ڊاڪٽر نجم الاسلام
ڊاڪٽر نجم الاسلام سان منهنجي ملاقات غالباً سنه 1970ع واري ڏهاڪي ۾ ٿي. تڏهن مان سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشوري ۾ سيڪريٽري هئس. بورڊ جي ڪتبخاني (لئبرريءَ) ۾ تقريباً چار سؤ عربي ۽ فارسي قلمي ڪتاب رکيل هئا، جن جو ڪوبه ”ڪئٽالاگ“ ٺهيل ڪونه هو. سو، ڪا خبر ڪانه هئي ته منجهن علمَ جا ڪهڙا ڪهڙا خزانا پوشيده آهن؟ اهي قلمي ڪتاب 1950ع ۽ 1960ع وارن ٻن ڏهاڪن ۾، پير سائين حسام الدين راشديءَ، ڊاڪٽر بلوچ ۽ محمد ابراهيم جويي گهڻي قدر، ٺٽي جي قديم خاندانن جي هاڻوڪن وارثن ليڪن مسڪين حال ماڻهن کان ملهه تي ورتا هئا. گهڻو ڪري، ٽالپرن، ڪلهوڙن ۽ مغلن جي زماني جا آهن. گهڻي قدر فارسي زبان ۾ آهن. ڪي عربيءَ ۾ به آهن. سنڌيءَ ۾ هڪ به ڪونهي. نه وري اردوءَ ۾ آهي. انهيءَ جو مطلب ته انهيءَ زماني جي عالمن ۽ اديبن جي تصنيف ۽ تاليف جي زبان سنڌي ڪانه هئي. اردو ته ليکي ۾ ئي ڪانه هئي. اها عام مروج روايتن موجب، پوين مغل بادشاهن جي دؤر ۾ دهليءَ جي آسپاس وارن علائقن جي مقامي ٻولين ۽ فارسي زبان جي ميل ميلاپ وسيلي، اُسري ۽ نسري. تڏهن سنڌي عالمن جي تصنيف ۽ تاليف جي زبان پڻ سڄي هندستان جي عالمن ۽ اديبن جي تصنيف ۽ تاليف جي زبان وانگر، فارسي هوندي هئي. قرآن ڪريم جو مخدوم نوح رحمة الله عليه وارو فارسي ترجمو انهيءَ ڳالهه جي چٽي نشاني آهي. مخدوم صاحب سنڌي ٻوليءَ جو وڏو شاعر هو. پر، قرآن ڪريم جو ترجمو فارسيءَ ۾ ڪيائين. سنڌيءَ ۾ ڪونه ڪيائين.
ٻيو مثال هي آهي ته سنڌي ادبي بورڊ پير سائين حسام الدين راشديءَ جو ترتيب ڏنلُ، سنڌ جي فارسي شاعرن جو تذڪرو ”مقالات الشعراء“ شايع ڪيو آهي. منجهس سنڌ جي سوين شاعرن جو ڪلام آهي. سندن مادري ٻولي ته سنڌي هئي پر شعر فارسيءَ ۾ چوندا هئا اهو ڪتاب به سنڌ ۾ فارسيءَ جي اهميت جو مثال آهي، جنهن لاءِ پهاڪو ٺهي ويو هو ته ”فارسي گهوڙي چاڙهِسي.“
انگريز آيا، ته فارسيءَ جي جاءِ انگريزيءَ ورتي. غالباً سن 1843ع هو. اهو مڃڻ گهرجي، ته انگريزن فارسيءَ کي ته ڌڪ هنيو، پر سنڌي زبان جي ترقيءَ لاءِ تعريف جوڳو ڪم ڪيو. ان سلسلي ۾ سر بارٽل فريئر جو نالو سونهري لفظن ۾ لکڻ لائق آهي.
