پيش لفظ
هڪ دفعي رئيس ڪريم بخش خان نظاماڻيءَ جي دعوت تي ڊاڪٽر علي نواز بلوچ ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي همراه ويس. رات رهياسين. راڳ رنگ جي محفل هئي. سگهڙن جي ڪچهري جو اهتمام به هو. غالباً ٻيڙو فقير ڪنڀر به ساڻ هو. انهيءَ ڪچهريءَ ۾ رئيس ڪريم بخش خان نظاماڻيءَ جي واتان رباني صاحب جي بي انتها تعريف ٻڌم. رباني صاحب تنهن وقت سنڌي ادبي بورڊ ۾ هو يا وري سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پرو - وائيس چانسيلر هو. پوريءَ طرح ياد نه آهي. پر، رئيس مرحوم جي واتان رباني صاحب جي ايڏي تعريف ٻڌي، ان وقت ئي دل ۾ خواهش پيدا ٿي، ته ساڻس ملاقات ڪجي ۽ علمي ادبي رهاڻ ڪري حِظ حاصل ڪجي. اها سال ستهتر ڇاهتر جي ڳالهه آهي. ان بعد سالن جا سال گذري ويا، پر، خواهش، خواهش ئي رهجي وئي! رباني صاحب جو ديدار نه ٿي سگهيو، ڇو ته ڪجهه عرصي کان پوءِ هو اسلام آباد هليو ويو ۽ سڄا سارا پندرنهن ويهه سال اتي هو.
1992ع ۾ برادرم مرحوم علامه غلام مصطفيٰ قاسميءَ ”جهڙا گل گلاب جا“ ڪتاب عنايت ڪيو. ڪتاب ڇا هو، هڪ ادبي شاهڪار هو! مان ته ڪتاب پڙهي رباني صاحب تي عاشق ٿي پيس. سندس ملاقات ۽ هٿن چمڻ لاءِ دل ۾ بيحد و حساب آرزو ٿي. پر، اسلام آباد واري دُوري وچ ۾ ديوار بڻيل هئي.
هڪ دفعي منهنجو فرزند، نورچشم حڪيم اعجاز حسين حيدرآباد ڪنهن ڪم سان ويو. هو به مون وانگي رباني صاحب جو پروانو هو. سو، ڪو وسيلو ڪري، رباني صاحب سان وڃي مليو ۽ منهنجو ڪتاب ”سنڌ جو اتر ڪاڇو“ کيس پيش ڪيائين. اعجاز چيو ته، ”بابا! سائين رباني صاحب ائين مليو، ڄڻ ته سالن جو واقف هجي! پاڻ اخلاق جو اهڙو ئي مجسمو آهي، جهڙو پنهنجي ڪتاب ”جهڙا گل گلاب جا“ جو مقدمو لکيو اٿس.“ اُنهيءَ ڪتاب جي مقدمي ۾ رباني صاحب ”اخلاق“ جي اهميت متعلق گفتگو ڪئي آهي ۽ هن ڪتاب جي مقدمي ۾ وري ”ماڻهوءَ جي مزاج“ کي موضوع بنايو اٿس. هي ٻئي مقدما اهم آهن.
رباني صاحب سان ملاقات جو ڏاڍو شوق هو. نيٺ عزيزم اعجاز حسين جي دعوت تي، اسان جي ڳوٺ ”ماڏي“ آيو. ائين ساڻس ملاقات جو رستو پيدا ٿيو، جا اسان لاءِ فخر جي ڳالهه آهي. هن صديءَ جي هڪ منفرد ممتاز اديب جي زيارت به نصيب ٿي ۽ ساڻس دوستانه تعلق به ٿيو. سندس لکڻين ۾ ته مشڪ ۽ عنبر جي خوشبو آهي، پر سندس ڪچهريءَ ۽ علمي گفتن ۾ به گلاب جي گلن جي سرهاڻ آهي. سڀ کان وڏي ڳالهه ته اسان ٻنهي کي سنڌ جي قديم تاريخي آثارن ڏسڻ جو ڏاڍو شوق هو، ان ڪري مان کيس ميان نصير جي ابدي آرامگاهه تي وٺي ويس.
اڳتي هلي خبر پيم، ته آگرو صاحب سنڌ جي هاڪاري حڪيم حاجي محمد آگري جو پوٽو آهي، جنهن جو نالو مون بابا سائين حڪيم عبدالمجيد خان کان ٻڌو هو ته وڏو حاذق حڪيم هو. سندس طبي حڪايتون اڄ به ساهتيءَ جي عوام ۾ رطب اللسان آهن. سندس حڪمت جا ڪي معجزا مون کي مرحوم حافظ محمد بخش خاصخيليءَ به ٻڌايا هئا. هن کان اهو پڻ ٻڌم ته تمام ديندار شخص هو. يارنهن حج ڪيا هئائين. پهريان ست حج ڳوٺ کان مڪي شريف تائين پيادل ڪيائين. پوءِ آگبوٽ رائج ٿيا ته چار حج انهن جي وسيلي ڪيائين. سندن خاندان ۾ علم ۽ دين سان محبت جي روايت تمام قديم آهي. مير علي شير قانع ٺٽويءَ پنهنجي مشهور تاريخ ”تحفة الڪرام“ ۾ مخدوم عبدالله آگري جو ذڪر سڄيءَ سنڌ جي چونڊ مشاهيرن ۾ ڪيو آهي.
حافظ محمد بخش خاصخيلي (مرحوم) ڪنهن زماني ۾ رباني صاحب جي والد ۽ ساهتيءَ جي مڃيل استاد، جناب عبداللطيف آگري صاحب سان گڏ پيغمبري پيشي جا فرائض به سرانجام ڏنا هئا. حافظ مرحوم استاد عبداللطيف مرحوم جون سڪ سان ڳالهيون ڪندو هو.
رباني صاحب جو هي ڪتاب ”ماڻهو شهر ڀنڀور جا“ سندس ڪتابن ”جهڙا گل گلاب جا“ ۽ ”سنڌ جا بر، بحر ۽ پهاڙ“ جو ئي تسلسل آهي ۽ هن شعر جي مصداق آهي ته؛
یہ وہ گل ہے کہ گلستاں کو بھی جس پر ناز ہے،
اس کے ہر اک برگ میں دلگیر پنہاں راز ہے۔
مشهور ڪتاب ”ديوانِ ظهير فريابي“ لاءِ هڪڙي شاعر سهڻي ۽ دلچسپ ڳالهه ڪئي آهي ته؛
دیوان ظہیر فریابی
در مکہ بجز دز دستیابی
يعني ديوان ظهير فريابي اهڙو ڪتاب آهي، جو هن کي مڪي مان به چورائي سگهجي ٿو. سائين غلام رباني آگري صاحب جو هيءُ ڪتاب به هڪ اهڙو ئي شاهڪار آهي، جنهن لاءِ جيترو لکجي، اوترو گهٽ آهي. سندس قلم جي ڪمال کي سلام پيش ڪرڻ لاءِ هيءُ شعر ياد آيو آهي:
حافظ چہ طرف شاخ نباتیست کلک تو
کش میوہ دلپزیر تر از شہد و شکرست
اي حافظ! تنهنجو قلم ڪهڙي نه مٺڙي درخت جي لام مان آهي، جنهن جو ميوو ماکيءَ ۽ شڪر کان به وڌيڪ دلپسند آهي.
حڪيم خليفو عبدالحميد چانديو
شفاخانه حڪيم عبدالمجيد
ماڏو، ضلعو دادو، سنڌ.
5- ڊسمبر 2007ع