حيدرآباد جي شاهي بازار
حيدرآباد صنعت جي ۽ حرفت، هنر ۽ ڪاريگريءَ جو مرڪز هو. آسپاس زرخيز زمينون هئس، هڪ پاسي ٽن ميلن جي پنڌ تي درياء هئس ۽ ٻئي پاسي وهندڙ ڦليلي. هتان مکيه صوبائي رستا ڦٽي ٿي نڪتا ۽ ان ڪري صوبي جي مکيه واپاري مرڪز سان، خشڪي رستن جي ذريعي هيءُ شهر ڳنڍيل هو. جڏهن انگريز واپاري هتي آيا، تڏهن هن شهر کي آباد ۽ خوشحال ڏٺو. پاٽنجر لکي ٿو: ”حيدرآباد، هڪ ٻيٽ تي ٻڌل آهي ۽ ڦليلي جو وهڪرو، قلعي کان هڪ هزار قدمن تي ٿيندو، پر انهيءَ مان هڪ شاخ قلعي جي بلڪل نزديڪ وهندي هئي، جنهن ۾ ٻيڙيون وغيره لنگر اچي هڻنديون هيون.“ ان زماني ۾ هتي شاندار ريشمي ۽ سوٽي ڪپڙو تيار ٿيندو هو. هتي هٿيار به سُٺا ٺهندا هئا. ٽوٽي واريون بندوقون، تلوارون ۽ خنجر به عمده ٺهندا هئا، جي ڪنهن به طرح يورپ جي هٿيارن کان گهت نه هئا.
حيدرآباد جي ” شاهي بازار“ هتان جي سونهن هئي. ڪلهوڙا دور کان پوءِ جڏهن مير فتح علي خان هتان جو حاڪم ٿيو، تڏهن هن هڪ باقاعده اسڪيم هيٺ شهر جي سٽاءَ ۽ آباديءَ طرف ڌيان ڏنو ۽ قلعي جي دروازي جي سامهون هڪ ”سڌي بازار“ قائم ڪيائين، جنهن کي پوءِ ”شاهي بازار“ سڏيو ويو. هن بازار جي اوڀر طرف مسلمانن کي آباد ڪيو ويو، جا اڳتي هلي ’جمن شاهه جي پڙ‘ تائين پهتي. شهر جي ترقيءَ لاءِ ڪاريگرن، ڪاسبين ۽ هنرمندن کي آباد ڪري، شاهي بازار ۾ کين مفت دڪان ڏنا ويا. اهڙيءَ طرح هن بازار ۾ ڪوري، کٽي، کنبهاٽي، ٺاٺارا، رنگريز، زردوز، پاٽولي، زرگر، چوڙيگر، نقاش، لوهار ۽ ڪاسائي ڪم ڪرڻ لڳا. هنن ڪاريگرن جا گهر بازار جي پٺيان هوندا هئا. وقت جي حڪمرانن جي نوابن ۽ زيردستن جون جايون شاهي بازار جي ٻنهي پاسي هيون، جن کي پاڙي يا پڙن جي نالي سان سڏيو ويندو هو. حيدرآباد جي ساهي بازار جا ٻه حصا هئا:
(الف) شاهي بازار جو الهندو پاسو: هيءُ پاسو، ڏکڻ کان اتر طرف هو، قلعي جي وڏي برج تان شاهي بازار جي الهندي ۽ اڀرندي طرف نظر پوندي هئي. هن جي آڏو مير نصير خان ۽ مير محمد خان جا پَڙ ۽ ڀائي خان جي چاڙهي هئي. بازار جي هن حصي ۾ خاطو بندن جي گهٽي هئي، جنهن کي ”چوڙيگرن جي گهٽي“ چئبو هو، جيڪا هاڻي ”ريشم گلي“ جي نالي سڏجي ٿي. هتي اهڙا دڪان هئا، جيڪي خاطوبنديءَ جو ڪم ڪندا هئا. خاطو بند، آرسين ۽ اهڙين ٻين شين کي ڪاٺ جي چوکٽ ۾ فٽ ڪندا هئا. اڄ ڪلهه هن ڪم کي ”فريم سازي“ چئجي ٿو. چوڙيگر، ڪاٺ ۽ عاج مان ٻانهيون ٺاهيندا هئا.
(ب) شاهي بازار جو اُڀرندو حصو: شاهي بازار جو هيءُ حصو ڏکڻ کان اتر طرف هو، جيڪو قلعي جي بلڪل سامهون هو. بازار جي هن حصي کي ’طاهر بازار‘ سڏيو ويندو هو. هن تي اهو نالو خدمتگار نواب سرائي جي نالي پٺيان پيو. هتان لونگ ڀڳت جي گهٽي نڪرندي هئي، جنهن ۾ صيفل گتيوارا رهندا هئا. جيڪي تلوارون صاف ڪندا هئا. هتان ٿورو اڳتي کهنباٽن جي گهٽي هئي، جي رڱاوٽ جو ڪم ڪندا هئا. زردوزي به اهو ڪم ڪندا هئا. هن بازار جي هڪ ڪنڊ ۾ مڇيءَ جا هٽ هئا، جتي ساٽي اچي مڇي وڪرو ڪندا هئا. سنڌ جي مشهور مڇي’پلو‘ هتان ڏيساور موڪلي ويندو هو. شاهي بازار مان ٻيون سنهيون گهٽيون نڪرنديون هيون.
حيدرآباد جو شهر جيئن ته وڏي شاهراهه تي هو، هيءَ شاهراهه عراق، ايران ۽ مڪران کان ديبل پهچندي هئي ۽ ديبل کان حيدرآباد، منصوره ۽ اروڙ کان ٿيندي ملتان ويندي هئي. ايڏي اعليٰ شاهراهه تي هئڻ ڪري هتان جي شاهي بازار ۾ هميشه سودي سلف جو سامان خريد و فروخت تي گرهاڪن جي اٿاهه پيهه رهندي هئي. صبح شام هتي تاجرن جي رش هوندي هئي. جڏهن انگريز واپاري هتي آيا، تڏهن هنن هتان جي شاهي بازار جي وڏي ساراهه ڪئي. هئملٽن لکي ٿو ته:”هتي هڪ وڏي بازار آهي، جنهن جي دڪانن تي هر قسم جون جنسون ڪثرت سان موجود آهن ۽ گهڻو ڪري هندو ئي دڪانداريءَ جو ڌنڌو ڪندا هئا.“ هتان جي شاهي بازار هڪ ميل ڊگهي آهي. مرزا حبيب الله پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکي ٿو ته: ”شاهي بازار ۾ روشنيءَ جي انتظام لاءِ گاسليٽ جو بتيون ٻاريون وينديون هيون، جن کي ڪڇي ۽ ڪولهي نينگر ڇڪيندا هئا، هنن کي روزانو ٽڪو يا آنو خرچي ملندي هئي.
حيدرآباد جي شاهي بازار، ماضي ۾ گويا واپار جو مرڪز هئي ۽ روزاني ڏيتي ليتي ۽ ڌنڌي ڌاڙي جو خاص هنڌ هئي. انگريزن جي وڃڻ ۽ پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ هيءَ بازار ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويئي آهي. پر زندگيءَ جي جديد سهوليتن سان آراسته آهي ۽ اڄ به تجارت جو مرڪز آهي.