بکر جو بندر
سترهين صدي جي شروعات ۾ بکر کي درياء جي ڪناري تي هجڻ ڪري سياسي ۽ تجارتي حيثيت حاصل هئي. مختلف ملڪن جا ٻيڙا هن بندر تي مال آڻيندا ۽ نيندا هئا. هتان جون بازارون هر وقت مال ۽ ماڻهن سان ڀريل هوندوين هيون. پورچوگيز سيلاني مسٽر سباسٽن لکي ٿو ته:”اتر سنڌ جو مکيه شهر بکر هڪ سهڻو شهر هو، جنهن جي چوڌاري چمن ۽ باغ باغيچا هئا. سندس بازار، هر ڪنهن قسم جي مال سان ڀرپور هئي. هن جي آبهوا وڻندڙ ۽ پاڻي مٺو هو.“ مانريق لکي ٿو ته:”بکي ۾ باغن جي ڪري ميوو تمام گهڻو آهي ۽ ملڪ ڏاڍو سرسبز ۽ ساداب آهي. هتان هر سال ايران ۽ خراسان ڏانهن، اٺن جا قافلا مال کڻي ويندا آهن.“ ان دور ۾ سنڌ ۾ عاليشان قسم جو ڪپڙو تيار ڪرڻ جا جيڪي مرڪز هئا، تن ۾ بکر به هڪ هو. هتي جنگي هٿيار به ٺاهيا ويندا هئا. جوزف سئلبئنڪ لکي ٿو ته:”بکر ۾ ٻئي سامان کان سواءِ تلوارون به ڏاڍيون سستيون ۽ عمديون هيون.“ بکر جي کير مکڻ بابت انگريز ايجنٽ لکن ٿا ته: ”بکر ۾ ڏُڌ ۽ لسي بهترين قسم جي تيار ٿئي ٿي. هتي تمام گهڻو مکڻ ۽ گيهه جو واپار هلي ٿو.“
اهڙيءَ طرح بکر جو شهر سنڌ جي تاريخ ۽ تجارت ۾ عظيم ڪردار ادا ڪيو. تجارت ۽ سياست کان سواءِ بکر علمي لحاظ کان به وڏي ترقي ڪئي. حضرت نوح بکري، سيد محمد مڪي ۽ سندس فرزند شاهه صدرالدين خطيب جهڙا عالم ۽ بزرگ هتي ديني تعليم ڏيندا هئا. سنه 1314ع ۾ جڏهن ابن بطوطه سنڌ ۾ آيو، تڏهن هن بکر جي عالمن سان ملاقاتون ڪيون ۽ سندس ساراهه ڪئي. سمن جي دور ۾ بکر جنهن کي تاريخ ۾ فرشته جي مبارڪ نالي سان سڏيو ويو آهي، سا پاڪ سرزمين يقين وارن جي ملجا ۽ عارفن جو سرچشمو رهي آهي. سڄي سنڌ ۾ بکر جهڙي مردم خيز زمين پيدا نه ٿي. هن ڌرتي جا ماڻهو سير ۽ صفائيءَ جا ڪوڏيا، علم پروڙ ۽ لياقت جي ڳولا ۾ مشهور هئا. گرميءَ جي ڏينهن ۾ پاڻي جي چڙهڻ ۽ ميون جي پچڻ جي موسم ۾ ننڍا وڏا سردار خواهه نوڪر مرد ۽ زالون باغن ۾ خلوتن ۽ محفلن ۾ ڏينهن گذاريندا هئا. هن سرزمين ۾ خاص ڳالهه هيءَ هُئي، ته هتي جا گل نهايت خوشبودار هئا. هن سرزمين تي ڪيترن ئي بزرگن، عالمن ۽ ولين جو مزارون آهن.
بکر، پراڻي زماني ۾ هڪ ٻيٽ جي صورت ۾ مهراڻ جي وچ ۾ هو. بکر جي قلعي ۽ پراڻي سکر جي وچ ۾ جيڪا درياء جي شاخ آهي، سا سوا سؤ گز ويڪري آهي. بکر جي قلعي کان اٽڪل 7 ميلن جي مفاصلي تي اروڙ ويران دڙن جي صورت ۾ موجود آهي. تاريخ ۾ بکر جو نالو هندن جي دور ۾ نٿو ملي، چوڻ ۾ اچي ٿو، ته اروڙ جي ويرانيءَ کان پوءِ اتان جا رهاڪو لڏي اچي بکر ۾ رهيا ۽ ستين صدي هجريءَ ۾ مٿس بکر نالو پيو. جنهن لاءِ عام روايت آهي، ته سيد محمد مڪي رح، بکره (باک ڦٽڻ) مهل هن جاءِ تي آيو ۽ ان وقت چيائين ته:”جعل الله بکر تي في يفعته المبارڪته“، ”يعني الله تعاليٰ منهنجو صبح برڪت واري هنڌ تي ڪيو آهي.“ تنهن کان پوءِ هن جاءِ وارو شهر ’بکره‘ سڏجڻ لڳو ۽ هوريان هوريان سنڌيءَ ۾ بکر ٿي ويو.
