شيخ حفيظ
صبح جو اڃا اوٻاسيون پئي ڏنم، ته هاسٽل جي وارڊن جو ماڻهو آيو. تڙ تڪڙ ۾، منهن تي ڇنڊو هڻي، سندس آفيس ۾ پهتس. ڳاڙهين اکين، جهنڊولن وارن ۽ بڇڙن افعالن واري هڪ نوجوان تي نظر پيم. وارڊن چيو ته، ”هن کي وٺي وڃ ۽ سمهڻ لاءِ هنڌ بسترو ڏئينس.“
هاسٽل منهنجي اوطاق ڪانه هئي ۽ نه وري ان جو نگران هئس. اهو ڪم اسان جي هڪڙي پروفيسر جي بلي هو. پر هن بار مون تي رکيو. نوجوان کي ڪمري ۾ وٺي آيس. کيس پنهنجي کٽ ۽ هنڌ ڏنم. پاڻ ڪاليج هليو ويس. ڪاليج جا پيرڊ ختم ٿيا، ته ڪينٽين تي منجهند جي ماني کائي، اتان ئي پرٻاهرو شهر هليو ويس. رات جو اٺين نائين بجي موٽيس، ته اهو بدافعالو نوجوان به ننڊ مان جاڳيو هو. هٿ منهن ڌوئي، منهنجي بستري ۾ سولو ٿي ويٺو هو. ڪو ڪتاب ويٺي پڙهيائين. ڄڻ ته کيس منهنجو ئي انتظار هو. سو، جيئن ئي ڪمري ۾ داخل ٿيس، ته پاڻ اٿيو. وارن کي ڦڻي به ڪانه ڏنائين. بوٽ پائي، ڪهيون ڇڪي ٻڌائين ۽ پوءِ سگريٽ دکائي چيائين ته، ”مان هلان ٿو. ڪو پڇڻ اچي ته چئجوس ته صبح جو ڏهين بجي ايندو.“
رات جو يارهين بجي ڌاران هڪ فوجي سفيد يونيفارم ۾ آيو. غالباً، نيويءَ ۾ هو. چيائين ته، ”حفيظ شيخ آهي؟“
مون چيو ته، ”صبح جو ڏهين بجي ايندو.“
اهو ٻڌي چيائين ته، ”اچي ته چئجوس ته ڪيپٽن قدوس آيو هو.“ (بعد ۾ خبر پئي ته سندس ڀيڻويو هو.)
مون چيو ته، ”اوهان کي خبر ڪانهي، ته هينئر ڪاٿي هوندو؟“
چيائين ته، ”ويچاري جو ڪو گهر گهاٽ ئي ڪونهي!“
غريبن ۽ مظلومن سان مون کي محبت آهي. پوءِ اهي ڪير به هجن. ڪٿان جا به هجن. سو وڌيڪ تعارف جو ڪو ضرور ئي ڪونه هو. حفيظ ۽ مان گھرا گهاٽا يار ٿي وياسين. سندس ڳالهين مان سمجهيم ته يار ڪجهه اٽڪلي به آهي. ڳالهه ڪيائين ته مون کي خبر هئي ته هاسٽل ۾ داخلا سولي ڪانهي. سو، لاڳيتيون ٻه راتيون ننڊ ڪانه ڪيم. ٽئين ڏينهن، ڄاڻي ٻجهي، صبح سان ڳاڙهين اکين ۽ بڇڙن افعالن سان، پرنسيپال جي آفيس ۾ هليو ويس ۽ چيومانس ته اوهان جي ڪاليج جو شاگرد آهيان. ٻن راتين کان سمهيو ڪانه آهيان. دل ڪچي ٿي رهي آهي. ڀانيان ٿو ته الٽي اچي رهي آهي. مهرباني ڪري ڪجهه دير آرام لاءِ ڪو بندوبست ڪري ڏيو.“
پرنسيپال منهنجي منهن ۾ نهاريو. منهنجون ڳاڙهيون اکيون ڏٺائين ته هڪدم گهنٽي وڄايائين. هاسٽل جي وارڊن کي گهرائي چيائين ته، ”هن شاگرد جي آرام ۽ رهائش جو هڪدم بندوبست ڪريو.“ (وارڊن وري اهو بار مون تي رکيو هو).
پرنسپال ڊاڪٽر ائڊرين ڊيوآرٽ هو. عيسائي هو. اصل ۾ گوا جو باشندو هو. ملائڪن کي جو آدم کي سجدي ڪرڻ جو حڪم مليو هو، سو ان ڪري جو جهان جي خالق ۽ مالڪ کي معلوم هو ته آدم جي اولاد ۾، ائڊرين ڊيوآرٽ جهڙا سدورا پٽ پيدا ٿيندا. هو ڪنهن ٻئي ملڪ ۾ ڄمي ها، ته هاڻي سينٽ ائڊرين ڊيوآرٽ سڏجي ها. سڄي عمر سنڌ جي تعليم کاتي ۾ گذاريائين. اسان جا انگريزيءَ جا ڪلاس وٺندو هو. جيڪو پهرين پهرين سبق ڏنائين، سو مون کي اڃا تائين ياد آهي. ان جو پهريون جملو هو ته ”انسانذات هن مهل تائين جيڪو به تهذيبي سفر ڪيو آهي، ان جو پهريون قدم ”سهپَ“ (TOLERENCE) هو.“
ڊاڪٽر ڊيوآرٽ رڳوڪاليج ڪونه هلايو. سنڌ تي عاليشان ڪتاب به لکيائين. پر، سرنديءَ وارا سنڌي سٻاجهڙا پاڻ کي قلم ۽ ڪتاب کان پري رکندا آهن. انگريزن جي ڏينهن ۾ منجهن جان تان لحاظ هو. ان دؤر جو ٽنڊي باگي واري مدرسي جو مير صاحب، ڊڀري وارو سائين الهه آندو شاهه، جنهن نوشهري مدرسي هاءِ اسڪول جو بنياد وڌو يا حسن علي آفندي صاحب، جنهن سنڌ مدرسو ٺاهيو ۽ مرحوم نور محمد وڪيل جنهن حيدرآباد وارو هاءِ اسڪول قائم ڪيو، سي سڀ وڏا نالا آهن. پر، هاڻي سنڌ جي تاريخ جا اڳواڻ آهن.
