ايلسا قاضي
ولادت ۽ ننڍپڻ:
’مدر‘ جو پورو نالو هو ايلسا گرٽروڊ لائش (Elsa Gertrude Loesch)، هوءَ جرمن نسل جي هئي، سندس ولادت جرمنيءَ جي روڊل اسٽاٽ (Rudel Stadt) نالي هڪ ننڍي شهر ۾ 13 آڪٽوبر 1884ع تي ٿي. سندس والد محترم اعليٰ پايي جو موسيقار هو. هن جي مرضي هئي ته پنهنجيءَ نياڻيءَ کي به موسيقيءَ جي سکيا ڏئي. پر ’مدر‘جو ذهني لاڙو مصوريءَ ڏانهن هو، سو هن موسيقيءَ کان وڌيڪ تصويرڪشيءَ ۾ دلچسپي ورتي. ننڍڙيءَ ڄمار ۾، هن سڀ کان اول پنهنجي ئي هڪ تصوير آئيني ۾ عڪس ڏسي، تيار ڪئي. ستت پوءِ شعر ۾ دلچسپي ورتائين ۽ جرمن زبان ۾ ننڍڙا ننڍڙا نظم ٺاهڻ لڳي. (موسيقيءَ سان هن جو شغف بهرحال ننڍپڻ کان وٺي پيرسنيءَ تائين قائم رهيو. درحقيقت، آخري عمر ۾، هن جو چاهه موسيقيءَ ۾ گهڻو وڌي ويو هو.) جيئن جيئن تصويرڪشيءَ ۽ نظمن ٺاهڻ ۾ سندس مشق وڌندي ويئي، تيئن تيئن سندس نالو مشهور ٿيندو ويو.
علامه صاحب سان ملاقات ۽ شادي:
19 صديءَ جي آخر ۾، هنن جو خاندان جرمنيءَ مان لڏي انگلنڊ آيو. هو لنڊن جي پسگردائيءَ ۾ ڊلوچ (Dulwich) ۾ گهر ڪري اچي ويٺا. اتي ئي علامه صاحب جي پنهنجي آئينده-رفيقه حيات سان پهرين ملاقات ٿي. علامه صاحب جن تن ڏينهن ۾ لنڊن ۾ بئريسٽريءَ لاءِ ويل هئا. سندن رهائشگاهه پڻ ڊلوچ ۾ هئي. هڪ ڏينهن جيئن پاڻ بَس ۾ سوار ٿيڻ لاءِ بس اسٽاپ تي آيا، ته کين سامهون هڪ نوجوان ڇوڪري نظر آئي. انگلنڊ ۽ ٻين مغربي ملڪن ۾ ڇوڪريون ۽ ڇوڪرا عام جام پيا هڪٻئي سان ملن ڳالهائن؛ تنهن ڪري بس اسٽاپ تي هڪ ڇوڪريءَ سان ملڻ سندن لاءِ هڪ رواجي ڳالهه هئي، پر قبله علامه صاحب جن جو چوڻ آهي ته، ” جيئن ئي اسان ٻنهي هڪٻئي کي ڏٺو ته الائجي ڇو مون کي انهيءَ گهڙيءَ ئي دل ۾ ويهي ويو ته اسان ٻنهي کي زندگي گڏ گذارڻي آهي.“ اڳتي هلي ٿيو به ائين. ان ملاقات کان پوءِ سندن ٻي ملاقات ڊلوچ جي ريلوائي اسٽِشن تي ٿي، جنهن کان پوءِ هنن جي هڪٻئي سان ڏيٺ ويٺ گَهرَي ٿي ۽ آخر ڪار هنن شادي ڪئي.