بکر، پراڻي زماني کان وٺي پنهنجي قلعي کان مشهور آهي، جيڪو سنڌ تي پنجاب ۽ اڀرندي جي ڪاهن کان بچاءَ جو دروازو هو. ان جي فتح کان پوءِ پنجاب يا اڀرندي کان ڪاهي ايندڙ دشمن اندر سنڌ ڏانهن ٿي وڌيا. هيءُ قلعو عباسي خليفي هارون رشيد، جيڪو سنه 170 هه ۾ تخت تي ويٺو ۽ تعمير ڪرايو ۽ شيخ ابو تراب جي حوالي ڪيو. ان هن ڏينهن کان پوءِ بکر جي قلعي تي مختلف بادشاهن ۽ حڪمرانن پئي ڪاهون ڪيون، پر هيءُ شهرپاڻ کي سالم رکيون آيو. مغلن جي دور ۾ بکر مڪمل سرڪار جي صورت ۾ هو، جنهن کي اٺن پرڳڻن ۾ ورهايو ويو هو، جن مان پنج مهراڻ جي کاٻي ڪپ تي، ۽ ٽي ساڄي ڪپ تي واقع هئا. بکر جزيره نما قلعي وارو بندر هو، جيڪو سنڌو ندي جي وهڪري جي وچ ۾ چُن جي ٽڪرين تي اڏيل هو. نديءَ جو وهڪرو ڏکڻ طرف اٽڪل پنجاهه ميلن ۾ وڃي ٿو. اٺين صدي ۾ سنڌو ندي پنهنجو وهڪرو مٽائي اروڙ کي اجاڙي، ٽڪرين جي قطار کي هتان اچي ڪٽيو، پر بکر وٽ زمين پختي هئي، جنهن درياء جي کاڌ جو مقابلو ڪيو. بکر جو قديم نالو فرشته آهي ائلئيٽ پنهنجي ڪتاب ”سنڌ“ ۾ لکيو آهي، ته عربن جي ڪاهه وقت هيءُ بندر وجود ۾ ڪو نه آيو هو. تيرهين صديءَ جي شروعات ۾، بکر بندر جو نالو تاريخ ۾ اچي ٿو. سکر ۽ روهڙي جا بندر پوءِ جا آهن.
سنه 1026ع ۾ محمود غزنوي، سنڌ تي ڪاهه ڪئي. پهرين بکر جي قلعي ۽ بندر کي فتح ڪيو پوءِ سيوهڻ ۽ ٺٽي ڏانهن ويو.
سنه 1277ع ۾ ايلتمش بکر جو قلعو ۽ بندر هٿ ڪيو.
سنه 1330ع ۾ غياث الدين تغلق، خواجه خطير کي بکر جو حاڪم ڪري موڪليو.
سنه 1351ع ۾ فيروز شاهه، بکر ۾ ويهه ڏينهن رهيو ۽ ملڪ رڪن الدين کي اتان جو نائب مقرر ڪيائين.
سنه 1370ع ۾ فيراز شاهه، بکر هٿ ڪيو.
سنه 1490ع ۾ بکر تي ڄام انڙ قبضو ڪيو.
سنه 1520ع ۾ ڄام فيروز سمي جي وقت ۾ شاهه بيه ارغون سنڌ ۾ آيو. انهيءَ وقت بکر ۾ ڏاريجن فساد ڪيو.
سنه 1542ع ۾ همايون بکر ۾ آيو.
سنه 1555ع ۾ مرزا عيسيٰ خان ترخان ۽ سلطان محمود خان جي بکر ۾ لڙائي لڳي.
سنه 1574ع ۾ سلطان محمود خان جي مرڻ تي اڪبر بادشاهه، گيسو خان کي گورنر ڪري موڪليو.
سنه 1838ع ۾ مير نصير خان کان انگريزن بکر جو قلعو اڌارو ورتو، جو اُتي هنن جو قلمي شوري جو وڏو ڪارخانو ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي وقت کان لڳل هو.
هن دور ۾ بکر تي دهليءَ مان گورنر مقرر ٿي ايندا هئا. بکر جي سرزمين پنهنجي سيني تي ڪيئي قهر ۽ ڪلور ٿيندي ڏٺا. ارغونن ۽ ترخانن جا راتاهه شاهه بيگ جون ڌاريجن سان چوٽون ۽ انهن جي رت سان هولي کيڏڻ، همايون جي تنگدستي بکر پاڻ ڏٺي. مرزا باقيءَ جا فساد ۽ محمود بکري سان ’چوهي ٻلي‘ واري راند، دارا شڪوه جي ڪسمپرسي ۽ قيدي بڻجڻ واري حالت پوءِ مغليه گورنر جا ظلم زيادتيون، ڦر لٽ جا قصا بکر به صرف ٻڌا پر ڏٺا به. اهي ڪوسي تيل جا ڪڻاهه، جن ۾ سنڌين کي وڌو ويندو هو، اهي بکر جي سرزمين تي تيار ٿيندا هئا ۽ ڪڙهندا هئا. هتي هڪ وڏو اسلامي مدرسو هو، جتي طالبن کي تعليم سان گڏ کاڌو ۽ ڪپڙو کين مفت ڏنو ويندو هو. هن مدرسي جي عراق ۽ عجم تائين مشهوري ۽ هاڪ هئي ۽ تان جا عالم لڏي هتي اچي رهيا. ارغونن جي دور ۾ بکر پنهنجي علمي عظمت ڪري ارض معموره سڏبو هو، ۽ هيءُ سکيو ستابو علم ۽ تجارت جو مرڪزي شهر، جنهن لاءِ قانع لکي ٿو ته:”هيءُ تفريگاهن ۽ دل وڻندڙ باغن سان سينگاريل شهر، جنهن جا گل سنگهڻ لائق آهن، هميشه لاءِ ختم ٿي ويو ۽ مسجدن، پراڻين جاين ۽ قلعي جي ديوارن جا چند نشان وڃي بچيا آهن.