بهرحال، عربي ۽ فارسي قلمي نسخا جڏهن بورڊ ۾ آيا، ته نهايت ضعيف حالت ۾ هئا. انهن کي محفوظ ڪرڻ وڏو مسئلو هو. حيدرآباد دکن جي نواب جي ڪتبخاني جو جلد سازُ شيخ محبوب پڻ ٻين وانگر هندستان مان هجرت ڪري ڪراچيءَ آيو هو ۽ گذر سفر لاءِ ڪراچيءَ ۾ ”ڪارخانه محبوبيه جلد سازي“ نالي سان دڪان کوليائين. پير صاحب ۽ جويي صاحب جي ساڻس واقفيت ڪيئن ٿي؟ اها مون کي خبر ڪانهي، پر اهي ضعيف نسخا کيس، جلد بنديءَ لاءِ ڏنائون. هن انهن کي پنهنجيءَ مهارت سان بٽر پيپر ۾ ورق ورق ڪري، وجهي، اهڙي شاندار جلد بندي ڪئي جو سئو ٻن سئو سالن لاءِ وري محفوظ ٿي ويا. اڃا تائين انهن قلمي نسخن مان عربيءَ توڙي فارسيءَ ۾ ڪي ٿورڙا شايع ٿي سگهيا آهن. ڀايان ٿو ته عربيءَ ۾ پنج ست ۽ فارسيءَ ۾ چاليهارو کن ڇپيا آهن. ”تاريخ مظهر شاهجهاني“ به فارسي قلمي نسخو هو، جنهن کي پير صاحب ايڊٽ ڪيو. سنڌ جي تاريخ تي اهم ڪتاب آهي. سو، ان جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿيو ته هٿئون هٿ وڪامي ويو. اصل قلمي فارسي نسخو ٺٽي مان ڪونه مليو هو. پير صاحب کي حيدرآباد دکن جي ڪنهن عالم تحفي طور ڏنو هو. ٻيا فارسي ۽ عربي ڪتاب به سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿين ها، ته سٺو ٿئي ها. پر، ائين ڪونه ٿيو. البت، مخدوم امير احمد صاحب سنڌ جي تاريخ جي ٽن بنيادي ڪتابن: چچ نامي، تاريخ معصوميءَ ۽ تحفة الڪرام جا سنڌي ترجما ڪيا. جيڪي ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي ڪوشش سان بورڊ شايع ڪيا.
قلمي نسخا ڳولڻ، خريد ڪرڻ، انهن جي جلد بندي ڪرائڻ، کين ايڊٽ ڪرڻ ۽ ڇپائڻ لاءِ وڏو خرچ کپي. اها رقم مرحوم ممتاز حسن بورڊ کي مدد طور ڏني. هو مرڪزي حڪومت جو مالي سيڪريٽري هو ۽ پير صاحب جو گھرو گهاٽو دوست. ايتريقدر جو پنهنجين نياڻين جون شاديون پير صاحب جي مشوري موجب ڪرايائين. علم دوست ماڻهو هو، ملڪ جي الائي ته ڪيترن علمي ۽ ادبي ادارن جو صدر يا سرپرست هو. پر، سنڌي ادبي بورڊ جو خاص طرح معترف هو. انهن عربي ۽ فارسي قلمي نسخن جي لاءِ سرڪاري قانون جي پورائي ڪرڻ ۽ مالي مدد ڏيڻ لاءِ هڪ باضابطه اسڪيم ٺهرايائين. جنهن کي ٺاهڻ ۾ ڊاڪٽر بلوچ صاحب مخدوم امير احمد صاحب جي مدد سان قابل قدر محنت ڪئي، پر ممتاز حسن رٽاير ڪري ويو، ته مرڪزي حڪومت جي نون عملدارن جي هن سنڌي اداري مان دلچسپي گهٽجي وئي.
مرحوم ممتاز حسن بورڊ کي چئن لکن جي امداد ڏني هئي. پوءِ سائين ميران محمد شاهه ۽ مون ڏاڍي ڪوشش ڪئي. تڏهن مس مس مرڪزي حڪومت ڏيڍ لک رپيا وڌيڪ منظور ڪيا. اهي کپي ويا، ته حڪومت ٻيا پئسا ڏيڻ کان جواب ڏنو. عربي ۽ فارسي ڪتابن جي ڇپائي رڪجي وئي.
