڳن وانگر پيا ڳــَهن، جيڪي نار ۾ جوٽيل هوندا آهن. اکين تي کوپا چڙهيل هوندا اٿن، ته ڏسي نه سگهن! ڳچيءَ ۾ جيڪا ٽلي ٻڌل هوندي اٿن ان جي آواز تي پيا هلن.“
چيائين ته، “عقل جا اهڙا انڌا ملا شايد اڃا يورپ ۾ گهڻا آهن.“ تازو هڪ رسالي ۾ ڪارٽون ڏٺم، ته روس ۾ وڏي ۾ وڏو بجلي گهر ڊهي ڍير ٿي پيو هو. اتان جيڪا بجليءَ جي تار پري پري ٿي ويئي، سا ڪن ٿنڀن تي اڃا ٽنگي پئي هئي. هڪڙو شخص، تمام پري پنڌ تي، ٽيليفون ڪن تي رکي، رڙيون ڪري رهيو هو: ”ڪامريڊ، هتي بجلي ڪانه ٿي پهچي، قصو ڪيئن آهي؟ نسوري اوندهه لڳي پئي آهي. هلو.... ڪامريڊ.... هلو.... منهنجو آواز ٻڌو ٿا؟... جواب ڇو نٿا ڏيو؟ ڪامريڊ، ڪهڙن خيالن ۾ آهيو؟“
مون کيس ٻڌايو ته جلال الدين روميءَ ”مُلي جي ذهينت“ جو انهيءَ کان به وڌيڪ مؤثر ڪارٽون ڪڍيو آهي. پنهنجي ڪتاب ”فيهه ما فيهه“ ۾ لکيو اٿس ته، ”هڪ ڏينهن ڏٺم ته بزار ۾ جاءِ جي دري کلي. هڪڙو انڌو شخص، منهن ٻاهر ڪڍي، اهو ڏسڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو، ته ڪير ڪاڏي وڃي رهيو آهي؟“
ڊاڪٽر مهڪري پاڻ به پنهنجين تحريرن، تقريرن ۽ مضمونن ۾ اهڙا ئي ڪارٽون ڪڍندو هو. ڪراچيءَ ۾ شام واريءَ هڪ روزاني انگريزي اخبار ۾ ڪالم لکندو هو. هڪ دفعي منجهس ڪو ڪالم لکيائين، جيڪو ڏسي، اخبار جو مالڪ ڊڄي ويو، ته متان سرڪار ڪاوڙجي. شام جو ڊاڪٽر مهڪري جيئن ئي سندس آفيس ۾ گهڙيو ته مٿس چڙهي ويو. ست سريون ٻڌايائينس. ڊاڪٽر مهڪريءَ اخباري ڪالم ئي لکڻ بند ڪري ڇڏيا. اهو ڏکوئيندڙ داستان مون کي پاڻ ئي ٻڌايو هئائين.
سندس اهي اخباري ڪالم ڪتابي صورت ۾ ڇپيا. پر، مٿن پيش لفظ اهڙو لکيل هو، جو ڊاڪٽر مهڪري خاموش ٿي ويو. البت، هڪ ڏينهن حسين شاهه راشديءَ سان ڳالهه ڪيائين. هن چيس ته بچاء لاءِ پبلشر تي ڪيس وجهو، ته سرڪاري الزام اوهان تي ڪونه ايندو. ڊاڪٽر مهڪري ڊڄي ويو ۽ حسين شاهه کان منٿون ميڙون ڪري ڪيس ٺهرايائين. پر، پوءِ خبر ڪانهي ته ڇا ٿيو؟
ڊاڪٽر مهڪريءَ کي مزاح جو نهايت نفيس ذوق هو. جڏهن موج ۾ ايندو هو، ته اهڙو کلندو هو، اهڙو کلندو هو، جو باغن ۾ گل ٽڙي پوندا هئا. سائين غلام مصطفيٰ قاسمي هڪ ڀيري اسان کي پراڻن هالن ۾ پنهنجي دوست قاضي غلام محمد قريشيءَ وٽ وٺي هليو. قاضي صاحب پنهنجي ٻنيءَ ٻاري وارو هو. قدرت مٿس مهربان هئي. علم جي دولت سان نوازيائينس. باغ بستان ڏنائينس ۽ اولاد صالح عطا ڪيائينس. وٽس ڏاڍي سهڻي لئبرري هئي. سنڌ جي مهمان نوازيءَ جون روايتون ويهين صديءَ ۾ ڄام ڪانڀو خان زنده رکيون. پر اسان جي زماني ۾ نواب نور احمد لغاري سندس نقشِ قدم تي هليو. پر، سنڌ ۾ سکيا ستابا ته ٻيا به گهڻا هئا. پر وٽن رُڳي بک هئي. بقول حفيظ قريشي: ”اسان وٽ ڪي ڪينهي.“