حفيظ منهنجي همٿائڻ تي ڏهين رپين واري واڻ جي کٽ وٺي آيو ۽ پاسي ۾ اچي وڌائين. وٽس بجليءَ جو هيٽر هو، جنهن تي چانهه جي ڪٽلي چاڙهيندو هو. پوءِ رات جو اسان جي ڪچهري ٻين ٽين بجي تائين هلندي هئي. ائين وقت گذرندو رهيو. سڄو سال حفيظ ۽ مان گڏ رلندا رهياسين. سائنس پڙهڻ جو شوق نه کيس هو، نڪو مون کي. حفيظ کي اقبال جا الاهي شعر ياد هئا، سي مون کي ٻڌائيندو هو ۽ اهو به ٻڌايائين ته سندس ننڍپڻ ڪيئن گذريو.
سندس پيءُ گمبٽ جي پاسي وٽنري ڊاڪٽر هو. سندس والده غير سنڌي هئي. حفيظ اڃا ٻار هو، ته گهران ڀڄي ويو. ڇو ڀڄي ويو، سو مون کي ڪونه ٻڌايائين. البت، ايترو ڏسيائين، ته پيٽ گذر لاءِ اول بوٽ پالش ڪيم، پوءِ ٻيا ڌنڌا ڪيم ۽ آخر ۾ کيسا ڪترڻ سکيس. هڪ دفعي بمبئيءَ ۾ ڪنهن دڪان جي اڳيان بيٺو هوس، ته ڪنهن جيب ڪتري پٺيان اچي کيسي کي ڪينچي هنئي. ڪڇيم پڇيم ڪونه، جيئن بيٺو هئس، تيئن آرام سان بيٺو رهيس. تمام آهستي پنهنجو هٿ جيب ڪتري جي هٿ تي رکي چيم ته، ”استادن سان!“
جيب ڪترو ڦري اڳيان آيو ۽ پيرين پئي، معافي ورتائين. پاسي واريءَ هوٽل تي وٺي هليو. ڏاڍي سٺي دعوت کارايائين.
اهو ٻيءَ مهاڀاري لڙائيءَ جو زمانو هو. حفيظ چيو ته، ”موقعو مليو، ته ملٽريءَ ۾ ڀرتي ٿيس. ناگپور جي پاسي موڪليائون. ڪجهه عرصو رهيس، پوءِ جان ڇڏائي آيس. مزو ڪونه آيو.“
پاڪستان ٺهڻ کان ستت اڳ پاڻ حيدرآباد آيو. اول گاڏي کاتي ۾ سائڪلن جي پنچرن ڳنڍڻ جو دڪان کوليائين. پوءِ انڊس گلاس فئڪٽريءَ واري علائقي ۾ کٽمٺڙن ۽ ريزڪي سامان جو دڪان کوليائين. اتي هڪ خاتون سان عشق ڪيائين، جا پوءِ سندس هڪ دوست سان پرڻي. هڪ دفعي، حفيظ مون کي ڏيکاري. ڏاڍي سهڻي هئي!
انهيءَ زماني جا سندس ٽي گهاٽا دوست هئا، جي ٽئي مون سان ملايائين. هڪ يونيورسٽيءَ ۾ استاد ٿيو. ٻيو محمد اسماعيل، جو زميندار هو ۽ ٽيون ولي محمد، جو مذهبي ماڻهو هو. اشراف انسان هو. ٽنهي جو ساڻس ذاتي تعلق هو. هڪ دفعي حفيظ ۽ مان ولي محمد جي ڳوٺ وياسين. حيدرآباد شهر کان چڱو پري هو. اسر سان پنڌ پياسين. نيرن وٽس وڃي ڪئيسون. مکڻ، ماکيءَ، ڪڻڪ جي اوڦراٽن ۽ گرم گرم چاءِ ڏاڍو مزو ڏنو.