پير صاحب جي وفات ۽ جويي صاحب جي ڪوهاٽ بدلي ٿيڻ کان پوءِ مان ڏاڍو اڪيلو ٿيس. مخدوم صاحب بورڊ جو چيئرمن ۽ سرپرست هو. پر، وڏو ماڻهو هو ۽ سياست ۾ به پيرُ هئس. هونئن به اداري جو انتظامي عملدار سيڪريٽري هوندو هو. سو، روزمره جي مسئلن کي منهن ڏيڻ پنهنجو فرض هو. هڪ ڏينهن ڳڻپ ڪري، سائين قاسمي صاحب سان وڃي مليس، هو تڏهن بورڊ جو اسڪالر هو چيئرمن ڪونه ٿيو هو. کيس عرض ڪيم ته عربي ۽ فارسي قلمي نسخن جو ڪئٽالاگ ٺاهيون. ڳالهه ٻڌائين، پر، دلچسپي ڪانه ورتائين ان کان پوءِ سنڌ يونيورسٽيءَ جي رٽايرڊ لئبررين قاضي محمد علي سان مليس. سندس وڏي هاڪ هئي. بورڊ ۾ آيو. ڪتاب به ڏٺائين. پر، ڪئٽالاگ ٺاهڻ ۾ ڪابه دلچسپي ڪونه ورتائين. سراسر مايوس ڪيائين. يونيورسٽيءَ جي ٻئي هڪ رٽايرڊ سنڌي سٻاجهڙي پروفيسر به مايوس ڪيو، توڙي جو پاڻ فارسيءَ جو ماهر هو.
هن پسمنظر ۾ ڏاڍو منجهس. ٻيو ڪو سنڌي عالم ڪونه ٿي سُجهيو. هڪ ڏينهن يونيورسٽيءَ ۾ اردوءَ جي پروفيسر ڊاڪٽر غلام مصطفى خان وٽ هليو ويس. نوڪريءَ مان رٽاير ڪيو هئائين. اولڊ ڪئمپس ۾ رهندو هو. اسان ٻنهي جي لڳ لاڳاپن جو ذريعو علامه آءِ. آءِ. قاضي صاحب هو. ڊاڪٽر غلام مصطفى به مون وانگر سندس معتقد هو. ڳالهه ٻڌائين ۽ بورڊ ۾ اچي قلمي نسخا ڏسڻ جي حامي ڀريائين. نياز نوڙت جو ته پاڻ مثال هو. پر، سندس علمي مان مرتبي جي خبر مون کي تڏهن پئي، جڏهن اسلام آباد ۾ ايڪيڊمي آف ليٽرس ۾ ويس. لاهور جو وحيد قريشي ۽ ڪراچيءَ جو مشفق خواجه ته سڄي پاڪستان ۾ اردوءَ جا مڃيل محقق هئا. ڊاڪٽر جميل جالبي ۽ ڊاڪٽر فرمان فتحپوري به ايڏائي وڏا محقق هئا. مان سڀني سان گھرو گهاٽو هئس. پر، سڀيئي ڊاڪٽر غلام مصطفى خان جو نالو وڏي ادب ۽ احترام سان کڻندا هئا. قرآن شريف جي مخدوم نوح واري فارسي ترجمي جو پهريون پارو به سڀ کان اول ڊاڪٽر غلام مصطفى خان ئي شايع ڪيو هو. خود سنڌي ادبي بورڊ به انهيءَ اهم قلمي نسخي ڏي توجهه گهڻو گهڻو پوءِ ڏنو. پوين ڏينهن ۾ پاڻ تصوف ڏي مائل ٿي ويو ۽ سندس مريدن ۽ معتقدن جو تعداد هزارن ۾ وڃي پهتو، پر علامه صاحب واري لڳ لاڳاپي ڪري، مون سان هميشه محبت سان ملندو هو. منجهس وڏائيءَ جي بوءِ به ڪانه هئي. وڏي علم، اخلاق ۽ اخلاص جو صاحب هو.