هر سال، هڪ ڀيرو سائين قاسمي صاحب سان گڏ، اسان پنج ست ڄڻا- جن ۾ ڊاڪٽر مهڪري ۽ مظهر يوسف اڪثر ڪري هوندا هئا- قاضي صاحب وٽ ويندا هئاسون. سانجهڙيءَ ڌاران هالين پراڻين پهچندا هئاسون. اهي مجلسون اڪثر ڪري سرءُ يا سياري جي مند ۾ ٿينديون هيون. قاضي صاحب سان اهي مجلسون رات جي مانيءَ کان پوءِ ٿينديون هيون.
رات جي ماني جنهن ميز تي لڳندي هئي، سا ننڍي هوندي هئي. سو، ان تي پليٽ رکڻ جي گنجائش ڪانه هوندي هئي، ڇو ته سڄي طرح طرح جي طعامن سان ڀريل هوندي هئي. مختلف قسم جا ٻوڙ پلاءَ، ڪباب، چاپون، ڪوفتا، ٽانڊن تي پڪل ٻوٽيون، جيرا، بڪيون، ڀاڄيون، زردو، مٺي ۽ خالص ماهئي کير جون چونئريون. الائي ته ڇا ڇا هوندو هو. پر، ان سموري کاڌي جو سواد ۽ لذت هڪ طرف ۽ قاضي غلام محمد صاحب جي مٺي مرڪ ٻئي طرف! الله سائينءَ سونهاريءَ سنڌ ۾ ڪيڏا نه مٺا ماڻهو پيدا ڪيا.
قاضي غلام محمد صاحب جي ڊاڪٽر مهڪريءَ سان ڏاڍي دل ٿي ويئي. توڙي جو ٻنهي جي خيالن ۽ عقيدن ۾ زمين آسمان جو ضد هو. پر، ٻنهي ۾ هڪ ڳالهه ساڳي هئي- ”ذهن ۽ فڪر جي آزادي.“
ڊاڪٽر مهڪريءَ جي پنهنجي وطن ميسور سان ڏاڍي محبت هئي. اونهاري جي چوماسي ۾، جڏهن حيدرآباد ۽ ڄامشوري جي آسمان تي ڪڪر وسڻ جا ويس ڪري ايندا هئا ۽ مان ڊاڪٽر مهڪريءَ کي چوندو هوس ته، ”اڄ ڪهڙي نه پياري موسم آهي!“ تڏهن ٿڌو ساهه ڀري چوندو هو ته، ”هائو، ميسور جي موسم آهي.“ ڪڏهن چوندو هو ته، ”هائو بئنگلور جي موسم آهي.“
ميسور ۽ بئنگلور جي موسم وانگر اتان جي ميون جو به گهڻو ذڪر ڪندو هو. قاضي غلام محمد صاحب وٽ هڪ سٺو باغ هوندو هو. هڪ دفعي اسان کي ان جو سير ڪرايائين. قاضي صاحب پنهنجي باغ جي ميون جو ذڪر ڪيو ته، ”هي ميوو سٺو ٿئي ٿو، پر منجهس اها لذت ڪانهي، هيءُ ميوو تمام مٺو ٿئي ٿو.“
تڏهن ڊاڪٽر مهڪري پڇيس ته، ”اوهان وٽ دُريانُ به ٿئي ٿو؟“
قاضي صاحب حيران ٿي چيس ته، ”اسان ته ان جو نالو ئي ڪونه ٻڌو آهي!“
ڊاڪٽر مهڪريءَ انهيءَ تي دُريان جون خوبيون بيان ڪيون. اسان سڀ متوجهه ٿياسين. ڊاڪٽر مهڪري چوڻ لڳو ته دُريان جي سڀ کان اول هيءَ خوبي آهي ته ”مردانا طاقت“ لاءِ اڪسير آهي. سٺ ورهين جو مرد کائيندو ته سورنهن ورهين جي ڇوڪريءَ سان شادي ڪندو ۽ کيس تمام خوش رکندو. دريان کائڻ ۾ وري اهڙو آهي جو ڄڻ ته اوهان انب جي وڻ مان لٿل تازي ماکي لاهي وات ۾ وڌي.