حفيظ کي ٻه ڀائر هئا. حميد سڀني ۾ وڏو هو ۽ الڳ رهندو هو. سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ نوڪري ڪندو هو. سدائين انگريزي ڳالهائيندو هو. فليٽ هئٽ پائيندو هو ۽ چروٽ ڇڪيندو هو. ٻنهي ننڍن ڀائرن سان ڪونه ڳالهائيندو هو. ٻئي ڀاڻس جو نالو بشير هو، حفيظ کان به ننڍو هو. مير غلام علي خان ٽالپر جو پي.اي. ٿيو، جنهن کيس ٽيڪسٽائيل انجنيئرنگ ۾ ڊپلوما لاءِ انگلستان موڪليو. اتان ڊپلوما جي بدران اها اسڪيم کڻي موٽيو، ته سنڌ جي هارين کي سڌارڻ لاءِ کين مشيني هر وٺي ڏجن. اسڪيم هلي ڪانه سگهي، سو انگلستان موٽي ويو. پوءِ ڪاڏي ويو، تنهن جي اڄ تائين ڪا خبر ڪانهي.
حفيظ کي ڀينر به هيون. هڪ پنهون خان سان پرڻيل هئي، جو سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ سپرنٽنڊنٽ هو. نهايت شاندار ماڻهو هو. ٻي ڪيپٽن قدوس سان پرڻي. ٽين شايد عالماڻين ۾ پرڻي.
حفيظ هڪ دفعي اوچتو منهنجي ڳوٺ اچي نڪتو. ڳوٺاڻي زندگي ڏکيري آهي، مون کي چيائين ته، ”اڄ مون کي خبر پئي آهي ته تون ڏسڻ وائسڻ ۾ ته ڏاڍو نرم ۽ نازڪ آهين. ليڪن، ڏک سک تي هريل آهين.“
حفيظ سال کن حيدرآباد جي ڪاليج ۾ مون سان گڏ پڙهيو. پوءِ ڪراچيءَ هليو ويو. خط لکيائين ته تون به ڪراچيءَ هليو اچ. مان ڪراچي پهتس. پاڻ ميٺارام هاسٽل ۾ رهندو هو. پاڻ به خيرپور رياست جو هو سو خيرپوري شاگردن کان سندن ٻن ٽن ڪمرن جون چاٻيون وٺي ڇڏيون هئائين، جو ڪاليجن ۾ وئڪيشن هئي. هو ڳوٺ هليا ويا هئا. هڪڙي ڪمري جي چاٻي مون کي ڏنائين ۽ درخواستن جو ٿهو ٽائيپ ڪرائي ڏنائين. پوءِ سمجهايائين ته، ”صبح جو نيرن ڪري، نڪر. سنڌ سيڪريٽريٽ جي هڪ هڪ آفيس ۾ وڃ ۽ فقير وانگر سئن هڻي، پڇ ته ڪا ڪلارڪيءَ جي جاءِ خالي آهي؟ ڪٿي نه ڪٿي ملي ويندئي.“
پاڻ به ائين ئي ڪلارڪي هٿ ڪئي هئائين.
مون سندس نسخو آزمايو. هڪ ڏينهن ڊئريڪٽر انڊسٽريز سنڌ جي آفيس ۾ ويس. آفيس سپرنٽنڊنٽ ته الائي ڪير هو. پر، وڏو بااخلاق شخص هو. وچوليءَ عمر جو هو. ان زماني ۾ سنڌي ماڻهن ۾ اڃا لحاظ هو ۽ رشوت جو مرض ايڏو ڪونه پکڙيو هو. صبح جو اچڻ لاءِ چيائين. ٻئي ڏينهن مون کي ڪلارڪيءَ جو آرڊر هٿ ۾ ڏنائين. عيد ٿي وئي! حفيظ سان ڳالهه ڪيم. ڏاڍو خوش ٿيو. پر، ائين به چيائين ته، ”هفتي کن ۾ خيرپوري شاگرد موٽندا. پنهنجا پنهنجا ڪمرا والاريندا. تنهنجا ٽپڙ کڻي ٻاهر اڇلائيندا.“
اهو ٻڌي، مان ته ڏاڍو پريشان ٿيس. پر، حفيظ تي ڪوبه اثر ڪونه ٿيو. ميٺارام هاسٽل ۾ مان ڪل ٻه مهينا رهيو هئس. انهيءَ عرصي ۾ نبي بخش دائودپوٽي سان سنگت ٿي وئي هئي، تنهن چيو ته، ”مون سان اچي رهه.“ اول ساڻس ۽ پوءِ مقبول سومري سان گڏ وڃي رهيس، جو ٽيهين نمبر ڪمري ۾ اڪيلو رهندو هو. ان ڪمري ۾ رهائش جي يادگيرين جو مضمون لکيو اٿم، جيڪو ”مهراڻ“ ۾ ڇپيو آهي. گهڻن کي وڻيو آهي.
حفيظ به هاسٽل ۾ رهندو هو. پر، سندس گهڻو تڻو وقت 29 نمبر ڪمري ۾ گذرندو هو، جتي ڊاڪٽر هاشمي رهندو هو. ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو سيڪريٽري جنرل هو. جيڪا ليفٽيسٽ خيالن جي شاگردن جي جماعت هئي. 1953ع وارا فساد انهن ڪرايا هئا جن ۾ نواب مشتاق احمد گرماڻي، وزيرِ داخلا حڪومت پاڪستان جي ڪار ساڙي وئي هئي. دائودپوٽو انهيءَ ڏينهن شام جو مون کي اُنهيءَ هنڌ وٺي ويو هو. سڙيل ڪار پوليس کڻائي وئي. پر، هر هنڌ هٿياربند پوليس بيٺي هئي. سخت خوف ۽ هراس هو.