سنڌ يونيورسٽي، ڄامشوري جو علائقو سنگلاخ آهي. سانوڻ جي مند ۾ گرمي ٺيڪ ٺاڪ جلوو ڏيکاريندي آهي. هڪڙو مکيه سبب اهو به آهي ته يونيورسٽي ڪيمپس تي وڻُ ٽڻُ ڪو نالي ماتر آهي. جڏهن يونيورسٽي ٺاهڻ لاءِ اهو هنڌ چونڊيائون، تڏهن جيڪڏهن جاين جي تعمير کان اڳ سموري علائقي ۾ ڪثرت سان وڻ پوکي ڇڏن ها ۽ پوءِ جاين جي اڏاوت ڪن ها ته، جيڪر ساوڪ جي ڪري، يونيورسٽيءَ جي ماحول تي سٺو اثر پوي ها، پر ائين ڪونه ٿيو.
اهو وقت ته گذري ويو، ليڪن هاڻي به جيڪڏهن سنڌ يونيورسٽي جي ڪئمپس تي، باضابطه نموني ”شٽل بس سروس“ هلي، ته گرميءَ جي مند ۾ شاگردن ۽ شاگردياڻين کي هڪ عمارت کان ٻيءَ عمارت تائين اچ وڃ جي جيڪر وڏي آساني ٿئي، ڇو ته يونيورسٽيءَ جون مختلف عمارتون هڪٻئي کان چڱي مفاصلي تي پري آهن.
سانوڻ جي اهڙيءَ ئي مند ۾ هڪ ڏينهن ٽاڪ منجهند جو ڪا رڪشا اچي بورڊ جي عمارت اڳيان بيٺي. منجهائنس ڊاڪٽر غلام مصطفى خان لٿو. پٽيوالي مون کي ڄاڻ ڪونه ڪئي. سڌو ئي سڌو کيس وٺي، منهنجيءَ آفيس جي ڪمري ۾ آيو. مان تڪڙو تڪڙو وڃي ساڻس ادب سان مليس. ويٺو. ساهي پٽيائين. پگهر سڪايائين. ٿڌي پاڻيءَ جو گلاس پيتائين. چيائين ته ”قلمي نسخا ڏسون.“
اسان اٿي لئبرريءَ ۾ آياسين. ڪجهه نسخا ڏٺائين. موٽي منهنجيءَ آفيس ۾ آياسين. شربت جو گلاس پيتائين. چيائين ته، ”انشاءَالله، آپ ڪي حڪم ڪي تعميل هوگي“. منهنجي پيٽ ۾ ساهه پيو. جتي سنڌي عالمن مايوس ڪيو هو، اتي اردو عالم ڪم آيو. کيس ڏاڍيون دعائون ڏنم.
ڊاڪٽر غلام مصطفى وري ساڳيءَ رڪشا ۾ حيدرآباد روانو ٿيو. بس وچ تي ڏينهن ئي هڪڙو گذريو، ته مون وٽ ٻه ملائڪ آيا: ڊاڪٽر نجم الاسلام ۽ پروفيسر صغير. ٻئي سنڌ يونيورسٽيءَ جي اردو شعبي ۾ استاد هئا. چيائون ته، ”ڊاڪٽر صاحب جي حڪم جي تعميل لاءِ آيا آهيون.“
مون کين بي سبب ملائڪ ڪونه ڪوٺيو آهي. پر، هن ڳالهه جي وضاحت کان اڳ، ٻي هڪ ڳالهه ڪرڻ گهران ٿو. 1957ع جي آڪٽوبر مهيني ۾ بورڊ ۾ منهنجي مقرري بطور اسسٽنٽ سيڪريٽري ٿي. پگهار مان پورت ڪانه پوندي هئي، سو، شام جو ريڊيو پاڪستان تي انگريزي خبرن کي سنڌي بليٽن لاءِ ترجمو ڪرڻ واسطي پارٽ ٽائيم جاب ڪندو هئس. انگريزيءَ ۾ خبرون غالباً ايرڪ ورنر نالي ڪو انگريز پڙهندو هو. هڪ دفعي مون کي چيائين ته، ”مسٽر رباني! تون گهرين ٿو ته ماڻهو تنهنجي عزت ڪن؟“
مون چيو ته، ”هائو“