اهو ٻڌي قاضي صاحب جو دُريان لاءِ اشتياق وڌي ويو ۽ چيائينس ته، ”ڊاڪٽر صاحب، ڪيئن به ڪري دريان جو ٻج وٺي ڏيو.“
تڏهن ڊاڪٽر مهڪريءَ آهستي چيو ته، ”البت دريان ۾ هڪ عيب آهي، سو هيءُ ته انهيءَ جي بَدبوءِ ڏاڍي بڇڙي آهي. اوهان کائڻ لاءِ ڪپيندا، ته سڄو گهر ڍونڍ ٿي ويندو. سو، هوائي جهازن وارا دُريان کڻڻ کان انڪار ڪندا آهن. ٻيو ته دُريان ڪپي کائبو ته ڦاڪ وات ۾ وجهڻ مهل، نڪ کي جهلي بند ڪرڻو پوندو. ليڪن، جڏهن به اوڳرائي ايندي ته ائين ڀانئبو، ته پيٽ ۾ ڪو مئل ڪُئو پيو آهي.“
قاضي صاحب اهو ٻڌي، موڪلائڻ مهل ڊاڪٽر مهڪريءَ کي نرڙ ۾ گهنج وجهي ڪن ۾ سرٻاٽ ڪيو ته، ”دريان جو ٻج نه موڪلجو.“
مان ڊاڪٽر مهڪريءَ کي، موقعي ملڻ تي، سنڌ گهمائڻ وٺي ويندو هوس. کيس سنڌ سان هونئن به ڏاڍي محبت هوندي هئي.
هڪ دفعي کيس خيرپور ۾ سچل سيمينار تي وٺي ويس ۽ ٻئي دفعي سکر بئراج جي جشن ۾ ٽئين دفعي وري شڪارپور جي جشن ۾ وياسين. اتي جلسي جو صدر مان هئس. سو، جلسي ۾ کانئس تقرير به ڪرايم. موٽ تي لاڙڪاڻي مان لنگهياسين ۽ اتان ڪينيڊي مارڪيٽ مان ماهوٽن جي مشهور زيتونن جو کارو ورتوسون. رستي تي زيتون کائيندا، اچي سيوهڻ پهتاسين ۽ سڪندر بادشاهه واري پراڻي قلعي جي مٿان ريسٽ هائوس ۾ رات رهڻ جو فيصلو ڪيوسون.
اسان جو اهو يادگار سفر هو. نماشام جو ريسٽ هائوس ۾ پهتاسين. ڊرائيور جو نالو ياد ڪونهيم پر ڀانيان ٿو ته محمد بخش مڱريو هو. هٿ منهن ڌوتو سون، ته ريسٽ هائوس جو ڪيپر ٻاهر اڱڻ ۾ ڪرسيون ۽ ميز رکي ويو. اسان سولا ٿي ويٺا سون، ته گرم گرم پڪوڙا ۽ چاءِ کڻي آيو.
ريسٽ هائوس جو مٿي قلعي تي آهي ته نگاهه پري پري پوي ٿي. آسمان ۾ مينديءَ رتا ڪڪر ست سرمائي ويس ڍڪڻ لڳا ۽ سيوهڻ جون بتيون روشن ٿيون ته قلندر لعل شهباز جي روضي جو گنبذ تجلا ڏيڻ لڳو. سامهون درياه جو پريون پار نظرڪونه ٿي آيو.