انگريزي زبان ۾ تصنيف تاليف:
شاديءَ کان پوءِ علامه صاحب پنهنجي رفيقهءِ حيات کي مشورو ڏنو ته جيئن ته اڳتي هلي کين سنڌ ۾ رهڻو آهي، جتي جرمن نه پر انگريزي زبان مروج آهي، ان ڪري هُوءَ جرمن بدران انگريزيءَ ۾ تصنيف تاليف ڪري. قبله علامه صاحب جو چوڻ آهي ته، ”انهن ڏينهن ۾ ايلسا کي انگريزي زبان ايتري به ڪانه ايندي هئي، جو ان ۾ آسانيءَ سان گفتگو ڪري سگهي، پر ذهين ۽ شوق واري ماڻهوءَ اڳيان ڪابه ڳالهه مشڪل نه آهي. سو هن ستت ئي انگريزيءَ تي ايترو عبور حاصل ڪيو، جو ان ۾ شعر چوڻ لڳي.“- سنه 1910ع ۾، لائيپزگ جي هڪ مشهور ناشر ’مدر‘ جا پنج ڪتاب: هڪ ناٽڪ جو، ٻه شعر جا، هڪ نثر ۾ رومانس ۽ هڪ سوانح جو ڪتاب شايع ڪيا. اهي سڀئي ڪتاب سندس اوائلي جرمن تحريرن جا هئا.
سنڌ ۾ اچڻ:
سنه 1911ع ۾ علامه صاحب ۽ ’مدر‘ سنڌ ۾ آيا. علامه صاحب جن جي والد بزرگوار رئيس مرحوم قاضي امام علي صاحب پنهنجي پياري پٽ ۽ نُنهن جي رهائش لاءِ حيدرآباد جي لائينس علائقي ۾ 3 نمبر بنگلو اڳي ئي خريد ڪري ڇڏيو هو. چنانچه، هو ٻيئي ان ۾ ئي اچي رهيا.
حيدرآباد ۾ سڪونت اختيار ڪرڻ بعد ’مدر‘ پهريون دفعو پنهنجو انگريزي شعر اشاعت لاءِ اخبارن ڏانهن موڪلڻ شروع ڪيو، جو ان زماني جي مکيه اخبارن ۽ رسالن ’ڊيلي گزيٽ‘، ’ايسٽ ائنڊ ويسٽ‘، ڊي. جي. سنڌ ڪاليج مخزن ۽ ’ڊيلي آبزرور‘ ۾ شايع ٿيڻ لڳو. ’ڊيلي گزيٽ‘ جي ايڊيٽر ته ’مدر‘ جي شعر لاءِ پنهنجيءَ اخبار ۾ هڪ خاص جاءِ مقرر ڪري ڇڏي. ’ايسٽ ائنڊ ويسٽ‘ ۾ ’مدر‘ جو پردي بابت هڪ مضمون پڻ شايع ٿيو.
1914ع ۾ جڏهن پهرين مهاڀاري لڙائي لڳي ته علامه صاحب ۽ ’مدر‘ انگلنڊ هليا ويا ۽ 1914ع کان 1920ع تائين اتي رهيا. انهيءَ عرصي ۾ ’مدر‘ انگريزيءَ ۾ ايترو شعر لکي ويئي، جو ان جو هڪ قابل اشاعت مجموعو تيار ٿي ويو. بعد ۾ اهو حيدرآباد جي اسٽئنڊرڊ پرنٽنگ ورڪس جي مسٽر آر. ايڇ. آڏواڻيءَ سهڻي نموني ۾ ڇپي پڌرو ڪيو.
ڪتاب جو نالو: ”AEOLIAN NOTES OF AN OVER-STRUNG LYRE “
رکيو ويو. اهو ’مدر‘ جو انگريزيءَ ۾ پهريون ڪتاب هو. ڪتاب جي منڍ ۾ هيءُ نظم ڏنل آهي:
LOVE AND FEAR
The Crimson Secret of the rose,
Did make my heart with passion bleed;
The hoary mystery of the moon,
Did pale my heart with fear indeed.
And since I kissed the rose at morn,
And felt at night moon`s eerie ray-
I love and fear, and fear and love
Until their Secrets they may say.