چيائين ته، ”پوءِ ڪڏهن به واعدو نه ڪندو ڪر. پر، جيڪڏهن واعدو ڪرين، ته پوءِ آنڌاري اچي، طوفان اچي، وڏ ڦڙو وسي، ڳڙو پوي يا زمين ۾ زلزلو اچي- هر حالت ۾، پنهنجو واعدو پاڙيندو ڪر. ائين ڪندين، ته ماڻهو چوندا ته تنهنجو سُخنُ لوهه تي ليڪو آهي. هنڌين ماڳين تنهنجي عزت ٿيندي.“
ڊاڪٽر غلام مصطفى خان مون سان هڪڙي ڏينهن واعدو ڪري ويو ته ٻئي ڏينهن ئي ان تي عمل ڪيائين. ڊاڪٽر نجم الاسلام ۽ صغير صاحب قلمي نسخا ڏسي هليا ويا ۽ مون کي چئي ويا ته، ”سڀاڻي کان ڪم شروع ڪنداسون.“
ٻئي ڏينهن، منجهند جو اڍائي بجي ڌاران آيا. غالباً بورڊ جي آفيس جي ڀرسان اسٽيشن روڊ تي، يونيورسٽيءَ جي بس مان لٿا ۽ آفيس ۾ پيادل پهتا. مون سندن آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ چاءِ شربت جو پڇيو. چيائون ته، ”ماني کائينداسون ۽ اها اسان کي ساڻ آهي. رڳو هڪڙو ڪمرو، ٽيبل ۽ ٻه ڪرسيون ڏيو.“
مون آفيس ۾ مخدوم صاحب لاءِ هڪ ڪمري ۾ پلين غالچو وڇايو هو ۽ ايئرڪنڊيشن هڻايو هو. اهو ڪمرو سندن حوالي ڪيم. ٻنهي کي پنهنجي آندل مانيءَ جي الڳ الڳ ڳنڍ ڪپڙي ۾ ٻڌل هئي. ٿڌي پاڻيءَ جا ٻه گلاس گهريائون. پر، خالي پليٽون به نه ورتائون. هڙ مان ماني ڪڍي، ميز تي، پراڻيءَ اخبار تي رکي کاڌائون. ڪا سبزي ۽ ٻه ٻه اڻڀيون مانيون ساڻ هئن. ماني کائي، پاڻي پي، پٽيوالي کي چيائون ته لئبرريءَ مان ٻه چار قلمي نسخا کڻي اچ. ٻه هڪڙي کنيا ۽ ٻه ٻئي. دروازو بند ڪري ڪم ۾ لڳي ويا. شام جو پنجين ساڍي پنجين بجي اٿيا ۽ وري پيادل اسٽيشن روڊ تي وڃي، يونيورسٽيءَ جي بس ۾ ويٺا ۽ شهر روانا ٿيا. اهڙيءَ طرح، هو آچر کي ڇڏي، باقي هر ڏينهن بورڊ ۾ ايندا هئا. سندن ڪم ڪرڻ جو طريقو اهو ئي هوندو هو. ڪاڙهو تتو هجي ته ڇا، برسات هجي ته ڇا، يونيورسٽي جي بس سروس بند هجي ته ڇا، ٻئي ملائڪ سڳورا ٺيڪ اڍائي بجي منجهند جو بورڊ ۾ پهچندا هئا ۽ ڪم ۾ هٿ وجهندا هئا. ٽن سالن جي عرصي ۾ ڪئٽلاگ ٺاهي پورو ڪيائون.
هڪ ڏينهن، انڊيا آفيس ۽ برٽش ميوزيم جي ڪئٽالاگ، باڊلڊين لئبررين جي ڪئٽالاگ ۽ رامپور لئبرري (انڊيا) جي ڪئٽالاگ جا نمونا کڻي آيا. مون سان باضابطه ميٽنگ ڪيائون. سڀني ڪئٽالاگن کي ڏسڻ کان پوءِ هڪڙو نمونو طئي ڪيوسون. ٻن چئن ڏينهن کان پوءِ فل اسڪيپ سائيز ۾، ڪاري جلد جو هڪ ضخيم ڪئٽالاگ آڻي، منهنجي اڳيان رکيائون، جو سوين صفحن ۾ هو. هر صفحي تي پين سان قلمي نسخي ۽ ان جي لکندڙ جو نالو ۽ قلمي ڪتاب جو سڄو تفصيل هو. چيائون ته هاڻي هن کي ڇپائڻ بورڊ جو ڪم آهي. ٻنهي اشرافن سڌيءَ اڻ سڌيءَ طرح پنهنجيءَ محنت ۽ معاوضي جو اکر به چپن تي ڪونه آندو.
