ڀٽ ڏيٿري بندر
قديم زماني ۾ سنڌ جو نهايت ڳُتيل ۽ تاريخي شهر هو. چون ٿا ته هتي راجا ڏيٿا حڪومت ڪندو هو، جنهنجي نالي جي پٺيان هيءُ ”ڏيٿري“ سڏجڻ لڳو. راجا ڏيٿا راجا نند جو مائٽ هو، جيڪو وري ماٿيلي تي حڪومت ڪندو هو. ڪن جو خيال آهي، ته ڏٿي مهاني نالي هڪ عورت رهندي هئي، جيڪا تمام شاهوڪار ۽ سخي مائي هئي. ان ڪري هن شهر کي سندس نالي پٺيان ڏيٿري سڏيو ويندو هو.
ڀٽ ڏيٿري، ميرپور ماٿيلي شهر کان مغرب طرف، 12 ميلن جي مفاصلي تي يارو لُنڊ کان ٿورو اورتي سوڀي لُنڊ پتي ۾ آهي. اڳي جڏهن هتان هاڪڙو درياء وهندو هو تڏهن هيءُ پررونق شهر هو. ڊاڪٽر عبدالمجيد سنڌي پنهنجي مضمون’هاڪڙو درياء‘ ۾ لکي ٿو، ته: ”روهڙي کان مٿان ميرپور ماٿيلي لڳ ڏيٿري جو ڳوٺ آهي، جو اڳ هاڪڙي تي بندر هو. هن وقت ان جا آثار ڊڀ ڏيٿري ڳوٺ جي ڀرسان هڪ ڦٽل دڙي جي صورت ۾ موجود آهن. ڏيٿري ان دور ۾ سنڌ جي اڀرندي حصي جو مشغول ترين بندر هو، جيڪو هاڪڙي تي پارينگر ۽ وڄڙوٽ جي وچ تي هو. هن شهر ۾ ڪڇ سمنڊ جو مال ٻيڙن رستي پارينگر کان پهچندو هو. ۽ هتان ٿي ملتان، پنجاب ۽ ڪشمير ويندو هو. جيسلمير کان اُٺن جا قافلا هتي پهچندا هئا. ان وقت ماٿيلي تي گجر ذات جو هڪ راجپوت حاڪم راجانند حڪومت ڪندو هو. سندس زماني ۾ ماٿيلي جو اوج هو ۽ ان جو واپار جيسلمير سان، ڏيٿري جي معرفت هلندو هو. ’ڏيٿري‘ ماٿيلي کان ويندڙ قافلن ۽ جيسلمير کان ايندڙ قافلن جو مرڪز هو. هتان ٻيڙين رستي درياء کان مال ٽپائي ماٿيلي آندو ويندو هو. گويا هيءُ جنڪشن بندر هوندو هو. هتي ڏيٿي مائي جا ست پٽ واپار ڪندا هئا ۽ درياء ۾ ٻيڙا هلائيندا هئا، جن جو جيسلمير سان خشڪي رستي ۽ ڪشمير سان درياء رستي واپار هلندو هو. شهباز علي يوسفاڻي روزاني’مهراڻ‘ جي سالگره نمبر جي هڪ مضمون ۾ لکي ٿو ته:”ڀٽ ڏيٿري ڪنهن وقت سنڌ جو هڪ بارونق شهر هوندو هو ۽ هن جي مشهوري خاص بندرگاهه سان هوندي هئي. هيءُ شهر مختلف قومن جي وچ ۾ رابطي جو ڪم ڏيندو هو. هن شهر جا ماڻهو خوشحال ۽ آسوده رهندا هئا.“
ڀٽ ڏيٿري وٽان هڪ واهه هاڪڙي مان نڪري جيسلمير ۾ وڃي ٻن ساخن ۾ ورهائجي ويندو هو. انهن مان هڪ شاخ جو نالو ’لُڊاڻو‘ هو، جنهن مان ٻيڙيون مال سان ڀرجي هتي اينديون هيون. هن بندر تي هروقت ٻيڙين ۽ جهازن جو ميڙو متل هوندو هو. سنه 1956ع تي کوهه کوٽيندي هتان ٻيڙي جي سلان جو هڪ حصو لڌو ويو هو، جنهن مان صاف ظاهر ٿئي ٿو ته واقعي هتان درياء وهندو هو ۽ هيءُ شهر واپار جو مرڪز هو. سنڌ جي رومانوي داستان’مومل راڻي‘ جي هيروئن ’مومل‘ لاءِ چون ٿا، ته کانئس جڏهن راڻو ناراض ٿي ويو، ته هوءَ پنهنجي ڀيڻ ’سومل‘ سان گڏ ڀٽ ڏيٿري ۾ اچي ويٺي، ڇاڪاڻ ته هيءُ شهر شاهوڪار ۽ زندگي جي هر شيءِ مهيا ڪندڙ هو. مومل تمام گهني دولت کڻي آئي هئي، ان ڪري هن ڏيٿري جي شهر کي خوب سينگاريو ۽ آباد ڪيو. سندس زماني جا آثار، هن وقت به موجود آهن. هتي هڪ وڏو کوهه به آهي، جيڪو ’مومل جو کوهه‘ نالي سڏجي ٿو، عام روايتن ۾ اچي ٿو، ته جڏهن راڻي، مومل وٽ اچڻ کان صاف انڪار ڪيو، تڏهن مومل، ماٿيلي مان ساري دولت کڻي ڏيٿري جي هن کوهه م دفن ڪري پاڻ راڻي ڏانهن لُڊاڻي هلي ويئي. ۽ وڃي چکيا چڙهي. ان خزاني کي حاصل ڪرڻ لاءِ مقامي زميندارن کوهه جي کوٽائي جي وڏي ڪوشش ڪئي پر ڪامياب ٿي نه سگهيا.