۽ ڪتاب جي پڇاڙيءَ ۾ هيءَ دعا آهي:
PRAYER.
Thou spirit of the infinite;
Thou great, eternal, beauteous Light;
To Thee I call; I thee implore.
O give me ‘Love’ to love ‘Thee’ more.
To love all things that ‘Thou’ hast made;
The modest violet in the shade;
The brilliant tulip in the sun,
The shaggy thistle loved by none.
The lorn, the wretched and the old;
The stone, with heart so hard and cold.
The rose`s softness and her thorn;
Life`s sweetness, and life`s bitter scorn.
O grant me ‘Love’; aye, Love so great
That wooing turn to ‘Love’ all ‘Hate’:
That ever serves; that ever kneels;
And thus enthralled ‘Thy’ presence feels.
ڪراچي، حيدرآباد، ٽنڊي محمد خان ۽ خيرپور ۾ رهائش:
1921ع ۾، علامه صاحب ۽ ’مدر‘ موٽي سنڌ ۾ آيا. علامه صاحب کي سندس عزيزن ۽ احبابن مشورو ڏنو ته ذريعه معاش لاءِ ڪانه ڪا مشغولي اختيار ڪريو. علامه صاحب جن کي ڪنهن به پورهئي ڪرڻ کان عار ڪونه هو، پر وڪالت ڪرڻ تي سندن دل اصل ڪانه هئي. ساڳئي وقت ڪنهن به ملازمت لاءِ ’درخواست ڏيڻ‘ واسطي پاڻ تيار نه هئا. سندن دوست عزيز ۽ احباب اهو ڏسي هميشه سندن لاءِ دلپسند مشغوليون پيدا ڪندا هئا. چنانچه، علامه صاحب جن ڪجھه وقت ٽنڊي محمد خان ۾ سب جج رهيا، ان کان پوءِ خيرپور ۾ اول ڊسٽرڪٽ جج ۽ بعد ۾ ميرعلي نواز خان جي اصرار تي رياست جي ايگزيڪيوٽو ڪائونسل ۾ هوم ميمبر جي عهدي تي رهيا، ۽ ڪجهه وقت حيدرآباد ۾ پبلڪ پراسيڪيوٽر جي عهدي تي رهيا. انهيءَ عرصي ۾ ڪيترائي دفعا انگلنڊ آيا ويا ۽ سالن جا سال اتي رهيا. اهو سمورو عرصو بهرحال ’مدر‘ ۽ پاڻ هر هنڌ_ٽنڊي محمد خان ۾، خيرپور ۾، حيدرآباد ۾، ڪراچيءَ ۾ ۽ لنڊن ۾ گڏ گذاريائون. ’مدر‘ جا ڪيترا اهڙا نظم آهن، جن ۾ هن انهن شهرن جا نالا آندا آهن ۽ انهن جو ذڪر ڪيو آهي.__انهيءَ وقت تائين ’مدر‘ انگريزي زبان جي هڪ مستند شاعره ۽ اديبه تسليم ٿي چڪي هئي. ملڪ جي ڪا اهڙي مکيه اخبار ڪانه هوندي هئي، جا کانئس تحرير نه گهرندي هئي. ڪلڪتي جي مشهور اخبار ’اسٽيٽسمن‘ هيڪر سندس هڪ نظم ’مسلم آئوٽ لڪ‘ تان کڻي شايع ڪيو ۽ ادارتي نوٽ ڏنو ته ”هن نظم جي اشاعت لاءِ اسان هڪ ننڍيءَ اخبار جو شڪريو مڃڻ ضروري نٿا سمجھون.“ اڪثر اخبارن جا ايڊيٽر ’مدر‘ کي پنهنجي ادارتي نوٽن ۾ ”اسان جي شاعر“ ڪري لکندا هئا.