ڊاڪٽر مهڪري چاءِ پي اٿيو. آهستي آهستي هلندو قلعي ۾ سيمنٽ جي ٿلهي تي وڃي بيٺو. مان ڪرسيءَ تي ئي ويٺو رهيس. چڱيءَ چڱيءَ دير کان پوءِ موٽيو، ته سندس اکيون آليون هيون.
مان حيران ٿي ويس. چيو مانس ته، ”ڊاڪٽر صاحب، خير ته آهي؟“
چيائين ته، ”ڪهڙي خبر ته هڪ ڏينهن سڪندر اعظم هن قلعي ۾ هيئن، هن هنڌ بيهي، سامهون نهاريو هوندو. هو دنيا جو فاتح هو. مان فقير آهيان.“
ڊاڪٽر مهڪريءَ کي اولاد ڪونه ٿيو، سو کيس ٻارن سان ڏاڍي محبت هئي. منهنجي نياڻي قرة العين تڏهن پنڌ به ڪانه ڪندي هئي. مان کيس هنج ۾ کڻي ريسٽ هائوس ۾ ڊاڪٽر مهڪريءَ سان ڪچهري ڪرڻ ويندو هوس. ڊاڪٽر صاحب عينيءَ کي پنهنجي پاسي ۾ ويهاريندو هو، جا سندس عينڪ، پين، ڪنجين ۽ کيسي ۾ پيل سڪن سان راند ڪندي رهندي هئي.
منهنجي ننڍي پٽ مجيب سان ته ڏاڍي دل هئس. کيس ”ترڪ“ ڪوٺيندو هو. ڪڏهن ”بهادر“ سڏيندو هوس. جڏهن مان اسلام آباد بدلي ٿي ويس، ته مجيب لاءِ هڪ تاريخي دوربين تحفي طور موڪليائين ۽ پنهنجيءَ ڪئميرا سان ڪڍيل سندس تصوير پنهنجي ڪنهن مضمون ۾ ”ڊان“ اخبار ۾ ڇپايائين.
منهنجو وڏو پٽ عزيز ٽئين درجي انگريزيءَ جي ڪچي امتحان ۾ فيل ٿيو. اسڪول مان موٽيو ته ڊوڙندو آيو ۽ مون سان اها ڳالهه ڪيائين. مون سندس ڳڻتي لاهڻ ۽ خود اعتمادي بحال ڪرڻ لاءِ کيس ڀاڪر ۾ کڻي، چمي ڏني ۽ چيو ته، ”ڪا ڳالهه ناهي، تون پڪي امتحان ۾ پاس ٿيندين.“
اهو ڏسي ڊاڪٽر مهڪريءَ اکين ۾ پاڻي اچي ويو. مون کي ڏک مان چيائين ته، ”منهنجي پيءُ مون کي ڪڏهن به ائين پيار ڪونه ڪيو.“
هڪ دفعي اسلام آباد ۾ سندس سڪ لڳم. ڪنهن ادبي سيمينار جو پروگرام هو. کيس ۽ مظهر يوسف کي جهاز جون ٽڪيٽون موڪليم. ٻه ٽي ڏينهن ٽڪيا، ڏاڍيون رهاڻيون ڪيونسون.
ڊاڪٽر مهڪريءَ جو دنيا جهان ۾ هڪ ئي دوست هو- مظهر يوسف! ٻيءَ مهاڀاريءَ لڙائيءَ واري زماني ۾ پهريون دفعو شملي ۾ مليا هئا. شملو جو اونهاري جي مند ۾ هندستان وائسراءِ جي گاديءَ جو هنڌ هوندو هو. سياري ۾ گاديءَ جو هنڌ دهلي هوندي هئي. مظهر يوسف چيو ته انهيءَ ملاقات ۾ دوست ٿي وياسون. وري دهليءَ ۾ ملياسون. هندستان پاڪستان ٿيو، ته ڪراچيءَ ۾ گڏياسون. ان کان پوءِ، قسمت ٻنهي جو ساهه سنهيءَ سئيءَ سان سـِبي ڇڏيو. سنڌ جي سمورن دوستن سان ڊاڪٽر مهڪريءَ جي ملاقات مظهر يوسف جي معرفت ٿي.
