حُسين شاهه راشدي
ٻئي ڄڻا سنڌ مسلم ڪاليج ڪراچيءَ ۾ پڙهندا هئاسون. عمر چوويهه پنجويهه ورهيه هوندي.
اسان جو ٽيون دوست علي محمد گمبواڻي هوندو هو، جو آمريڪن سفارتخاني ۾ ملازمت ڪندو هو ۽ پڙهندو سنڌ مسلم ڪاليج ۾ هو. اڳتي هلي، سندس سنگت ڪري، حسين شاهه به آمريڪن سفارتخاني ۾ نوڪري ورتي جتي ڪرسٽافر ۽ ورنر نالي ٻن آمريڪين سان دوستي رکيائين ۽ کين مون سان به متعارف ڪرايائين. ٻئي آمريڪي گهرا گهاٽا يار ٿي ويا. ايتريقدر جو ٻه سال پوءِ بورڊ جون آفيسون بدلي ٿي حيدرآباد آيون، ته ٻئي آمريڪي دوست پنهنجين زالن ۽ حسين شاهه سان گڏ مون وٽ هر آچر ڏينهن حيدرآباد ايندا هئا. حيدرآباد اچڻ مان سندن مکيه مقصد WEEK-END تي ڪراچيءَ جي گوڙ گهمسان مان نڪري، OUTING ڪرڻ لاءِ ٺٽي واري رستي سان ڳوٺن، باغن، پوکن ۽ ڍنڍن جو نظارو ڪرڻ ۽ حيدرآباد اچي ٻه ٽي ڪلاڪ مون سان گڏ گذارڻ هوندو هو. حيدرآباد ۾ تڏهن سٺي ۾ سٺي هوٽل ”رٽز“ هوندي هئي منجهس کاڌي جو هڪ ايئرڪنڊيشنڊ ڪمرو به هوندو هو. جنهن ۾ بيئر ملندو هو. آمريڪي دوست لنچ کان اڳ ٻه ٽي گلاس پيئندا هئا. پر، حسين شاهه ان کي هٿ به ڪونه لائيندو هو. جڏهن مان ڪراچيءَ ويندو هئس ته ڪڏهن ورنر ته ڪڏهن ڪرسٽافر ڊنر ڪرائيندا هئا. ورنر ۽ سندس زال سخي هئا. هڪ دفعي ڪراچيءَ مان منهنجي BIRTH-DAY تي، گهر ۾ وڏو نهايت وڻندڙ ”فروٽ ڪيڪ“ ٺاهي، ان کي هڪ خوبصورت باڪس ۾ وجهي کڻي آيا. مان سندن قرب کان ڏاڍو متاثر ٿيس. حجاب کان کين اهو ڪونه ٻڌايم ته مون ته پنهنجي فيملي ميمبرن سان به ڪڏهن BIRTH DAY ڪونه ملهايو هو. اسان وٽ اهو رواج ئي ڪونهي.
حسين شاهه جو والد سائين علي محمد شاهه راشدي مرڪزي وزير اطلاعات هو. سو، مون کي ائين سمجهڻ لاءِ واجبي سبب هو، ته حسين شاهه سنڌ جي ”حڪمران خاندانن“ “RULING FAMILIES” سان تعلق رکي ٿو. پر، هڪ دفعي چيائين ته، ”ادا، اسان لوئر مڊل ڪلاس جا ماڻهو آهيون“ مان اها ڳالهه ٻڌي، منجهي پيس. سو، وضاحت لاءِ ٻه ٽي ڳالهيون ٻڌايائين. چيائين ته، ”هاڻي ته خوشحال آهيون پر، پاڪستان ٺهڻ وقت جڏهن بابا ”سنڌ آبزرور“ (SIND OBSERVOR) جو ايڊيٽر هو ۽ سندس وڏو ٺٺ ٺانگر هو، تڏهن هڪ ڀيري امان موڪليو ته، ”پيءُ کان ڏهه روپيا وٺي اچ، جو گهر ۾ ٻوڙ ڀاڄيءَ لاءِ پيسو ڪونهي“. بابا وٽ آفيس وڃڻ لاءِ بس جو ڪرايو ڪونه هو سو، پيادل جمشيد روڊ کان گهڻو پري سندس آفيس ۾ ويس. ڳالهه ٻڌي، تڙ تڪڙ ۾ سڪو جواب ڏنائين، ”مون وٽ پئسا ڪونهن.“ موٽي اچي، امان کي احوال ڏنم.
