پاري ننگر جو بندر
هاڪڙو سنڌ جو هڪ مشهور ۽ الڳ درياء هو، جيڪو قديم زماني ۾ سنڌو نديءَ کان بلڪل جدا وهندو هو. هيءُ درياء امبالا کان مٿان، هماليا جي شاخن: ”سيوالڪ“ جبل مان نڪري بهاولپور، بيڪانير ۽ سنڌ جي اڀرندي حصي کي، پنهنجن شاخن وسيلي آباد ڪندو، لکپت جي نار وٽ ڇوڙ ڪندو هو. هاڪڙي جي ڪري، بهاولپور وارو ريگستاني علائقو ۽ ٿرپارڪر وارو وارياسو پٽ انتهائي سرسبز ڀاڱا هئا. هتي گهاٽا ٻيلا هئا، جن ۾ هاٿي، شينهن، گينڊا ۽ ٻيا خوفناڪ جانور رهندا هئا. هن درياء جي ڪري لکپت ۾ سارين جو ڀلو فصل ٿيندو هو. هاڪڙي درياء تي ڪيترائي مشهور شهر ۽ بندر هئا، جن مان پاري ننگر به هڪ هو، جيڪو هاڪڙي تي ٿر واري علائقي ۾ بندرگاهه هو. نور علي ضامن لکي ٿو ته: ”هاڪڙو، چولستان جي ريگستان جو هڪ ڪسادو درياء هو ۽ هيءُ سنڌ جي ٿر واري علائقي کي سرسبز ۽ سائو رکندو هو. ان علائقي ۾ ئي درياء جي ڪناري تي پاري ننگر جو شهر ٻڌل هو. مسٽر رامسنگهه راٺوڙ ’ڪڇ جي اتهاس‘ ۾ لکي ٿو، ته: ”پراڻي زماني ڪڇ جو رڻ کنڀات جي نار سان ڳنڍيل هو. هاڪڙو اتر ۾ پنج ندي وٽان نڪري بهاولپور اڀرندي سنڌ (ٿر) ۾ عمر ڪوٽ وٽان لنگهي، ننگرپارڪر وٽ ڪڇ رڻ ۾ ڇوڙ ڪندو هو.“ اتي ئي پاري ننگر جو بندر هو. ڪن مؤرخن جو چوڻ آهي ته:”ڪڇ جو رڻ سمنڊ هو ۽ هاڪڙو ان ۾ ڇوڙ ڪندو هو.“ ’سنڌ هسٽاريڪل جنرل‘ ۾ آيو آهي ته: ”اڳي سنڌو ندي جي هڪ شاخ هتان وهندي هئي ۽ ڪڇ واري سمنڊ ۾ دنگيون ۽ جهاز هلندا هئا، جيڪي ڪنارن وارن بندرن تي اچي پڳهه هڻندا هئا. ٿر جا چار سامونڊي بندر هئا: وڳهه ڪوٽ، ويگنڊ، ٻلهاري ۽ ويرا واهه.“
پاري ننگر انهن سامونڊي بندرن کان گهڻو پري هاڪڙي تي ٻڌل هو. هيءُ شهر ننگرپارڪر کان 14 ميلن جي مفاصلي تي، ويار واهه جي ڀرسان بندرگاهه هوندو هو. پاري ننگر بندر جو بنياد پهرين صدي عيسوي ۾ پيو. هيءُ بندر، پارڪر کان 14 ميلن جي فاصلي تي کنڊرن جي صورت ۾ آهي. ان وقت سندس آبادي چاليهه هزارن جي لڳ ڀڳ هئي، جنهن مان پنجاهه هزار ٻه سَوَ گهر جينين جا، نو سؤ گهر لوهارن جا، تيرنهنسؤ گهر لوهاڻن جا، ست سؤ گهر راجپوتن جا، ۽ ٻارنهن سؤ گهر مختلف ذاتين جا هئا. پاري ننگر ساموندي بندر تي واقع هو، تڏهن ڏوتڙ وٽ جهاز اچي لنگر انداز ٿيندا هئا. ان جا آثار اڄ به ويرا واهه کان ٻه ميل اولهه طرف ڏسجن ٿا.
