ليڊي ڊايانا
* * *
شهزادي ڊايانا، راڻيءَ ايلزبيٿ جي ننهن هئي. راڻيءَ، ساڻس پنهنجي پٽ چارلس جي شادي ايڏيءَ ته ڌام ڌوم سان ڪرائي، جو ماڻهن کي الف ليليٰ جا رنگين داستان ياد اچي ويا. 29 جولاءِ 1971ع تي، لنڊن ۾ ڇهن لکن مردن ۽ عورتن، گهوٽ ڪنوار جو شاهي جلوس ڏٺو ته دنيا جي پنجهتر ڪروڙ ماڻهن، ٽيليويزن تي، انهيءَ شاديءَ جا هوشربا منظر ڏٺا. ڏهاڪو سالن جي عرصي اندر شهزادي چارلس کي شهزاديءَ ڊايانا مان ٻه پٽ ڄاوا: وڏي جو نالو وليم ۽ ننڍي جو هيري رکيائون. پر، پوءِ به اها شادي ناڪام ٿي ۽ راڻي ايليزبيٿ، 1991ع ۾، پاڻ ئي پنهنجي پٽ کي چيو ته، ”هاڻي کڻي شاديءَ جي قصي کي ختم ڪريو.“
شھزادي چارلس، پنهنجي ماءُ جي چوڻ تي، پنهنجي زال شهزادي کي طلاق ڏني. شهزادي ڊايانا شاهي محل ۾ ڏاڍي ڪا ڏکي هئي، سو، ٻاهر نڪتي، ته پنهنجا تاثرات بيان ڪندي چيائين ته، ”محل جو ماحول اهڙو هو، جو منهنجو ته ساهه ٿي گُهٽيو.“ راڻيءَ جي به ڪا ساڻس پوري ساري پوَت هئي. سو سندس بيان پڙهي، سڙي وئي ۽ کانئس شاهي لقب کسي ورتائين.
ڊايانا مٿس ٽوڪ ڪندي ٻيو بيان ڪڍيو ته، ”مون کي ڪنهن به شاهي لقب جي ضرورت ڪانهي. مان ماڻهن جي دلين جي راڻي آهيان.“ راڻيءَ تي طنز ڪندي چيائين ته ”شاهي خاندان“ وٽ هاڻي باقي وڃي رسمون ۽ رواج بچيا آهن.“
پنهنجي شاديءَ جو ذڪر ڪندي چيائين ته، ”اها ان ڪري ڪامياب ڪانه ٿي، جو منجهس اسين ٻه زالون ۽ هڪ مڙس هئاسين. سندس اشارو مڙس جي يارِ، ڪوميلا پارڪر، ڏانهن هو. مڙسس چارلس انهيءَ الزام کان انڪار ڪونه ڪيو. (ڊايانا جي الزامن ۾ صداقت ھئي، ڇو ته سندس موت کان پوءِ چارلس نيٺ ڪوميلا پارڪر سان شادي ڪئي).
شروع شروع ۾ ڳالهه ھيئن ڦاٽي، جو ڊايانا پنھنجي مڙس وٽ ھڪ قيمتي سوني چوڙي ڏٺي، جا مڙس پنھنجيءَ يار، ڪوميلا پارڪر لاءِ خريد ڪئي ھئي. ڊايانا انھيءَ ڳالهه تي ھنگامو ڪيو. مڙسس بڇڙو ٿيو، ڇو ته ڳالهه سچي ھئي. انھيءَ واقعي کان پوءِ زال مڙس جو وري ٻيو جهيڙو ٿيو. ان جو سبب اھو ھو ته ڪنھن ھنڌ چارلس جي ڊائريءَ مان ڪوميلا پارڪر جا ٻه فوٽو اچي پٽ تي ڪريا، جن لاءِ ھو ڊايانا کي ڪابه سمجهاڻي ڏئي ڪونه سگهيو. زال مڙس جي انهن جهيڙن تڏھن ھيڪاري زور ورتو، جڏھن عام پبلڪ جلسن ۾، چارلس جي مقبوليت ڏينهون ڏينهن ڪرندي وئي ۽ ڊايانا جي شھرت آسمان تي چڙھندي وئي. سو، نتيجو نيٺ طلاق جي صورت ۾ نڪتو.