1937ع ۾ علامه صاحب ۽ ’مدر‘ انگلنڊ مان موٽي آيا، ته ڪن خاندانن کين گذارش ڪئي ته اسان جي ٻارن کي تربيت ڏيو. چنانچه، هنن ڪراچيءَ ۾ ’پسٽنجي هائوس‘۾ سڪونت اختيار ڪئي، جتي سنڌ جي گهڻن ئي خاندانن جا ٻار وٽن رهندا هئا. انهن ٻارن جي ايڏي ته پيار سان پرورش ڪيائون، جو هنن کي پنهنجي والدين جي جدائيءَ جو احساس به نه رهيو ۽ ورهيه پوءِ جڏهن اهي ٻار جوان ٿيا ۽ خود شاديون ڪري ٻارن وارا ٿيا، ته علامه صاحب ۽ ’مدر‘ کي اڳي وانگر پنهنجي ابي امان مثل سمجهندا رهيا.
1947ع ۾ جڏهن هندستان جو ورهاڱو ٿيو ۽ پاڪستان قائم ٿيو، ته علامه صاحب ۽ ’مدر‘ انگلنڊ هليا ويا ۽ اتي وڃي رهيا. سنه 1951ع ۾ انگلنڊ مان موٽيا ۽ حضرت علامه صاحب جن سنڌ يونيورسٽيءَ جا وائيس چانسلر مقرر ٿيا. سنڌ يونيورسٽيءَ کي حيدرآباد منتقل ڪيو ويو ۽ علامه صاحب جن ان کي هڪ ”مثالي يونيورسٽي“ بڻائڻ جي ڪم ۾ لڳي ويا. سول لائن جي 37 نمبر بنگلي ۾ سڪونت اختيار ڪيائون، جتي ’مدر‘ تادم حيات رهي.
مکيه شايع ٿيل ڪتاب:
سنڌ ۾ اچڻ بعد ’مدر‘ جيئن جرمن زبان ڇڏي انگريزي زبان ۾ لکڻ شروع ڪيو ته پوءِ هميشه ان ۾ ئي لکندي رهي. سندس لکيل ڪتابن، مضمونن، افسانن ۽ شعرن جو تعداد تمام وڏو آهي. هن جي شايع ٿيل ڪتابن ۾ مکيه هي آهن:
جرمن
1. Das Idol-a drama in verse.
2. Steigende und fallende Saleen_a romance in prose.
3. Erhards Leben und Ideal (in verse)
4. Lyrische und andere Gedichte.
5. Neue Gedichte.
انگريزي
1. Old English Garden Symphony – a novel dealing with English life before and through the two world wars.
2. Temptation – a drama of Sindh Life.
3. Civilization Through the Ages – dealing chiefly with History of Muslims in Europe.
4. Terrestrial and celestial echoes – dealing with local subjects as well.
5. Risalo of Shah Abdul Latif – Selections.
سنڌ جي هاڪاري شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي منتخب ڪلام جو منظوم انگريزي ترجمو سندس آخري شايع ٿيل ڪتاب آهي، جنهن جو مهاڳ جناب اي. ڪي. بروهيءَ لکيو آهي. اهو ڪم ’مدر‘ ۽ علامه صاحب، سنڌي ادبي بورڊ جي استدعا تي گڏجي هٿ ۾ کنيو هو. ان ڪتاب جي اشاعت بعد سنڌي ادبي بورڊ ’مدر‘ ۽ قبله علامه صاحب جي سمورن اڻ ڇپيل ۽ ڇپيل پر اڻلڀ ڪتابن کي شايع ڪرڻ جو فيصلو ڪيو، انهيءَ فيصلي موجب سردست ٻه ڪتاب پريس ۾ موڪليا ويا.
تصويرون:
تصنيفن وانگر ’مدر‘ جي ٺاهيل تصويرن جو تعداد پڻ تمام وڏو آهي. گهڻيون تصويرون ته ’مدر‘ پنهنجيءَ حياتيءَ ۾ ئي پنهنجي لاڳاپي وارن ملڪي ۽ غير ملڪي خاندانن کي تحفي طور ڏيئي ڇڏيون هيون، پر اڃا ڪي وڏيون (آدم قد) ۽ ڪي ننڍيون تصويرون بچيل آهن، جن سان سندن حيدرآباد واري رهائشگاهه بنگلي نمبر 37 سول لائينس جي ڊرائنگ روم سينگاريل آهي. انهيءَ ئي ڪمري ۾ ’مدر‘ جو پيانو به رکيل آهي، جنهن تي هوءَ موسيقيءَ جي مشق ڪندي رهندي هئي.