هڪڙي ڏينهن هاسٽل ۾ حفيظ وٽ ويس، ته ڪجهه ويٺي لکيائين. مون چيس ته، ”ڇا ٿو لکين؟“
جواب ڏنائين ته، ”افسانو.“
جڏهن حيدرآباد ۾ هو ته هڪ دفعي سندس موجودگيءَ ۾ سندس هڪ نوٽ بڪ کڻي پڙهڻ ويٺس، جنهن ۾ ڪي افسانا لکيا هئائين. سڀ رومانوي طرز جا هئا. اها ڳالهه ياد هئم. سو، پڇيومانس ته، ”ڇا جي لاءِ؟“
چيائين ته، ”ڪراچيءَ جي سنڌي ادبي سنگت افسانن جي چٽاڀيٽي ڪرائي آهي، انهيءَ لاءِ لکي رهيو آهيان.“
مون چيو ته، ”مان به لکان؟“
چيائين ته، ”ڀلي لک.“
مون افسانو لکي کيس ڏنو. سنڌي ادبي سنگت ڪراچيءَ جو سيڪريٽري هو عبدالغفور انصاري ۽ جج هئا بيگم زينت عبدالله چنا، پير حسام الدين راشدي ۽ عثمان علي انصاري. تڏهن منهنجو منجهانئن ڪير به واقف ڪونه هو.
ڏهن ڏينهن کان پوءِ عبدالغفور انصاري مليو ۽ ٻڌايائين ته ٽنهي ججن پهرين ستن افسانن ۾ تنهنجو افسانو شامل ڪيوآهي. اهو ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيس. رزلٽ نڪتي ته منهنجي ئي افساني کي پهريون نمبر مليو. حالانڪ جمال ابڙي جهڙو وڏو افسانه نگار به چٽاڀيٽيءَ ۾ شريڪ ٿيو هو.
انهيءَ کان پوءِ مان سنڌي ادبي سنگت ڪراچيءَ جي هفتيوار گڏجاڻين ۾ باقائدگيءَ سان وڃڻ لڳس، جنهن جا ٻيا مکيه ميمبر هئا: نورالدين سرڪي، اياز قادري ۽ دادا موتي رام. حفيظ مٿن هميشه تنقيد ڪندو هو ۽ کين سنڌي ادبي سنگت جي ”ٽمورتي“ ڪوٺيندو هو.
ٻين سينئر ميمبرن ۾ احسان بدوي شامل هو، جيڪو ادبي سنگت جي گڏجاڻين ۾ باقاعدي ايندو هو. عبدالغفور انصاريءَ جي دلچسپي جيئن پوءِ تيئن گهٽبي ويئي. سوڀو لاڙڪاڻي رهندو هو، سو قسمتي ايندو هو. جويو صاحب ڀيرو ڀريندو رهندو هو. هرڪو سندس لحاظ ڪندو هو. حفيظ، رشيد ڀٽي، رشيد آخوند، جمال رند، خواجه سليم، حسين عادل کتري، اياز قادري ۽ ٻيا ڪيترائي سرگرم ڪارڪن هئا.
اياز قادري ڪجهه عرصي کان پوءِ سنگت جو سيڪريٽري ٿيو، ته گڏجاڻيون سنڌ مدرسي بدران سندس جاءِ 6- ڌني رام بلڊنگ تي ٿيڻ لڳيون. انهن گڏجاڻين ۾ ادبي ڳالهيون ته خير خوبيءَ سان ٿي وينديون هيون. پر، انتظامي ۽ ڪاروباري ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻين ۾ حفيظ شيخ هر آئٽم تي اختلاف ۽ واڪ آئوٽ ڪندو هو. خواجه سليم سندس ساٿ ڏيندو هو. منهنجي راءِ موجب سليم جون ساڻس ٻٽيهه دليون هيون. حفيظ تي مضمون لکڻ جو حق کيس ئي جڳائي ٿو.
خواجه سليم ۽ جمال رند سان حفيظ جا دوستانه لاڳاپا خيرپور رياست جي پسمنظر ۾ هئا. خواجه سليم خيرپور جو ويٺل هو. پر، جمال رند اتان جي رڳو ناز هاءِ اسڪول ۾ پڙهيو هو.
حفيظ 1963-1962ع ۾ سنڌ جا وڻ ڇڏي، لاهور هليو ويو. اتي اي.پي.پي. ۾ نوڪري مليس. پر، انهيءَ کان اڳ هت سنڌ ۾ خانبهادر کهڙي جو پرنسپل ڪلارڪ مقرر ٿيو. پگهار طئي ڪرڻ کان اڳ کهڙي صاحب کي فقط هڪ شرط وڌو هئائين ته، ”نيرن تي ڪڪڙ جا ٻه آنا کائيندس. هڪ ملندو ته نوڪري ڇڏي ويندس.“
کهڙي صاحب شرط ٻڌي، کلي ڏنو. سندس شرط قبول ڪيائين ۽ بورچيءَ کي ان مهل ئي اهڙو آُرڊر ڏنائين. اها ڳالهه اسان کي خانبهادر کهڙي جي اخبار ”نواءِ سنڌ“ جي ايڊيٽر، مولوي عبدالغفور سيتائيءَ ٻڌائي. مولوي سيتائيءَ کي حفيظ سان ڪچهري ڪرڻ ۾ ڏاڍو مزو ايندو هو. ساڻس چرچا گهٻا ڪندو هو. سندس نيوز ايڊيٽر غلام قادر لاکير کي رونشو لڳندو هو. سو غلام قادر ۽ مقبول سومرو هيڪاري محفل کي مچائيندا هئا. مقبول سومرو لاکير سان گڏ ”نواءِ سنڌ“ ۾ سب ايڊيٽر هوندو هو. پوءِ بئنڪ جي نوڪري ڪيائين ۽ آخرڪار ترقي ڪري حبيب بئنڪ ۾ سڄي پاڪستان جو صدر ٿيو. سونَ جهڙو سچو ماڻهو آهي.