مظهر يوسف چوندو هو ته ڊاڪٽر مهڪريءَ کي هندو ديومالا تي وڏو ملڪو هوندو هو. هڪڙي دفعي، شيخ اياز، ڊاڪٽر مهڪري، مظهر يوسف ۽ ٻيا ڪي دوست مياڻيءَ واري ريسٽ هائوس ۾ وياسين. سڄو ڏينهن اتي رهياسين. ڊاڪٽر مهڪري ڳالهائيندو رهيو. اسان ٻڌندا رهياسين. هن رامائڻ ۽ مهاڀارت مان ڪي ٽڪرا بيان ڪيا ۽ جن ۾ علم ۽ اعليٰ اخلاق جي تعليم ڏنل هئي.
هونئن، ته ڊاڪٽر مهڪري سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي تعليم جي تلقين بلڪ تبليغ ڪندو هو. پر، ساڳئي وقت، غير سائنسي علمن جو به ڪوڏيو هوندو هو. E.S.P ۾ به ڏاڍي دلچسپي رکندو هو. COFEE CUP READING ۾ سندس يقين هو.
هڪ دفعي حيدآباد ۾ هڪ صوفي بزرگ وٽ مون سان گڏجي هليو. ٻنهي جي گفتگوءَ جو مرڪزي موضوع ”ڪشف“ هو. ٻئي دفعي مون سان گڏجي ميين اسحاق جي زيارت لاءِ ملاڪاتيار هليو. کليل ذهن، کليل دل ۽ کليل دماغ وارو شخص هو. کيس ڪنهن به ”ازم“ سان وابسته ڪرڻ ساڻس وڏي ۾ وڏو ظلم ٿيندو. صحيح معنيٰ ۾ ”صوفي لا ڪوفي“ هو.
مان اسلام آباد مان جڏهن ڪراچيءَ ويندو هوس ته مظهر يوسف مانيءَ تي سڏيندو هو. ڊاڪٽر مهڪري به اچي شريڪ ٿيندو هو. پوئينءَ ملاقات ۾ چيائين ته هن کان پوءِ شايد پاڻ وري ملي نه سگهون.
مون چيو، ”ڇو؟“
چيائين ته، ”مان هن جهان ۾ ئي ڪونه هوندس.“
مون چيو، ”ڊاڪٽر صاحب ائين نه چئو.“
سال کن پوءِ ڪراچيءَ ويس ته مظهر يوسف ڳالهه ڪئي ته ڊاڪٽر مهڪري چاق ڪونهي. هڪ ته سنڌن جو سور، ٻيو ته سڄو وقت بستري تي ليٽيو پيو آهي. سو، ڪا ڳالهه مزو ئي ڪانه ٿي ڏئيس. مون چيو ته، ”ٻئي دفعي گڏجي وٽس هلنداسون.“ مان موٽي اسلام آباد هليو ويس. اهو ٻيو دفعو ڪڏهن به ڪونه آيو.
هڪ ڏينهن شام جو فون جي گهنٽي وڳي ته ڪراچيءَ مان ڪال آهي. فون تي آيس ته مظهر يوسف هو. ڀريل گلي سان چيائين ته، ”ڊاڪٽر مهڪري اڄ هي جهان ڇڏي ويو.“
مون کيس ڇا چيو ۽ هن ڇا چيو، سو هاڻي ياد ڪونهيم. پر ايترو ياد اٿم، ته جڏهن مظهر يوسف سان ڳالهائي، موٽي پنهنجي ڪمري ۾ آيس، ته دريءَ وٽ بيهي، اسلام آباد مان اداس نگاهن سان سنڌ ڏي ڏٺم.
ڊاڪٽر مهڪري سيوهڻ واري قلعي ۾ سيمنٽ جي ٿلهي تي سڪندر بادشاهه سان گڏ بيٺو هو. هڪ دنيا جو فاتح هو ۽ ٻيو فقير هو. ٻئي ڄڻا ڪن سفيد پرن وارن پُراسرار پکين کي ڏسي رهيا هئا، جي اڏامندا اڏامندا، ”درياءَ جي پرئين پار؟“ آسمان جي نيراڻ ۾ گم ٿيندا پئي ويا:
سامي کڻي سنک، وڄائي واٽ ٿيا