سڀاءُ ۽ سيرت:
اڪثر ڪري ذهين ماڻهو ڪنهن هڪڙي ئي فن ۾ ڪمال حاصل ڪندا آهن، پر ’مدر‘ کي فنونِ لطيفه جي مڙني مکيه شعبن، شعر، نثرنگاريءَ، مصوريءَ ۽ موسيقيءَ ۾ ڪمال حاصل هو. اها قدرت جي ڏات آهي، جا ورلي ڪنهن خوشنصيب کي عطا ٿئي ٿي.
اين سعادت بزور بازو نيست
اهڙو همه صفت فنڪار پنهنجي صلاحيت ۽ حاصلات تي جيترو فخر ڪري اوترو کيس جڳائي، پر ’مدر‘ جو سڀاءُ نرالو هو. هوءَ سراپا قرب ۽ نياز هئي ۽ ٻار وانگر معصوم هئي. غريبن ۽ هيڻن لاءِ هن جي دل سدائين پيار سان ڀرپور هئي. اخبار ۾ ڪا ڏک جهڙي ڳالهه پڙهندي هئي، ته ڏينهن جا ڏينهن ڪومايل رهندي هئي. پنهنجي بنگلي جي صحن ۾ بيٺل وڻن هيٺ پکين لاءِ پاڻ چوڳو ۽ پاڻي رکندي هئي. هڪ برسات جي مند ۾، صحن جي ڪنهن ڪنڊ ۾ ڪو جهنگلي ٻوٽو نڪتو، جنهن گل ڪيا. نوڪر، پنهنجي منهن، صفائيءَ جي خيال کان ٻوٽو پاڙان پٽي ڇڏيو.’مدر‘ کي ان ڳالهه ايڏو ته رنج رسايو، جو هن جي طبيعت ڪيترا ڏينهن ناساز رهي.
مون کي ’مدر‘ ۽ قبله علامه صاحب سان ميل ملاقات جو شرف سنڌي ادبي بورڊ طرفان سندن ڪتابن جي اشاعت جي سلسلي ۾ حاصل ٿيو، پر هيڪر ماڻهوءَ وٽن پير پاتو، ته هميشه لاءِ سندن قرب جي ڏوريءَ ۾ ٻڌجي ويو. ۽ پوءِ سندن خدمت ۾ حاضري ’روح جي راحت‘ ٿي. جي مون کان ڪڏهن وٿي پئجي ويئي، ته قبله علامه صاحب جن پاڻ فون تي ياد ڪندا. مدر ته ناراض ٿي ويندي هئي. هنن جي انهيءَ ئي قرب هر ڪنهن کي سندن گرويدو ڪري ڇڏيو هو.
تنهنجي زلف جي بند ڪمند وڌا، زندان هزارين مان نه رڳو!