1984ع ۾ منهنجي اسلام آباد بدلي ٿي وئي ۽ مرڪزي سرڪار وٽان هڪدم اتي چارج وٺڻ جو حڪم مليو. سنڌ سرڪار حڪم جي تعميل ڪرڻ لاءِ تاڪيد ڪيو. مخدوم صاحب بورڊ جو چيئرمن ٿيو هو ۽ مون کي ميمبر نامزد ڪيو هئائين. سو، مان اسلام آباد مان بورڊ جي ميٽنگ ۾ ايندو هئس. هڪ ميٽنگ ۾ پڇيم ته، ”ڪئٽالاگ جي ڇپائيءَ جو ڇا ٿيو؟“ ڪنهن کي ياد به ڪو نه هو وري پڇيم ته، ”ڊاڪٽر نجم الاسلام ۽ صغير صاحب کي ڪو معاوضو مليو؟“ جواب ڪونه مليو. سو، مون مخدوم صاحب کي سڄي ڳالهه ڪري ٻڌائي. هن هڪدم ڏهه هزار رپيا معاوضي طور ادا ڪرڻ جو حڪم جاري ڪيو. آفيس کي ڪئٽالاگ جي اشاعت جي هدايت ڪيائين.
جڏهن مان اسلام آباد مان موٽي بورڊ ۾ اعزازي سيڪريٽري مقرر ٿيس ته، خبر پئي ته ڪئٽالاگ کي ڪنهن وري ڏٺو به ڪونه هو. ڊاڪٽر نجم الاسلام کي احوال ڏنم. هن اشراف ڪئٽالاگ جو ٽائيپ ٿيل نسخو ڇپائيءَ لاءِ موڪلي ڏنو. مون سڄو نسخو لئبرريءَ ۾ رکائي، فقط شروعاتي پنجاهه صفحا پريس جي هڪ ڪمپوزر جعفريءَ کي ڪمپوزر ڪرڻ لاءِ ڏنا. جعفري صاحب ڪم کي رلائي ڇڏيو. سُتت پاڻ هي جهان ڇڏي ويو.
هڪ ڏينهن ڊاڪٽر بلوچ صاحب بورڊ جي آفيس ۾ آيو ۽ چيائين ته سنڌي لغات جي ڪم کي ON GOING PROJECT ڪريو. اسان سندس چوڻ موجب ڪلچر کاتي سان ڳالهه ڪئي، جو بورڊ تڏهن ڪلچر هيٺان هوندو هو. ڪلچر کاتي جي واسطيدار عملدار چيو ته ڊاڪٽر بلوچ صاحب کي چئو ته P.C.I فارم ٺاهي ڏئي ته وڌيڪ ائڪشن کڻون.“
P.C.I فارم ڊاڪٽر بلوچ صاحب موڪلي ڪونه سگهيو. ليڪن، اوچتو پتو پيو ته ’سنڌي لغات‘ سنڌي لئنگيج اٿارٽيءَ بورڊ کان اجازت وٺڻ کان سواءِ ئي ڇپائي ڇڏي آهي. سنڌي لغات جا سمورا حق حقوق ته بورڊ وٽ محفوظ هئا. بورڊ ئي ان کي تيار ڪرائڻ تي لکين رپيا خرچ ڪيا هئا. ڇپائيءَ تي جدا خرچ ڪيو هو. بورڊ جي انهيءَ ڪوشش ۽ ڪاميابيءَ کان پوءِ سنڌي زبان اٿارٽي ان تي قبضو ڪيئن ڪيو؟
ڪنهن زماني ۾ بورڊ ۾ ڪنهن خانگي پبلشر جو ليٽر آيو، ته بورڊ اسان کي اجازت ڏئي ته سندس اڻ لڀ ڪتاب ڇاپيون ۽ ڪجهه رايلٽي به کڻي ڏيون. ميمبرن جي مشوري تي مون ڪاپي رائيٽ جي رجسٽرار کان راءِ ورتي.