ڊايانا شاهي محل جي پابندين کان آجي ٿي، پر ٻاهر نڪتي ته سک جو ساهه پوءِ به کڻي ڪانه سگهي. سندس مثال انهيءَ ڊنل هرڻي وارو ٿي پيو، جيڪا عجائب گهر جي پڃري مان نڪري ڪنهن جهنگل ۾ اچي ڦاسي پئي. هر وقت شڪارين جي اک ۾ هجي. سندس ساهيڙيءَ، روزا مانڪٽن، ”ڊايانا منهنجي دوست“ نالي سان هڪ مضمون لکيو آهي، جنهن جا شروعاتي اکر هي آهن:
”روزا، هي شڪار آهي شڪار! تون مون تي مضمون لکي خلق کي ٻڌاءِ ته شڪاري مون اڀاڳيءَ کي ڪيئن شڪار ڪري رهيا آهن.“
روزا لکيو آهي ته اهي (ڏکويل) لفظ منهنجي پياري دوست شهزادي ڊايانا جا هئا، جيڪا انگلستان جي ولي عهد جي ماءُ ۽ ويلس جي شهزادي هئڻ کان پوءِ به سڄي دنيا جي اکين اڳيان، هڪ ڊنل هرڻيءَ وانگر شڪارين کان لڪي رهي هئي، پر شڪارين کي جهلڻ پلڻ وارو ڪير ڪونه هو. اهي شڪاري گهڻا ئي هوندا پر، سرفهرست ست اخبارن جا مالڪ ۽ سندن فوٽو گرافر هئا.
ولايت ۾، هڪڙا فوٽوگرافر آهن، جن کي انگريزي ۾ “PAARAXI” (پاپارازي) ڪوٺيندا آهن. اهي هر هنڌ ڊايانا جون تصويرون ڪڍندا هئا. اخبارون اهي تصويرون وڏي ملهه سان خريد ڪري ڇاپينديون هيون، ڇو ته جنهن به اخبار ۾ ڊايانا جي ڪا نئين تصوير ڇپبي هئي ته اها ڏاڍي وڪامندي هئي.
پاپارازي فوٽوگرافرن جو هونئن به ڌنڌو ئي اهو آهي ته نالي واري مردن ۽ عورتن جون خاص خاص تصويرون ڪڍي، اخبارن ۽ رسالن کي وڪڻن. ماڻهو ڪڏهن ڪيئن ويٺو آهي ته ڪڏهن ڪيئن! ڪڏهن مناسب لباس ۾ آهي ته ڪڏهن بي خيالي ۾ ويٺو آهي. هاڻي جي ڪو فوٽوگرافر هميشه موقعي جي تلاش ۾ هجي ۽ گاهه بيگاهه ڪنهن عورت جون اهڙيون تصويرون ڪڍندو رهي، جيڪي زيبائتيون نه هجن، ته انهن جي ڇپجڻ سان مسئلو ٿيندو، ڀلا جي اها عورت وڏ گهراڻي هجي، جوان هجي ۽ حسين هجي ته هيڪاري وڏو مسئلو ٿيندو. پر جي اها عورت ماڳهين شهزادي هجي ۽ ڪنهن ملڪ جي ولي عهد جي ماءُ هجي ته پوءِ اهڙي تصوير انهيءَ عورت لاءِ باهه ٻاري وجهندي! پاپارازي فوٽوگرافرن به ڊايانا لاءِ باهه ٻاري وڌي.
ڊايانا جتي به ويندي هئي، پاپارازي فوٽوگرافر، نوس نوس ڪندا، کانئس اڳي ئي اتي پهچي ويندا هئا. هو ڪارن، ريل، هوائي جهاز، هيلي ڪاپٽر رستي سفر ڪندا هئا. ڊايانا ڪنهن باغ ۾ سهيلين سان گڏ گهمڻ ويندي هئي، ته باغ جي وڻن جي پنن ۾ لڪي، پنهنجون ڪئميرائون بندوقن وانگر سڌيون جهليون ويٺا هوندا هئا. ڪلبن ۽ هوٽلن ۾ ويندي هئي، ته ڀتين جي اوٽ ۾ ڇپيا ويٺا هوندا هئا.
پر حقيقت اها آهي ته ڊايانا جي اوچتي موت سڄيءَ دنيا کي اداس ڪري ڇڏيو آهي. ڪن لکيو آهي ته ماڻهن کي ان ڪري به ڊايانا سان عقيدت هئي، جو هوءَ خير خيرات جي ڪمن ۾ دل کولي حصو وٺندي هئي. ڪن لکيو ته ڊيانا کي ماڻهن جي شعور تي مسلط ڪرڻ ۾ پريس جو وڏو هٿ هو، جنهن کيس هڪ اهڙي طلسمي شهزادي بنائي ڇڏيو، جنهن جي حسن ماڻهن جو عقل چرخ ڪري ڇڏيو.