’مدر‘ جي علالت وارن ڏينهن ۾ ماڻهن جو اچڻ وڃڻ بند هو. چنانچه، مان به زيارت کان محروم رهيس. اوچتو 28- تاريخ ’مدر‘ جي وصال جي خبر پئي. اکيون اشڪبار ٿي ويون. شام جو مان ۽ گرامي صاحب بنگلي تي حاضر ٿياسون. ٻه ٽي عقيدتمند اڳيئي موجود هئا. ڊرائنگ روم ۾ قبله علامه صاحب جن پنهنجي مقرر صوفي تي ويٺل هئا. سندن ڀرسان ’مدر‘ جي ويهڻ وارو صوفو خالي ۽ اداس هو مون ان صوفي ڏي چتائي نهاريو، اکين اڳيان هڪ صورت آئي: ساڳيو مانوس دائمي مرڪ وارو چهرو، ساڳيا سونَ چانديءَ جهڙا اڇا ڀورا وار، سنهڙو فراڪ، پاسي ۾ پکو. آهستي آهستي صورت خلا ۾ تحليل ٿي ويئي. مون ٿڌو ساهه ڀريو. ڊرائنگ روم ۾ خاموشي ڇانيل هئي. قبله علامه صاحب ڪنڌ مٿي کنيو ۽ مون ڏي نهاريو چيو، ”ابا، رباني، ’ماءُ‘ کي وري نه ڏسندين!“ انهن اکرن ۾ ڪيڏو درد ۽ سوز سمايل هئو ۽ ان منهنجي دل تي ڪهڙو اثر ڪيو، سو مون کان ڪڏهن ڪونه وسرندو. مان خاموش رهيس. قبله علامه صاحب گهڙي رکي چيو، ”پوين ڏينهن ۾ هُوءَ هر ڪنهن کي ايئن چنبڙندي هئي، جو ڄڻ ته ان کان هميشه لاءِ جدا ٿيڻ واري آهي- ڪيئن رباني؟“ منهنجي اکين مان لڙڪ وهي آيا. ڊرائنگ روم ۾ وري خاموشي ڇانئجي ويئي. ڪجهه دير بعد اسان موڪلائڻ لاءِ اٿياسين ته هڪ ڄڻي قبله علامه صاحب کي چيو، ”سائين، اڄ پهرين رات آهي، جو اوهان اڪيلا هوندا. جيڪڏهن اجازت هجي ته اسان مان ڪو هت ٽڪي پئي.“ پاڻ جواب ۾ فرمايائون، ”ابا، اوهين ته ڪي ٻار آهيو. مان جڏهن ماڻهن سان هوندو آهيان ته اڪيلو هوندو آهيان ۽ جڏهن اڪيلو هوندو آهيان ته ماڻهن سان هوندو آهيان.“ اهي اکر حقيقت جا ترجمان هئا. قبله علامه صاحب ۽ ’مدر‘ تقريباً سٺ سال گڏ گذاريا ۽ اهڙيءَ مثالي محبت واري نموني گذاريا، جو موت جو مفاصلو سندن وچ ۾ وِيرِي وجهي ئي نه سگهندو.
هونئن به موت ڪڏهن به اعليٰ انسانن کي ماري نه سگهيو آهي. اهي پنهنجن ڪارنامن ۽ نيڪناميءَ سان هميشه ياد رهندا. ’مدر‘ ته اعليٰ انسانن ۾ به ممتاز مقام تي هئي. سندس خوبين، خصلتن ۽ نيڪ ڪارنامن جي هڪ سهڻي تصوير سنڌ يونيورسٽيءَ جي شعبه اردوءَ جي صدر ڊاڪٽر غلام مصطفيٰ خان پنهنجي هڪ قطعه ۾ چٽي آهي، جنهن مان هن جي وفات جي تاريخ پڻ نڪري ٿي:
قطع تاريخ
آه آن مخدومهءِ ما ’ايلسا‘،
حب،حق هم داشت، حب، مصطفيٰ،
ماهري بوده به هر فنِ لطيف،
در نظافت بي مثال و بي مثيل،
همدم و دمسازِ ”علامه“ چو بود،
رافت و شفقت به هر کس داشته،
”مِثلُهاَلَم يُخلَق“ است از روئي امر،
1387 =1 + 1386 هه
(18- صفر)
شد به آن دنيا ز دنيائي سقيم،
بود قائم بر صراط، مستقيم،
عالمي بوده به هر علم نعيم،
در لطافت بي همال و بي سهيم،
واقفي بوده ز اسرار عليم،
بود بر خورد و کلان هردم رحيم،
ايلسا قاضي به جنت، شد مقيم.
1967ع
(28 – مئي)