حسين شاهه جي والده صابرين خاتون هئي. سائين حسام الدين مون سان ڳالهه ڪئي ته، ”منجهند جي ماني پچائي، بورچيخاني ۾، ڀر پاسي سان تڏي وڇائي، اُتي ئي آهلي پوندي آهي.“
حسين شاهه ننڍپڻ جو ڪو ٿورو عرصو والد سان گڏ گذاريو. سائين حسام الدين راشدي کي اولاد ڪونه هو. سو، حسين شاهه ۽ ڀيڻس حسنا بيبيءَ کي پٽ ۽ ڌيءُ ڪري، ناز ۽ نعمت سان پاليائين. سندن والده به حسام الدين راشديءَ جي گهر ۾ رهڻ لڳي تڏهن حسام الدين شاهه ۽ علي محمد شاهه جي والده گوهر بيبي به ساڳئي گهر ۾ رهندي هئي. ٻڍڙي عورت هئي. هڪ دفعي مون کي حيدرآباد مان سڏائي ڪو ڪم چيائين. سندن مقعطيدار کين پورو فصل ڪونه ٿي ڏنو.
حسين شاهه جو ننڍپڻ سڄو ئي ڪراچيءَ ۾ گذريو هو. ڏاڏيءَ جي واتان ڪڻڪ جي فصل جون ڳالهيون ٻڌي، جڏهن اسان ٻئي ڄڻا سندن گهران ٻاهر نڪتاسين، ته مون کان پڇيائين ته:
”ڪڻڪ جو وڻ وڏو ٿيندو آ؟“
ڪاليج ۾، حسين شاهه بي.اي. ڪري ”لا“ جو امتحان پاس ڪيو ۽ چاچي جي مشوري موجب پريڪٽس لاءِ دادوءَ هليو آيو. علي محمد راشدي اتي ڪرايي تي گهر ورتو هو، جو ديهه ڦڪن ۾ فارم هئس. حسين شاهه کي چيائين ته، ”مون واري فارم تي به نظرداري ڪجانءِ“
بورڊ جون آفيسون غالباً 1962ع ۾ حيدرآباد ۾ آيون هيون ۽ گاڏي کاتي جي، ”امين منزل“ ۾ هيون. حسين شاهه، دادوءَ ۾ رهائش دوران ڏهين پندرهين ڏينهن حيدرآباد ايندو هو. منهنجي آفيس ۾، لئبرريءَ جي وڏيءَ ميز تي هنڌ وڇائي سمهندو هو. ماني سدائين ”اورينٽ هوٽل“ ۾ کائيندو هو. مون وٽ رڳو صبح جي چاءِ پيئندو هو. اسان جا ڪجهه سال ائين گڏ گذريا. تن ڏينهن ۾ رات جو يارهين بجي هڪ ريل گاڏي ڪراچيءَ مان دادوءَ ويندي هئي، ان ۾ ويندو هو. هڪ دفعي مان کيس ڪوٽڙي اسٽيشن تي اماڻڻ ويس. سامان گارڊ جي ڪمري ۾ رکيائين، جيڪو تمام ننڍو هو. وهڻ لاءِ رڳو هڪ سوڙهي پر گدي واري بينچ هئس. بينچ جي اڳيان منجهس فرش کان ڇت تائين هڪ ٿلهو اسٽيل جي پائيپ جو اڀو ٿنڀو هو. حسين شاهه بت ۾ تڏهن به ڀريل هو. ٻڌايائين ته، ”بينچ تي پاسو ٽڪائي، ٿنڀي کي مٿان ٻنهي هٿن سان جهليندو آهيان. ريل گاڏي رڙهندي رهندي آهي. نيٺ ائين اڌ رات جو وڃي دادوءَ پهچندو آهيان.“
منجهس جفاڪشيءَ جي وڏي صلاحيت هئي. اها ڳالهه ان جو هڪ مثال آهي.
مون سنه 1969ع ۾ شادي ڪئي تن ڏينهن ۾ ون يونٽ جي خلاف سنڌ جي تحريڪ ۾ سرگرم عمل دوستن سان گهڻو وقت گڏ گذرندو هو. دوستن جي قطار اڻ کٽ هئي. ڳوٺ ۾ کين ٽڪائڻ جو خاطر خواه بندوبست ڪونه هو. سوچي سمجهي ڪنهن به دوست کي شاديءَ جو ڪونه ٻڌايم. رڳو حسين شاهه سان ڳالهه ڪيم، شاديءَ واريءَ رات مان ته وڃي آرامي ٿيس. حسين شاهه بنا ڪنهن اطلاع جي اوچتو دادوءَ مان جيپ کڻي نڪتو، رات جو اوچتو هڪ ٻي بجي، الائي ته ڪٿان ڪٿان منهنجي ڳوٺ جي پڇا ڳاڇا ڪندو، اچي نڪتو. رات جي ماني کائي، اسان جي اوطاق ۾ لت ڏيئي سمهي پيو. مون کي صبح جو ٻڌايائون. ناشتو گڏجي ڪيوسون.