حفيظ اڃا سنڌ بلڪ ڪراچيءَ ۾ هو ته ”ون يونٽ“ ٺهيو. حفيظ ان تي هڪڙو طنزيه افسانو لکيو، جنهن جو عنوان هو، ”اچو ته گهر گڏيون.“ تمام سٺو افسانو لکيو هئائين. سنڌي ٻوليءَ کي سرڪاري درجو ڏيارڻ جي تحريڪ ۾ تمام سرگرم رهيو. ڀتين تي، سنڌي ٻوليءَ جي حمايت ۾ لوهي پليٽن سان نعرا ڇاپڻ ۾ ڪمال ڪري ڇڏيائين. مون کي هاڻي چٽي يادگيري ڪانهي، پر انهيءَ ڪم ۾ مرغوب بخاري ۽ منصور عباسي سندس ٻانهن ٻيلي هئا. ٻئي عجب انسان هئا. جيڪر مٿن دل کولي مضمون لکجي، هاڻي هو ٻئي هي جهان ڇڏي ويا آهن.
حفيظ جي يارن ۾ هڪڙو ٻيو نوجوان به هو، قادر صديقي، جيڪو جويي صاحب جي دوست جمال صديقيءَ جو ننڍو ڀاءُ هو. پر، ستت حفيظ سان چرچا گهٻا ڪرڻ لڳو، سو سندن ياري ٿڌي ٿي ويئي. البت، قادر صديقيءَ جي مون سان گھري گهاٽي سنگت ٿي ويئي. اڳتي هلي، سنڌ سرڪار جو سيڪريٽري قانون ٿيو. اسان جون ڇٽيون پاٽيون ملاقاتون ٿينديون رهيون. پوءِ مان اسلام آباد هليو ويس. جويي صاحب ٻڌايو ته تنهنجو يار هي جهان ڇڏي ويو آهي. ڏاڍو ڏک ٿيو. قادر سان ملي ۽ سندس ڳالهيون ٻڌي ڪيٽس (Keats) جو هاڻي انگريزي ڪلاسيڪي لٽريچر ۾ وڏو نالو آهي.
حفيظ اي.پي.پي. جي نوڪريءَ جي سلسلي ۾، لاهور مان سکر بدلي ٿي آيو. سن ۽ سال ياد ڪونهي. ان کان اڳ شيخ اياز کي ادبي ناتي ڪري ڏاڍا پيار ڀريا خط لکندو هو. کيس ”مبن يار“، ڪوٺيندو هو. مبن مان سندس مطلب مبارڪ هو، جو شيخ اياز جو اصلي نالو هو. پر، سکر آيو، ته ٻنهي جي دوستي دشمنيءَ ۾ تبديل ٿي وئي. حفيظ سندس خلاف طنزيه افسانو لکيو ۽ اياز وري مٿس هجو جا شعر لکيا.
حفيظ پوئين نوڪري پاپوليشن پلاننگ ۽ ٻين ڪن کاتن ۾ به ڪئي. ڪجهه عرصو رحيم يار خان ۾ به رهيو. هڪڙي مائي انهيءَ کاتي ۾ ملازم هئي، تنهن سان (يا سندس همشيره) سان شادي ڪيائين. پوءِ سکر بدلي ڪرايائين. بئراج جي پاسي ۾، ٻه ٽي جريب زمين جا مائٽاڻي ورثي ۾ ملي هئس. اتي جهوپڙي اڏايائين ۽ منجهس رهڻ لڳو. صبح جو سرڪاري گاڏي کيس آفيس کڻي ويندي هئي ۽ شام جو موٽائي کڻي ايندي هئي. ٻڪرين جو هڪ ڌڻ رکيائين، جو ڪنهن صلاح ڏسن ته ٻڪري ڦر گهڻا ٿي ڏئي. ماڻهو ڌڻ ڌاري، ته جيڪر الاهي پيسا ڪمائي. اهي پيسا ته ڪمايائين الائي ڪونه، پر ڪنڊ پاسي سان پنهنجو وقت پئي گذاريائين. دنيا کي پاڻ وساري ڇڏيائين ۽ دنيا به کيس وساري ڇڏيو. وقت گذرڻ سان سندس سڀ اصول ۽ آئيڊيل بدلجي ويا. سنڌي ادبي سنگت، سنڌي لٽريچر، سنڌي ٻوليءَ ۽ خود سنڌ تان ئي دل کڄي وئي هئس. پوراليءَ طبيعت جو هو.