هن ڪراچيءَ ۾ پنهنجي آفيس ۾ مون سان ميٽنگ رکي ۽ پڇيو ته بورڊ انهن ڪتابن جي تيار ڪرڻ تي ڪيتري رقم خرچ ڪئي هئي؟ مون کيس ٻڌايو ته سنڌي لغات تي هيترا لک. لوڪ ادب تي هيترا لک ۽ هنن ڪتابن تي هيترا. تڏهن وائڙو ٿي ويو. چيائين ته، ”انهيءَ زماني ۾؟“ مون چيو ته، ”هائو.“ قانوني راءِ ڏنائين ته، ”هاڻي جيڪو پبلشر بورڊ کي مڪمل رايلٽي ادا ڪرڻ کان سواءِ اهي ڪتاب ڇاپيندو، سو، اڳي پوءِ جيل ۾ ويندو ۽ سندس ساٿي به ڏنڊ ڀريندا. مون کي اڄ ئي درخواست ڏيو.“
مون موٽي اچي ميمبرن کي احوال ڏنو. ڪن ته ڪنن جي پاپڙين ۾ هٿ وجهي چيو ته، ”اسان توبهه ڪئي“. بس انهيءُ ڳالهه کي اتي ڇڏيو.
ڊاڪٽر نجم الاسلام کي گهر ٻار جا الاهي مسئلا هئا. سندس اهليه دائمي مريضه هئي. ڊاڪٽر صاحب کي ذاتي زندگيءَ ۾ سک ڪونه هو. پر سچل سائينءَ چيو آهي ته:
”عاشقن کي سور سختيون، مُحِبَ مهمانيون مُڪيون!“
ساڻس منهنجي آخري ملاقات ائين ٿي ته پاڪستان جو هڪ وڏو محقق لاهور مان مون وٽ مهمان ٿي آيو ۽ هڪ ئي فرمائش ڪيائين ته ڊاڪٽر نجم الاسلام جي زيارت ڪرڻ گهران ٿو. مون ڊاڪٽر کي اطلاع ڏنو. چيائين ته اوهان وٽ حاضر ٿيندس. مون کيس گاڏي موڪلي ڏني ۽ رات جي مانيءَ جو هر طرح انتظام ڪيو. آيو، صحت جي ضعف ڪري، مانيءَ جو ته گرهه به وجهي ڪونه سگهيو، پر، لاهور واري محقق ۽ مون سان سندس اها ڪچهري زندگيءَ جو حسين ترين يادگار آهي. ڪيڏا نه مٺا ماڻهو هئا! الائي ڪاڏي هليا ويا؟
هڪ دفعي مون کي هڪ ڪتاب هٿ لڳو، جنهن ۾ شاهه ولي الله دهلويءَ جا مخدوم معين ٺٽويءَ ڏانهن خط هئا. حيرت لڳم ته ايترو زمانو اهي خط محفوظ ڪيئن رهيا؟ ياد آيم ته مخدوم معين انهيءَ زماني ۾ ابن عربيءَ جي ڪتابن ۽ خاص طرح وحدت الوجود جي مسئلي کي سمجهڻ لاءِ انهيءَ زماني جا سفر جا ڏک ڏاکڙا سهي، دهليءَ ويو هو ۽ سڄا سارا ڏهه ورهيه شاهه جي قدمن ۾ ويٺو هو. اها ته هر ڪنهن کي خبر آهي ته مخدوم معين، شاهه ڀٽائيءَ جو پڳ مٽ يار هو. سو اهي خط ڇپائڻ ثواب جو ڪم سمجهيم. انهي ئي زماني ۾ مخدوم معين جي هڪ تحرير هٿ آيم، جنهن تي مخدوم معين جون مهرون لڳل هيون. ان کي غيبي تائيد تصور ڪري، مضمون ۾ هٿ وڌم. مون مخدوم معين واريءَ انهيءَ تحرير کي نقل ڪرڻ ۽ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ جو ڪم يونيورسٽيءَ جي هڪ رٽايرڊ سنڌي پروفيسر