سندس شادي سائين حسام الدين ڪرائي پر، ان معاملي ۾ فقط مون سان صلاحي هو. سائين علي محمد راشدي سان به ڪا ڳالهه ڪونه ڪندو هو. انهيءَ سلسلي ۾ پڊ عيدن جي پاسي به وياسين. بهرحال، بيگم چنا جي معرفت معاملو راس ٿيو، تڏهن اسان جو مشترڪه دوست حميد سنڌي به ان معاملي ۾ شريڪ ٿيو، اهڙيءَ ريت حسين شاهه ۽ حسنا بيبيءَ جون شاديون پير غلام رسول شاهه جيلانيءَ جي خاندان ۾ ٿيون.
هڪ دفعي ادي شميم جو سڪ سان ذڪر ڪندي مون کي چيائين ته، ”شميم سان منهنجي شادي ڪونه ٿئي ها ته منهنجو گهر ڪونه ٺهي ها“.
ادي شميم سنڌي محاوري موجب، صحيح معنى ۾ ”سگهڙ عورت“ آهي. گهر ته هلائي ٿي. پر، سائين مرحوم حسام الدين شاهه جا سوين ڪتاب، تاريخي خط ۽ تصويرون ايڏي ته سليقي سان محفوظ ڪيون اٿس، جو ڄڻ ته پاڻ سڄي عمر ڪتبخانن ۾ گذاري اٿس. ٻارن کي پڙهايائين ۽ بعد ۾ سندن شاديون ڪرايائين. مون کي ان ڳالهه تي خاص خوشي ٿي ته علي رضا کي نماز پڙهائڻ تي به هيرايائين.
حسين شاهه دادو ڇڏي ڪراچيءَ وڪالت ڪرڻ لڳو. سکيو ستابو ٿيو. نهايت ذهين ۽ محنتي هو. سائين حسام الدين جي وفات کان پوءِ ”الحمرا سوسائٽي“ وارو گهر وڪڻي، ڊفينس سوسائٽيءَ ۾ بنگلو ورتائين. اعلى درجي واري فرنيچر سان آراسته پيراسته ڪيائينس. گذريل دفعي بنگلي جي پورچ ۾ قيمتي ڪارون هڪٻئي پٺيان قطار ۾ بيٺل ڏٺم.
حسين شاهه پيءُ ۽ چاچي ٻنهي جي شخصيتن جو اثر ورتو. علي محمد شاهه سندس والد، سياست ۾ هو. پاڻ به سينيٽر ٿيو. سائين حسام الدين ادب ۾ هو ته پاڻ به سنڌي ادبي بورڊ جو چيئرمين ٿيو. سائين حسام الدين شاهه مهيني ماسي سنڌي ۽ اردو اديبن جون پروقار دعوتون ڪندو هو. حسين شاهه، چاچي جي اها سنت به جياري. والد ۽ چاچي جون ورسيون وڏي اهتمام سان ملهائيندو هو. هن ڀيري سائين علي محمد شاهه جي ورسيءَ جي تقريب جو بندوبست ”جيو“ (GEO) جي آڊيٽوريم ۾ ننڍي ڀاءُ عادل شاهه راشديءَ سان گڏجي ڪيائين. منهنجو وڏو مانُ ڪيائين جو تقريب جو ”مهمان خصوصي“ ڪيائين. پوءِ رات جو گهر دعوت لاءِ وٺي هليو. جنهن ۾ فقط سندس خاندان جا مرد ۽ خواتين هئاسين. ان موقعي تي سندس لئبرري به ڏٺم. نفيس احمد ناشاد ورسيءَ جي تقريب ۾ ته شريڪ ٿيو. پر، پوئتي موٽڻو هئس. سو، حسين شاهه جي گهر دعوت ۾ هلي ڪونه سگهيو.
ستت حسين شاهه سنڌي ادبي بورڊ جي تعاون سان حيدرآباد ۾ سائين حسام الدين شاهه جي ورسيءَ جي تقريب رکي ۽ مون کي ان جو تاڪيد ڪيائين. مان ته هونئن ئي سائين حسام الدين جو عقيدتمند آهيان. حاضر ٿيس. انهيءَ تقريب ۾ به مون کي ”مهمان خصوصي“ جو اعزاز ڏنائين. اڄ ڪنڌ ورائي پوئتي ڏسان ٿو ته ڪالهوڪو ڏينهن آهي.