پاري ننگر جي آثارن مان جيڪي شيون نمايان ڏسجن ٿيون، انهن ۾هي آهن:
1- ٻاون ڪچهري: هيءَ هڪ عمارت ٺهيل آهي، جنهن ۾ حاڪم ويهي حڪمراني هلائيندا هئا.
2- انڌار ڀونرو: زمين ۾ اندر هڪ تهه خانو آهي، جيڪو وقت سر ڪم ايندو هو.
3- ڪٽهڙو: پاري ننگر جي ڪجهه حصي ۾ لوهه جا ننڍا ننڍا ٽڪر نظر ايندا آهن. مقامي ماڻهن جي چوڻ مطابق، ته جڏهن هيءُ شهر آباد هو، ته هتي لوهه جو ڪارخانو هو.
عيسوي پهرين صدي ۾ پاري ننگر هن خطي جو بهترين ۽ مصروف بندرگاهه هو، کيس بينالاقوامي شهريت حاصل هئي. هتان ٻيڙا اناج، ڪپهه، کونئر، نير، لاک، ماکي، ان ۽ ٻيون سيون کڻي، ڏکڻ اوڀر جي تجارتي ٻيٽن: جاوا ۽ سوماترا ويندا هئا. ۽ اتان علائچي، دالچيني، ڪارا مرچ ۽ گرم مصالحا سوڌي ايندا هئا.
پاري ننگر کي جڏهن دهليءَ جي مسلمان فوجن سنه 1226ع ۾ تباهه ڪيو، ته اتان جو واپاري طبقو لڏي وڃي ’ڀوڏيسر‘ ويٺو. ٻيو تباهي جو ڪارڻ ڏهين صدي ۾ غزبناڪ زلزلو آيو ۽ سمنڊ پوئتي هٽي ويو ۽ ڪڇ جو رڻ پيدا ٿيو. بندر تي جهازن جي آمد و رفت بند ٿي ۽ واپاري لڏي ويا.
ڪپتان ريڪس لکي ٿو، ته: ”سنڌو نديءَ جي هڪ شاخ، ننگر پارڪر وٽ ڇوڙ ڪندي هئي، جنهن ۾ دنگيون ۽ جهاز هلندا هئا ۽ ويرا واهه جي ڀرسان پاري ننگر جو مشهور بندر هو، جتي اچي بيهندا هئا.“ چون ٿا ته وڏن ۽ بار براد تان ليس جهازن کي روڪڻ لاءِ وڏا لوها زنجير مشهور پيل هوندا هئا، جن جا پهريان ڇيڙا درياء کان ٻاهر بندر تي، مضبوط ٿنبن ۾ جڪڙيل هئا.
هيءُ شهر ڪئپٽن ريڪسن جي چوڻ موجب: 512.ق.م ۾ ٻڌايو ويو، جيڪو اڳتي هلي هڪ بينالاقوامي بندرگاهه جي حيٿيت حاصل ڪري ويو. هن شهر ۾ هڪ لک گهر هئا هي نهايت شاداب، سرسبز ۽ وسندڙ شهر هو، منجهس صنعت ۽ حرفت جو چرچو هو. قافلن جي اچ وڃ هئي، واپارين جي ڏي وٺ هئي. شاهوڪاري سرمائي ڪاري هئي. سمنڊ جي ويجهي هئڻ ڪري هن بندر جو ٻاهرين ملڪن سان به ناتو هو. ٻاهريان غوراب، ڪڇ واري سمنڊ رستي هتي پهچندا هئا ۽ هاڪڙي سان هتان مال پنجاب، ڪشمير ۽ افعانستان ويندو هو. بندر تي هر وقت جهازن جي ڀيڙ لڳي پئي هوندي هئي. تاجرن، دلالن، گرهاڪن ۽ مزدورن جي چهل پهل ڪري، هتي وڏي رونق هوندي هئي ۽ رات ڏينهن شهر کليل رهندو هو. باهرين شهرن جي آمد ڪري هتي سستائي هوندي هئي. جيئن ته هيءُ هڪ عالمي بندر هو ۽ هتي ٻيڙين ۽ جهازن جي آمد گهڻي هوندي هئي، ان ڪري هتي لوهه جا وڏا ڪارخانا هوندا هئا، جتي جهاز ۽ ٻيڙيون ٺهنديون هيون. بندر تي به جهازن جي مرمت جا دڪان هوندا هئا. هتان جي کنڊرات مان جيڪي شيون هٿ لڳيون آهن، تن ۾ شيخون ۽ پٿر مليا آهن، جيڪي جهازن ٺاهڻ ۽ بندر تي دڪن ٺاهڻ ۾ ڪم ايندا هئا.“