ڏيٿري جو هيءُ شهر ۽ بندرگاهه هاڪڙي جي سُڪي وڃڻ ڪري ويران ٿي ويو ۽ ماڻهن لڏڻ شروع ڪيو. هوريان هوريان جايون ۽ بازارون ڊهڻ لڳيون، هوائن ۽ طوفانن لڳڻ ڪري هيءُ شهر واريءَ هيٺان دٻجي ويو ۽ هڪ واريءَ جي دڙي ۾ تبديل ٿي ويو، ۽ اهڙيءَ طرح هيءُ شهر ماڻهن جي اکين کان اوجهل ٿي ويو.پوءِ هن شهر جا کنڊر سڀ کان اول ايڇ-ٽي-لئمبرڪ سنه 1946ع ۾ ڳولي لڌا، جنهن جي مڪمل رپورٽ هن”جنرل آف دي سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽي“ جي ڪتاب نمبر ٽئين ۾ ڏني. لئمبرڪ، مومل واري کوهه بابت لکي ٿو، ته: ”دري جي ڏکڻ اوڀر واري ڀت تي، هڪڙو کوهه لڌو ويو آهي، جيڪو زمين جي مٿاڇري کان چار فوٽ هيٺ آهي، اهو گهيري ۾ پنج فوٽ آهي، پر پاسن جي هر قطار ۾ رڳو نَو سرون اٿس، جيڪي سڀ هڪ ئي ماپي يا قالب جون نه آهن. اهي سرون اڀيون نه آهن، پر وڏيون گولائي ۾ لڳل آهن ۽ پاسي کان ڏسڻ تي ونگ جو ڏيک ڏين ٿيون. اوساريءَ جو اهو نمونو موئن جي دڙي جي انيڪ کوهن جي اوساري کان بنهه نيارو آهي.“
ڀٽ ڏيٿري جي دڙي مان ڪيتريون ئي شيون هٿ آيون آهن، جيڪي سنڌ جي تاريخ، ثقافت ۽ تمدن سان واسطو رکن ٿيون. خاص ڪري هتان ڪي ڪچيون سرون مليون آهن، جيڪي بيضوي شڪل جون هيون ۽ هر هڪ سر جي هڪ پاسي اڌ انچ کن اندر ٺپو لڳل هو، جنهن تي مينار جي عڪاسي ’گوتم ٻڌ‘ جي مندرن وانگر هئي ۽ ان جي هيٺان ڪجهه لکيل به هو. ان کان سواءِ ٺڪر جي برتنن جا ٽڪرا به مليا آهن، جيڪي بناوت ۾ سنها آهن ۽ سندس ڊزائينون ۽ چٽسالي جاميٽري جي نموني ٿيل آهن. اهڙا شفاف پٿر به مليا آهن، جن ۾ ماڻهو پنهنجو عڪس ڏسي سگهي ٿو. هن ڀٽ لاءِ انگريز محقق مسٽر لوئس فليم هڪ هنڌ لکي ٿو ته:”هيءُ ماڳ هڪ هيڪٽر ۾ پکڙيل آهي. هتان لڀجندڙ برتن، ڪوپر جا ٽڪر، پٿر جامڻيا، ميچوئر هڙپا جي دور سان ڀيٽجي سگهجن ٿا.“ بهرحال ڏيٿري جو هيءُ شهر هاڪري جو مشهور بندر هو، جنهن تاريخ ۾ خاص مقام هاصل ڪيو ۽ اڄ هو واريءَ جو ڍڳ آهي.