حسين شاهه تقريب لاءِ ڪراچيءَ مان اچي ڪونه سگهيو جو اوچتو عليل ٿي پيو. پر، ٻئي ڏينهن، فون تي جلسي جو احوال ورتائين. سندس علالت ڪري، کيس فون ڪندو رهندو هئس. ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ کڙو تڙو هو. پوئين ڀيري چيائين ته، ”سڀ ٽيسٽون صحيح آيون آهن اڄ آخرين ڪرائڻ وڃان ٿو.“
ٻن ڏينهن کان پوءِ فون ڪيم ته ٻڌايائون ته، ”علي رضا لنڊن کان آيو هو سو، اسپتال ۾ کڻائي ويو اٿس.“
اسپتال مان خبر پئي، ته ڏينهون ڏينهن حالت سڌرڻ بدران بگڙي رهي آهي. هفتي کان پوءِ امجد شاهه جيلانيءَ ڪراچيءَ مان اطلاع ڏنو ته، ”ادا حسين شاهه اڄ آچر ڏينهن صبح جو هي جهان ڇڏي، انهيءَ جهان ۾ ويو، جيڪو هتان کان بهتر آهي.“ اکيون ڀرجي آيون. ڪراچيءَ جنازي نماز لاءِ روانو ٿيس.
حسين شاهه 15 جنوري 1938ع تي ڄائو هو. ان حساب سان لڳ ڀڳ ستر ورهيه عمر ماڻيائين. اهو چڱو وڏو وقت آهي. وقت نه رڳو ماڻهوءَ جي زندگيءَ جا سڀ معاملا طئي ڪري ٿو، بلڪه سندس وجود جو ”تسلسل“ برقرار رکي ٿو. سائنسدانن جو چوڻ آهي ته انسان جي تخليق جو مقصد پنهنجي نسل جو تسلسل قائم رکڻ آهي. پر، دنيا جي هاڪاري سائنسدان آئنسٽائين چيو آهي ته اسان انسان مختصر مسافريءَ لاءِ هِن گپ چِڪ جي جهان ۾ اچون ٿا. پر، اها خبر ڪانهي ته ڇو اچون ٿا؟“
ڏاهن انسانن جو چوڻ آهي ته ماڻهوءَ جي مسافري، موت سان ختم ڪانه ٿي ٿئي. اها جاري رهي ٿي. موت ته هڪ ”مرحلو“ آهي. اها سوچ اڄ ڪلهه جي ڪانهي. پنج هزار ورهيه اڳ، مصر ۾ ٺهيل هڪ بادشاهه جي اهرام (مقبري) مان هاڻي هڪ تحرير هٿ آئي آهي، جنهن ۾ لکيل آهي ته:
THOU HAS DEPARTED BY LIVING
THOU HAS NOT DEPARTED BY DYING
هزارين ورهيه اڳ ڏاهن جون ٻه سٽون به انسان جي هن دنيا جي زندگيءَ ۽ پوءِ واريءَ زندگيءَ جي تسلسل جو تصور پيش ڪن ٿيون
اها صورتحال جيڪڏهن هر انسان سان لاڳو آهي ته سائين حسين شاهه سان به لاڳو آهي. هو سنڌ جي هاڪاري راشدي خاندان جو چشم و چراغ هو، جنهن جو موسس اعلى پير سائين محمد راشد روضي ڌڻي رحمة الله عليه، ٻنهي جهانن جي سردار، حضور پيغمبر صلي الله عليه وسلم جي متبرڪ خاندان جي سدا بهار درخت جي سر سبز شاخ هو.
هاڪاري سيرت نگار، مارٽن لِنگس، حضور پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم جي سيرت تي پنهنجي تاريخي ڪتاب ۾ لکيو آهي ته، ”پاڻ سڳورن جي اُمتين کي اها اميد نه پر يقين آهي، ته هو هڪ ڏينهن وري ساڻن آبِ ڪوثر جي ڪناري تي ملندو.“ ڀٽائي صاحب انهيءَ ئي پسمنظر ۾ فرمايو آهي ته:
پاڻان چوندئي پيءُ، ڀري جام جنت جو.
اسان عاصين کي به اميد آهي، ته اسان سڀ اتي پاڻ سڳورن صه جي رحمت جي سايي هيٺ گڏ هونداسين ۽ سائين حسين شاهه اسان جي وچ ۾ هوندو.
بيشڪ قدرت جي لاءِ اها ڪابه وڏي ڳالهه ڪانه آهي! جيڪو موت ۽ حياتي ڏئي ٿو، سو، هر ڳالهه تي قادر آهي.