هڪ ڏينهن مان حيدرآباد ۾ سنڌي ادبي بورڊ جي آفيس ۾ ويٺو هئس، ته حفيظ جي مائٽن جي گهران فون آئي، ته ”فوري پهچ“. مان رڪشا تي چڙهيس ۽ سڌو لطيف آباد ۾ ٻڌايل ايڊريس تي پهتس. ٻڌايائون ته حفيظ گذاري ويو آهي. سندس لاش سکر مان کڻائي آيا آهن. جڏهن گهر ۾ گهڙيس، ته کٽ تي اڇيءَ چادر سان ڍڪيل هڪ لاش نظر آيو، جنهن جي ڀرسان ڪي عورتون روئي رهيون هيون. سندس مائٽن گويا مون تي ذميواري وڌي ته، ”تون ئي سندس دوست هئين. هاڻي تون ئي معاملي کي منهن ڏي.“
مون حفيظ جا ٻيا ڪي ساٿي ۽ دوست گڏ ڪيا، جن ۾ نياز همايوني به شامل هو. اميدن ڀرئي قبرستان ۾ هڪ هنڌ پاڻ وڃي قبر کوٽيسون. ڪچيون سرون هٿ ڪري، حفيظ جو لاش سندس مائٽن جي گهران کڻي آياسون، جنهن کي پنهنجن هٿن سان لحد ۾ لاهي، دفن ڪري، ڪچيءَ قبر جي بناوت به پاڻ ڪئيسون.
هاڻي انهيءَ ڳالهه کي ورهيه وري ويا آهن. حفيظ جي قبر جو ڪو نشان به بچيو آهي الائي نه! هڪ ڀيري مان اڪيلو ئي اڪيلو اميدن ڀرئي قبرستان ۾ ويس. پر، قبر هٿ ڪانه آئي. جڏهن قبرستان مان موٽيس ته هڪ ڳالهه ياد آئي، جا ننڍپڻ ۾، ڳوٺن ۾ ٻڌي هيم، ته جڏهن سڪندر بادشاهه مري ويو، ته ماڻس پنڊيءَ ۾ ڪڻڪ جون ٻه مانيون ۽ لوٽي ۾ کير کڻي قبرستان ۾ ويئي. ڳوڙهن ڀريل اکين سان واڪو ڪيائين،”او ابا سڪندر؟“
قبرستان مان جواب آيس ته، ”مائي، تون ڪهڙي سڪندر کي سڏين ٿي؟ هت ته سوين سڪندر پوريا پيا آهن.“
سڪندر کي هڪ چٽو پٽو مقصد اکين اڳيان هو، ته کيس زندگيءَ مان ڇا گهرجي؟ هن روءِ زمين جو بادشاهه ٿيڻ پئي گهريو. سو، ڪيئي ملڪ فتح ڪيائين. پر، دنيا جو ڪاروبار سڪندر بادشاهه ۽ ملڪ پاڪستان جو ڪاروبار سڪندر مرزا کان سواءِ هلندو رهي ٿو. شايد ان ڪري ئي سياڻي سعديءَ چيو آهي ته،
”خليفا ايندا ويندا، دجلو درياهه وهندو رهندو.“
حفيظ غريب کي ته سڪندر جهڙو سوداءُ مٿي ۾ ڪونه هو. شايد ”ماڻهوءَ جو مقدر“ سندس حالتون ٺاهي ٿو. نه ته ڀلا سڪندر مرزا سرڪاري ملازم مان ملڪ جو صدر ڪيئن ٿئي ها؟
حفيظ غريب جو ٻار هو ۽ سڄي عمر غريبن وانگر گذاريائين. ڪنهن زماني ۾ پنهنجي افسانن جو ڪتاب ڇپائڻ جو شوق هئس، پر پوءِ ته سنڌي ادب ۾ ئي دلچسپي ڪانه رهيس. لاهور ويو ته ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنٽس فيڊريشن به ويس.
لاهور ۾ اي.پي.پي. ۾ ملازم هو، ته مان هڪ دفعي اتي به وٽس ويس. پر، سنڌ ۾ ڪنهن به ادبي دوست ۽ سنگتيءَ جو ڪونه پڇيئاين. مون کي بيڊن روڊ تي ”امرتسر لنچ هوم“ ۾ منجهند جي ماني کارايائين ۽ چيائين ته ”الحمراآرٽس ڪائونسل ۾ شام جو بيوٽي پئريڊ ڏسڻ هلنداسون، جا شاهه ايران جي راڻيءَ ملڪه فرح ديبا جي اعزاز ۾ ٿي رهي آهي. لاهور جون چونڊ حسينائون اينديون. اسان به دل پشوري ڪنداسين.“
شام جو گڏجي اهو پروگرام ڏٺوسون. هڪ خاتون فوڪر فرينڊ شپ هوائي جهاز جيتريءَ ڊگهيءَ ڪار مان سبز رنگ جي ساڙهيءَ ۾ لٿي. چؤطرف ڄڻ ته خوشبوءِ جون هٻڪارون ٿي ويون. زندگيءَ ۾ گهڻيون ئي حسين زالون ڏٺيوسين، پر، اها خاتون به پنهنجو مٽ پاڻ هئي.
وہ آئے اور پھر چراغوں میں روشنی نہ رہی
علم ۽ فن کي اظهار جي ضرورت آهي. پر، سونهن ۽ سرهاڻ پنهنجو اثر پاڻ ڪنديون آهن.