پر اڪثر مغربي مبصرن جو خيال آهي ته سڀني راين جو تجزيو ڪرڻ کان پوءِ ڊايانا جي جيڪا شخصيت اڀري ٿي، سا هيءَ آهي ته هو ايڏي ته سهڻي هئي، جو هڪڙي ئي مرڪ سان ڪنهن به ڏاڍي کان ڏاڍي مرد کي ڊاهي، ڍير ڪري ڇڏيندي هئي.
ڊايانا جون آخرين رسمون ”ويسٽ منسٽر ايبي“ ۾ ادا ڪيائون، غمزده ماڻهن جو هجوم ايڏو ته وڏو هو جو ديول کان ٽپي، هائيڊ پارڪ ۽ هارتس گارڊنس پئريڊ تائين وڃي پهتو هو. برطانيا جي اخبارن لکيو ته 1945ع واري ٻي مهاڀاري لڙائي ۾ جرمني جي شڪست ۽ انگريزن جي فتح واري جشن واري هجوم کان پوءِ هي وڏي ۾ وڏو هجوم هو. ٻنهي ۾ فرق رڳو اهو هو ته اهو خوشي جو هجوم هو ۽ هي ڏک جو.
هر طرف درياءُ جي لهرن وانگر ماڻهو ئي ماڻهو هئا. ڊايانا جي ياد ۾ گلدستا کڻي آيا هئا. انهي کان علاوه انهن لکين ڪروڙين ڏکويل انسانن جو ڳاڻاٽو ته ڏاڍو مشڪل آهي. جيڪي ڌرتيءَ جي گولي تي، ڊايانا جي جنازي ٽي. وي جي پردي تي ٽمندڙ اکين سان ڏي رهيا هئا.
هن پسمنظر ۾، انگلستان جا اخبارن وارا شاهي خاندان تي ڪاوڙجي پيا ۽ کين دڙڪو ڏنائون ته، ”پنهنجون رسمون ۽ رواج ختم ڪريو.“
ڳالهه هيئن ته ”بڪنگهام پئليس“ وارن ڊايانا جي وفات تي شاهي محلات تان جهنڊو لاهڻ کان انڪار ڪيو چيائون ته:
”تاجدار راڻي ايلزبيٿ محلات ۾ موجود آهي هي جهنڊو رڳو برطانيا جو قومي جهنڊو ”يونين جيڪ“ ته ڪونهي.
هي ته تاجدار راڻيءَ جو جهنڊو به آهي“
پر جڏهن پبلڪ ۽ پريس جو دٻاءُ وڌيو، ته شاهي محلات وارن جا حوصلا خطا ٿي ويا، نه رڳو بڪنگهام پئليس تان جهنڊو ويو، پر انگلستان جي تاجدار راڻي ايليزبيٿ سهڪندي، سهڪندي ٽي وي تي آئي ۽ ڊايانا جي ياد ۾ تقرير ڪري، سندس ساراهه ڪري، ماڻهن جي ڏکويل دلين تي ٿڌو ڇنڊو وجهڻ جي ڪوشش ڪيائين.
سيپٽمبر مهيني جو هڪ تابناڪ صبح هو. شهزادي ڊايانا جو جنازو ھڪ توب گاڏيءَ تي شاھي اعزاز سان کنيائون. توب گاڏيءَ کي گهوڙا ڇڪي رھيا ھئا. ڪنگسٽن محلات کان ويسٽ منسٽر ايبيءَ تائين مفاصلو ساڍا ٽي ميل آھي. ڊايانا جو جنازو ڪاريءَ پيتيءَ جي تابوت ۾ ھو، جيڪا ڳاڙھي ۽ سونھري شاھي جھنڊي سان ويڙھيل ھئي. تابوت جي مٿان فقط ٽي گلدستا رکيل ھئا: ھڪ سندس وڏي پٽ وليم جو، ٻيو سندس ننڍي پٽ ھيريءَ جو ۽ ٽيون ڊايانا جي پيڪن واري خاندان اسپينسر جو، جيڪي پاڻ ادب سان توب گاڏيءَ جي پويان پيادل پئي آيا. رستي جي ٻنھي پاسن کان، برطانيا جا غمزده باشندا، قطار در قطار بيٺا ھئا. توب گاڏي آھستي آھستي سندن وچ مان اڳتي ھلندي رھي. چؤطرف سناٽو ھو. انھيءَ سناٽي ۾ رڳو گهوڙن جي سنبن جو آواز ٻڌڻ ۾ ٿي آيو، يا وري، رکي رکي، ماڻهن جا سڏڪا!