کي سونپيو هو. پر، هن سڳوري جيڪو ترجمو ڪري موڪليو سو، ضعيف هو. مون کي بهر صورت مخدوم معين وارو اهو تاريخي دستاويز فارسيءَ مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرائڻو هو. سو، هڪ ڏينهن ڊاڪٽر نجم الاسلام کي فون ڪيم. ٻڌو هئم ته سندس صحت ٺيڪ ڪانهي. چيائين ته، ”اوهان جو حڪم اکين تي. تاريخي دستاويز موڪلي ڏيو.“ اهڙو ته عاليشان ترجمو ڪري موڪليائين، جو پڙهي اکيون ٺري پيون. الله سائين، ڪن انسانن کي علم ۽ اخلاق سان ڪيڏو نه نوازيو آهي. خدا ڪيو، ته مخدوم معين ڏانهن شاهه ولي الله جا اهي تاريخي خط مهراڻ ۾ ٻن قسطن ۾ ڇپجي ويا. ان ڳالهه ۾ مون ”مهراڻ“ رسالي جي ايڊيٽر ناشاد کي شابس ڏني ۽ ڊاڪٽر بلوچ صاحب وري مون کي شابس ڏني. مون سندس خط ”مهراڻ“ رسالي ۾ ڇپائي ڇڏيو.
ڊاڪٽر نجم الاسلام رحلت ڪڏهن ڪئي، ان جو مون کي پتو ڪونهي. رحلت کان پوءِ سندس ڪن دوستن کي چڱي من ۾ پئي. تن سندس ياد ۾ ڪتاب ڪڍيو. مون کان به مضمون وٺي، ان ۾ وڌائون. ڊاڪٽر بلوچ صاحب جو مضمون به وڌائون. هاڻي جڏهن ڊاڪٽر نجم الاسلام ياد ايندو اٿم ته اهو ڪتاب ويهي پڙهندو آهيان.
ڊاڪٽر نجم الاسلام جڏهن سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ملازم هو ته سنڌي زبان جي ڪن سنڌي ڪلاسيڪي شاعرن جو ڪلام اردوءَ ۾ ترجمو ڪري پنهنجي خرچ تي ڇپايو هئائين. مون کي به انهن ڪتابن جي تحفي سان نوازيائين. ٻيا ڪي ڪتاب به اسلام آباد موڪليائين. ”تحقيق رسالو“ ڪڍندو هو. اهو به عنايت ڪندو هو. جنهن شخص کي اهو سمجهڻ جو شوق هجي ته علمي ادبي تحقيق ڇاکي چئبو آهي؟ سو، انهيءَ ”تحقيق“ رسالي جا پرچا هٿ ڪري پڙهي. ڪو به پرچو ٻن ٽن سوَن صفحن کان گهٽ ضخامت جو ڪونهي. رسالي ۾ مختلف عنوانن تي مضمون آهن.
منهنجي چاچي مرحوم کي فارسي ڪتابن جو شوق هوندو هو. سندس ڪتابن مان نولشڪور جو ڇپايل ”ديوان مخفي“ مون وٽ اڃا محفوظ آهي، جيڪو عام طرح اورنگزيب جي ڌيءُ زيب النساء جو سمجهيو وڃي ٿو. تحقيق رسالي پڙهڻ کان پوءِ معلوم ٿيم، ته اهو سڄو مفروضو آهي. ”ديوان مخفي“ دراصل ايران جي هڪ مرد شاعر جو ڪلام آهي، جيڪو هندستان به بخت آزمائڻ آيو هو. پر، قسمت ساٿ ڪونه ڏنس. موٽي ويو. سندس سڄو احوال تاريخي ثابتين سان ”تحقيق“ رسالي ۾ ڇپيل آهي. زيب النساء سان ”ديوان مخفي“ جي نسبت سراسر افسانو آهي.