پاري ننگر جي شهر ۾ ان وقت چاليهه هزار آدم رهندو هو، جن ۾ گهڻائي اوسواڙ يعني جين قوم وارن جي هئي. چون ٿا هتي سندن ئي حڪومت هئي. وڏا شاهوڪار ۽ پنهنجي مذهب سان سچا هئا، ان ڪري هتي سندن ڪيترائي مندر هئا. ’جنت السنڌ‘ جومصنف مولائي شيدائي لکي ٿو، ته:”هتي هڪ وڏو بت خانو هو، جتي ’پارس ناٿ‘ جين جي اوتار جو پتلو رکيل هو، جتي هر سال وڏو ميلو لڳندو هو. ان وڏي مندر کان سواءِ هتي پٿر ۽ مورتين جا بي شمار مندر هئا. ’گوڙي جا ڏهڙا‘ هتان جو مشهور بندر آهي، جنهن جي زيارت لاءِ هتي گجرات ۽ هندستان جا امير ۽ شاهوڪار ايندا هئا، ان ڪري هتي پيسي جي گهڻائي هوندي هئي. ماڻهو امير ۽ فارغ البال هئا. شيون سستيون ۽ جهجهيون هونديون هيون.
هاڪڙو درياء آرين جي اچڻ تائين، پنهنجي ايراضيءَ ۾ زمينون سيراب ۽ شهر آباد ڪندو رهيو ۽ ان کان پوءِ سڪندر جي اچڻ کان ٿورو اڳ خشڪ ٿي ويو، ڇو ته يوناني مؤرخن پنهنجن ڪتابن ۾ هاڪڙي هو ذڪر نه ڪيو آهي. هاڪڙي جي سڪڻ ڪري پاري ننگر جي بندرگاهه واري حيثيت ختم ٿي وئي، ويتر ڪڇ وارو سمنڊ به پوئتي هٽي ويو، ان ڪري هيءُ شهر برباديءَ ڏانهن وِک وڌائڻ لڳو ۽ ماڻهو لڏي ويا، ڪئپٽن ريڪسن جو چوڻ آهي، ته:”پاري ننگر جو شهر سنه 12 سؤ عيسوي ۾ مسلمان حاڪمن سان مقابلن ۽ لڙاين ۾ ناس ٿي ويو.“ اهڙيءَ طرح سنڌ جو هيءُ عظيم بندرگاهه هميشه لاءِ ختم ٿي ويو.
پاري ننگر اسان جي تاريخ ۽ ٿقافت جو رنگين باب آهي. هتان جي رومانوي داستانن ۾ پاري ننگر جي راجا ’ساليواهن‘ جي پٽ’سڏونت‘ ۽ جيني ڌرم جي هڪ ڪروڙ پتي واڻيي جي نياڻي ’سارنگا‘ جو قصو مشهور آهي، جنهن ۾ اچي ٿو، ته شهزادي ’سارنگا‘ جي شادي ’روپا شاهه‘ نالي هڪ سيٺ سان ڪرائي وئي هئي، انڪري ’سڏونت‘ پاري ننگر ڇڏي پرديس هليو ويو. ’سارنگا‘ پوءِ پاري ننگر ڇڏڻ وقت کيس هيءُ نياپو ڏياري موڪليو، جيڪو اڄ به هن ويران کنڊرن ۾ گوجي رهيو آهي:
پاري ننگر پنٿ گهڻو، سوڍان ڪيرو ديس،
وهلو ور جي والما، جوڳي سندي ويس.