ويسٽ منسٽر ايبي ديول ۾ ڊايانا جي ياد ۾ غم جا گهنڊ وڄي رھيا ھئا. ديول ۾ غم جا گهنڊ ته ڪنهن جي موت تي وڄندا آھن، ان ڪري ھيمنگوي لکيو ھو: FOR WHOM THE BELL TOLLS
جنازي جي پھچڻ کان اڳ ئي ويسٽ منسٽر ايبيءَ جي ديول ماڻهن سان ڀرجي ويئي ھئي. انهن ۾ برطانيا جي شاھي خاندان سان گڏ ٻاھران آيل مهمانن ۾، ملڪن جا صدر ۽ دنيا جا ڪيئي مشاھير موجود ھئا.
مذھبي رسمون شروع ٿيون، ته برطانيا جي وزيراعظم ليڊي ڊايانا کي خراجِ عقيدت پيش ڪئي. ھن انجيل مقدس مان ڪي ٽڪرا پڙھيا ۽ جيڪي چيائين تنهن ۾ پيغام اھو ڏنائين ته: ”پيار جهڙي دنيا ۾ ٻي طاقت ڪانهي. ماڻھن کي ڊايانا سان پيار ھو.“
ڊايانا جي ڀاءُ ارل اسپينسر نهايت مؤثر تقرير ڪئي. چيائين ته: ”ڊايانا زندگيءَ جي پوين ڏينھن ۾ انگلستان کان پري رھڻ لڳي، جو کيس پاپارازي فوٽو گرافرن ۽ اخبارن تنگ ڪري وڌو ھو.“
ھن سندس طلاق جو ذڪر ڪندي چيو ته، ”ڊايانا پنهنجي ڏک، اڪيلائيءَ ۽ اداسائيءَ ۾، غريبن سان پيار ڪيو، جيڪي سدائين ڏکن ۾ ھوندا آھن.
ڊايانا انهن اجڙيل گهرن ۾ ھمدرديءَ جا ڏيئا ٻاريا، جن ۾ مردن، پنھنجيءَ برتريءَ (MALE - CHAUVINISM) جي غرور ۾، پنھنجين عورتن کي طلاقون ڏئي، گهرن مان ڪڍي ڇڏيو ھو.
ڊايانا ڪينسر ۽ ڪوڙھه جي بيمارن وٽ ھلي ويئي. ھيرن ۽ جواھرن سان مڙھيل، پنھنجا قيمتي ڪپڙا وڪيائين ۽ سندن مدد ڪيائين. ٻيو ته ٺهيو، پر، ايڊز جي مريضن کي آٿت ڏيڻ لاءِ جڏھن کين ھٿ ۾ ھٿ ڏنائين، ته خود اسپتالن جا ڊاڪٽر به سندس جرئت ڏسي، وائڙا ٿي ويا.
ھوءَ دنيا جي ڏورانھن ڏيھن ۾ وئي، جتي ماڻھو جنگ جي تباھيءَ ڪري، زخمي ٿي، معذور ماڻھوءَ وانگر زندگي گذاري رھيا ھئا.
ھوءَ ھر قسم جي تنگ نظريءَ ۽ تعصب کان پاڪ ھئي. بوسنيا ويئي، جتي عيسائي ڪروٽن اتان جي مسلمان ڪروٽن تي ظلم ڪيو ھو.
ھن غريبن جا ڳوڙھا اگھيا، اڃايل ۽ بکايل ماڻھن کي پنھنجن ھٿن سان کاڌو کارايو.
ڊايانا پاڻ ته سڄي زندگي ڏکويل انسان وانگر گذاري، پر معصوم ٻارن کي پنھنجن ٻچن وانگر پيار ڪيو.“
ارل اسپينسر جي تقرير کان پوءِ برطانيه جي سڀ کان مشھور موسيقار، ايلٽن جان، ڊايانا جي ياد ۾ ”الوداعي گيت“ ڳايو، جنھن جو عنوان ھو: ”انگسلتان جا گلابي گُل، الوداع!“ سندس گيت جا لفظ ڏاڍا دل کي ڇھندڙ ھئا:
YOU LIVED YOUR LIFE LIKE A CANDLE IN THE WIND
تو پنھنجي زندگي ائين گذاري، جيئن طوفان ۾ ڪا شمع ٻرندي ھجي!