حفيظ جڏهن ڪراچيءَ ۾ مون سان گڏ ميٺارام هاسٽل ۾ رهندو هو ته چوندو هو ته، ”هڪ گهر ٺهرائيندس. جو ڦيٿن تي بيٺل هوندو. ان تي چڙهي سڄي دنيا گهمندس.“
مون چيو ته، ”گهڻو کائيندو؟“
چيائين ته، ”اسي لک روپيا.“
پوين ڏينهن ۾ ته اهي خواب لهڻ به ڇڏي ڏنائين. هڪ دفعي مون کي چيائين ته، ”توکي خبر آهي ته ويڙهه ۾ ڪير سوڀارو ٿيندو آهي.“
مون چيو ته، ”نه.“
چيائين ته، ”اهو جيڪو گهڻي مار کائي سگهي.“
حفيظ زماني جي مار کائي ايڏو ته ٿڪجي پيو، جو گوشه نشين ٿي ويو. هڪ ڏينهن مون کي چيو هئائين ته،”هم خيال دوست گڏ ٿيون ۽ مٺڻ ڪوٽ کان هلي لاٽ پئون. درياءَ جي سِير تي ترندا، سڄي سنڌ پار ڪري، هلي سمنڊ تي پهچون.“
اڄ مان پوئتي نگاهه ڪريان ٿو ته، ائين ڀايان ٿو ته جڏهن زماني کيس ماري ڪُٽي نستو ڪري وڌو، تڏهن هو وقت جي ڌار تي رڳو لڙهندو رهيو. تان جو سندس لڱن مان ساهه نڪري ويو. بي روح جسم لاهور، رحيم يار خان ۽ سکر کان لڙهندو، حيدرآباد ۽ لطيف آباد تائين پهتو هو.
حفيظ، منهن مهانڊي جو ايڏو وجيهه ڪونه هو. پر، جڏهن فوٽو ڪڍرائيندو هو ته ڏاڍو پيارو لڳندو هو. سو، شايد ان ڪري جو سندس اندر ۾ جيڪو انسان هو، سو سهڻو هو. هر اهو انسان جنهن جي من ۾ ٻيائي ڪانه هوندي آهي، تنهن جو اندر چوڏهينءَ جي چنڊ کان به سهڻو هوندو آهي. حفيظ ڪنهن جو مَدو ڪونه هو. منافق ڪونه هو، جيڪي اندر ۾ سو ٻاهر. پوءِ به دنيا ۾ وک وک تي بيوفائي، دغابازي، مطلب پرستي ۽ منافقي ڏٺائين، ته اکڙيون ٻوٽي ڇڏيائين. جڏهن هي جهان ڇڏيائين، ته پنجاهه ورهين جو به ڪونه هو.
سنڌ جي شهزادي شاعر، مير عبدالحسين سانگيءَ اهڙن ئي انسانن لاءِ هڪ غزل چيو آهي، جنهن جا ڪي شعر هي آهن:
اڃا هاڻ هتي ها يار پرين،
دلبند سڄڻ دلدار پرين،
غـمخوار مٺا منٺار پرين،
جي پيچ پيارل پائي ويا.
جن هر ڪنهن ساڻ رهائي ڪئي،
تن پنهنجي پاڻ رهائي ڪئي،
جن سهڻن ساڻ سچائي ڪئي،
سي ڪنهن سان ڪين وڃائي ويا.
حفيظ کي هي جهان ڇڏئي ڪيئي سال گذري ويا آهن. اڄ هو ڪنهن کي ياد به ڪونهي. پر، نصير مرزا، حفيظ جهڙو اشراف انسان آهي. سڀني سان سان نڀائيندو آهي. ”بامسلمان الله الله، بابرهمڻ رام رام.“ هن هڪ ته سنڌي زبان جي مبينه اولين افسانه نگار مرزا نادر بيگ جا افسانا گڏ ڪري، ڪتاب ڇپايو. ٻيو ته حفيظ کي ياد ڪيائين. سندس افسانا ۽ مٿس سندس همعصرن اديبن کان مضمون لکائي، سهڻو ڪتاب شايع ڪيائين. ڪتاب جو نالو آهي: ”اڇو پکي واءَ ۾.“
هي ڪتاب ڇپائي نصير مرزا هڪ عظيم ڪارنامو سرانجام ڏنو آهي. هڪ طرف حفيظ شيخ جي مٽن مائٽن ۽ دوستن جون دليون ٺاريون اٿس ته ٻئي طرف سنڌ جي علمي ۽ ادبي حلقن ۾ پنهنجي غيرمعمولي ڪاميابيءَ وسيلي اها حقيقت هڪ دفعو وري ثابت ڪئي اٿس: “Room at the top is always vacant.”
سنڌي ڪلچر ۾ دوستيءَ جو مفهوم اهو آهي ته ماڻهو پنهنجي يارن سان مُئي جيئري نڀائي. حفيظ انهيءَ معنيٰ ۽ مفهوم ۾ منهنجو دوست هو. سندس هڪ تربت ته اُها آهي جنهن ۾ مون، نياز همايونيءَ ۽ هڪ ٻن ٻين دوستن سان گڏجي کيس ڳوڙهن ڀريل اکين سان پوريو هو ۽ ڪچين سرُن جي گاري سان لنباوت ڪري، جوڙي راس ڪئي هئي. سندس ٻي تربت اُها آهي جيڪا منهنجي دل ۾ موجود آهي. ’صائب‘ جي لفظن ۾ اُن جو بيان سهڻو لڳي ٿو:
بعد از وفات تربت ما، در زمين مجوي،
در سينهاي مردم عارف مزار ماست،
(وفات کان پوءِ منهنجي تربت زمين ۾ نه ڳولهه،
منهنجي مزار اهلِ دل انسان جي سينن ۾ آهي.)
تاهم مون کي انهيءَ حقيقت جو اعتراف آهي ته سنڌ جي بيقدر معاشري ۾ حفيظ غريب پنهنجي سموريءَ سچائيءَ ۽ سڄي زندگيءَ جي جدوجهد کان پوءِ به اهڙو ڪو اعليٰ مقام هٿ ڪري ڪونه سگهيو هو، جو کيس موضوع سُخن بنائي ۽ سندس مُئي کان پوءِ ماڻهو سندس گمنام مزار تي ڪو تاج محل تعمير ڪري سگهي. پر نصير مرزا ڪري ڏيکاريو! جيڪڏهن نصير مرزا ڪتابن ڇاپڻ جو ڪاروبار ڪندو هجي هان ته مون کي ان ڳالهه تي عجب اصل ڪونه ٿئي ها، ته هن ايڏو سهڻو ڪتاب ڪيئن ڇاپيو. ڪتاب جي ڇپائي جُز بندي ۽ جُلد بندي ۽ سرِورق جي وڻندڙ تناسب کي ڏسي مون کي سمجهه ۾ آيو ته دنيا جي ڏاهن خوبصورتيءَ (Beauty) جي بنيادي وصف ’تناسب‘ (Symmtery) کي ڇو قرار ڏنو آهي. پر هر شئي جو ’وجود‘ سندس ’جوهر‘ مان ئي پرکبو آهي، ڇوته سهڻا ٽُوهه ته پَٽن ۾ به پيا آهن، تڏهن ته سچل سائينءَ فرمايو هو:
صورت ۾ جاءِ دم جي،
دم ري نه صورت ڪم جي،
دم ۾ جا لذت غم جي،
وه واهه ڳالهه خاصي.
نصير انهيءَ اصول کان واقف آهي سو هن وڏي قابل ڪاريگر وانگر سونَ جي مُورتيءَ مٿان ورهين جي مٽيءَ جا تهن مٿان تهه هٽائي اُن کي صاف ڪري سينگاري پنهنجي مسيحائيءَ سان منجهس جوت جاڳائي، دنيا جي طلسم ۾ ائين آڻي رکيو آهي، جو ڀانئجي ٿو ته شيخ حفيظ ٻيو جنم ورتو آهي.
هن اڇي اُجري ڪتاب جي اشاعت جي اُميد ان ڪري به ڪانه هئي، جو سنڌي معاشري جون حالتون ڏينهون ڏينهن ابتر ٿي رهيون آهن. جڏهن ڪنهن به قوم، قبيلي يا فرد تي حد کان وڌيڪ ظلم ٿيندو آهي، تڏهن سندس ’حِسَ‘ ختم ٿي ويندي آهي. استحصالي طبقا وڏي ڪاميابيءَ سان سنڌين کي ريڊ انڊين ۾ تبديل ڪري رهيا آهن، پر سندن اصل ڪمال اهو آهي ته هنن سنڌين جي ميس ماري ڇڏي آهي. هاڻي آرام ۽ فرحت سان اهو نظارو ڏسي رهيا آهن ته خود سنڌي سنڌين جي ڏاڙهي ڪيئن پٽي رهيا آهن! اهڙي اونداهي ماحول ۾ جيڪڏهن سنڌ جو ڪوبه محقق، اديب يا دانشور، وڏو وس ڪري ڪا روشن شمع ڪري ته بلاشبه اهو عظيم ڪارنامو چئبو. نصير مرزا کي قدرت اها ڏات ڏني آهي. کيس اهو ڏانءُ به آهي، ته اهل دل انسان ڳولهي، پنهنجي يارن ۽ احبابن جو حلقو وڌائيندو وڃي. پسمانده ۽ مظلوم قومن جا عظيم فرزند پنهنجي قافلن کي ائين ئي اڳتي نيندا آهن. عشق جي راهه تي هلندي کين ضرور ڪي مشڪلاتون درپيش اينديون هونديون، پر زهر پياڪ عاشق انهن جي پرواهه ڪونه ڪندا آهن:
ڪس ڪو شڪوه هي، گر شوق ڪي سلسلي
هجر ڪي قتل گاهون سي، سب جاملي
قتل گاهون سي چُن ڪر هماري عَلم
اور نڪلينگي عشاق ڪي قافلي
جن ڪي راه طلب سي هماري قدم
مختصر ڪر چلي درد ڪي قافلي.
پر اصل ڳالهه اها آهي ته اڇو پکي واءَ ۾ پرڙا هڻي هڻي ٿڪجي پيو هو. سو، آرام ۽ اوٽ لاءِ ڪنهن وڻ تي وڃي ويٺو هو. هاڻي ته نڪي انهيءَ پکيءَ جو پتو آهي، نه وري وڻ جو ڪو نالو نشان آهي. هيءَ دنيا انهيءَ دردناڪ ماجرا جو ڏاڍو ڊگهو داستان آهي.