AND YOUR FOOT-STEPS WILL AWYAS FALL HERE,
ALONG ENGLAND’S GREENEST HILLS.
تون سدائين ھتي ئي پير رکندينءَ
انگلستان جي سڀ کان سرسبز ٽڪرين تي.
ايلٽن جان جو الوداعي گيت ٻڌي، ماڻھن جا ھيانءَ ڦـِسي پيا. کليل فضا ۽ تيز ھوا ۾ ھزارين شمعون جلي رھيون ھيون! حد نگاھه تائين، ماڻهن جي ھجوم جي ھٿن ۾ گلدستا ھئا ۽ اکين ۾ ڳوڙھا. ديول جي اندر، ڊايانا جو ننڍڙو پٽڙو ھيري، سڏڪا ڀري رھيو ھو. ايلٽن جان ڏک ڀرئي آواز ۾ ڳائي رھيو ھو:
YOUR CANDLE’S BURNT OUT,
LONG BEFORE YOUR LEGEND WILL LIVE.
تنھنجي (زندگيءَ جي) شمع ٻري وئي،
پر تنھنجون ڳالھڙيون ياد رھنديون.
YOU LIVED YOUR LIFE
LIKE A CANDLE IN THE WIND.
LIKE A CANDLE IN THE WIND.
تو پنـھنجي زندگي ائين گذاري،
جيئن طوفان ۾ ڪا شمع ٻرندي ھجي،
جيئن طوفان ۾ ڪا شمع ٻرندي ھجي!
ڊايانا جي زندگيءَ جو آخري سفر لنڊن کان ستھتر ميل پري، سندس پيڪن واري اسپينسر خاندان جي رھائشگاھه تي پورو ٿيو. اتي ھڪ ننڍڙي ڍنڍ ۾، ھڪ ننڍي ٻيٽ تي، گھاٽن وڻن جي ٿڌيءَ ڇانو ۾، کيس دفن ڪيائون. سندس قبر تي جيڪو ڪتبو ھنيائون، تنھن ۾ ايلٽن جان جي لفظن ۾ کيس ”انگلستان جو سونھري ٻار“ لکيائون.
ڊايانا جي پيڪن واري اسپينسر خاندان، سندس تدفين کان پوءِ سندس آخرين آرامگاھه تي حاضري ڏيڻ جي واسطي ماڻهن جي سھولت لاءِ ٻه سؤ ٽيليفون لائينون لڳايون ته واري واري تي نمبر وٺي اچن. حاضري ڏئي وڃن. پر، ٽيليفون لائينن جي کلڻ جو اعلان ٿيو، ته ستت ٽيليفون آپريٽرن اعلان ڪيو ته، ”پھرئين ڪلاڪ جي اندر ئي ھڪ لک ٻاونجاھه ھزار ماڻھن بڪنگ ڪرائي ورتي آھي. سو، جڏھن اھي ڊايانا جي ابدي آرامگاھه تي حاضري ڏيئي موٽندا، ته پوءِ ٻين کي وارو ملندو.“
پر، جن ماڻهن کي پھرئين ڪلاڪ ۾ وارو مليو، سي به انھيءَ ٻيٽ تي وڃي ڪونه سگهندا، جتي ڊايانا جي تربت آھي. البت، ھو پري کان انھيءَ ٻيٽ تي بيٺل سرسبز وڻن ٽڻن جي جھڳٽي جو ديدار ڪري سگھندا، جن جي ٿڌيءَ ڇانوَ ھيٺ، ڊايانا ھينئر قدرت جي ھنج ۾ ابدي آرام ۾ آھي.
اسپينسر خاندان وارن تدفين کان پوءِ ٻئي ڏينھن ئي پنھنجي ڪمپائونڊ وال جو ٻاھريون دروازو بند ڪري ڇڏيو. تاھم، روزانو بيشمار ماڻھو ڊايانا جي ياد ۾ رنگ برنگي گلدستا کڻي اچن ٿا ۽ بند ٿيل دروازي جي ڄارين ۾ چنبڙائي وڃن ٿا. ڪن گلدستن تي اھڙا ته دل کي ڇھندڙ ”الوداعي لفظ“ لکيل آھن، جن کي پڙھي ماڻھن جون اکيون ڳوڙھن سان ڀرجي وڃن ٿيون.