سکر جو بندر
آثار قديمه جي ماهرن جو رايو آهي، ته سکر جي سرزمين قديم زماني کان، آباد رهندي ٿي اچي. هتان درياء جي تري مان ۽ ٽڪرين مان پٿر جي دور جو شيون هٿ آيون آهن، جن کي ڏسي، آڳاٽن آثارن جي ماهر ليفٽيننٽ نيوم لو لکيو آهي، ته:” هيءَ سرزمين، پٿر واري پٿر جي دور ۾ به آباد هئي ۽ اتي هڪ وڏو وسندڙ شهر آباد هو.“ ساڳي طرح ڊاڪٽر بلئمفورڊ جو چوڻ آهي، ته: ”سکر جي سرزمين مان لڌل، شيون هندستان ۾ ٻين هنڌن تان اهڙي قسم جي لڌل شين کان وڌيڪ خوبصورت آهن. ۽ ميڪسيڪو جي پراڻي تهذيب سان ڀيٽي سگهجن ٿيون.“
تاريخ جي ڄاڻن جو چوڻ آهي، تن سکر جو شهر اٽڪل ست سؤ سال قبل مسيح، سنڌو درياء جي ساڄي ڪپ تي هڪ وسندڙ ۽ آباد شهر هو. هتي اسلام کان گهڻو اڳ سوڍن راڻن جي حڪومت هئي، جن سکر کي ٺاهڻ ۽ جوڙڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو. جڏهن عربن سنڌ تي ڪاهه ڪئي، تڏهن سکر جي سر زمين تي به هنن جي گهوڙن هڻڪار جو پراڏو پيو، ۽ هن هتان جي گرمي برداشت نه ڪندي سکر کي ”سقر“ سڏڻ شروع ڪيو.
سکر هميشه کان ترقي ڪندو رهيو آهي. ٻاهرين ملڪن خصوصاً اتر هندستان ڏي ويندڙ مال سکر بندر تان چڙهندو هو. سکر ۾ اندرون سنڌ کان مڇيءَ جو جهجهو مقدار برآمد ٿيندو هو، جو مقامي کپت کان پوءِ ان کي سڪائي ٻاهر موڪليو ويندو هو. باربوسا سنه 1516ع ۾ سنڌ جي عاليشان مڇيءَ جي قنعت جو ذڪر ڪيو آهي.
سنڌ جي سري سکر کان سواءِ (ان ۾ روهڙي ۽ بکر جا بندر به شامل آهن.)ٻيو ڪو موزون شهر نه هو، چناچه لاهور، ڪشمير، صوبه سرحد، ديرجات، قنڌار، بيڪانير، جيسلمير ۽ ملتان جو مال مهراڻ وسيلي سنڌ جي ڊيلٽا واري بندرن کان ٻاهر موڪليو ويندو هو. وٿنگٽن، جهانگير جي دور ۾ اهڙا جهاز ڏٺا. مال آڻڻ ۽ نيڻ لاءِ سکر ۾ جهاز سازيءَ جو ڪارخانو هو. اڄ به مياڻيءَ ۾ ڪاٺ جون مڏيون ۽ ٻيڙيون جڙن ٿيون. سامونڊي واپار ۾ جيستائين عام سهولتون پيدا ڪونه ٿيون هيون، تيستائين وچ ايشيا ۾ خراسان جون مختلف جنسون قافلن ذريعي سکر پهچندوين هيون ۽ سکر بندر تان ٻيڙين وسيلي ڊيلٽا جي بندرن تان ڏيسارو ڏانهن برآمد ٿينديون هيون. سنڌ جا بندر، اورنگا بندر، شاهبندر، پستا بندر، علي بندر ۽ ڪراچي، ملبار، بمبئي، سورت، مانڊوي، مسقط، هرمز، بحرين ۽ زنگبار ڏانهن مال روانو ڪندا هئا. اهڙي طرح سکر کان قافلا ڀرجي هندستان جو مال خشڪيءَ رستي کڻي استبول، مصر ۽ يورپ ڏانهن ويندا هئا.
امير تيمور لنگ ثمرقند کان طبريز تائين واپاري رستو تعمير ڪرايو ۽ اتي سهوليت لاءِ مهمان سرائون ٺهرايو. ڪلهوڙن جي دور ۾ گيهه ججهي انداز ۾ پيدا ٿيندو هو، جو ڪلهورا ڀاڳيا ماڻهو هئا. اهو گيهه سکر بندر کان ٺٽي پهچندو هو. وليم فرينچ 1611ع ۾ سنڌ ۾ آيو هو، چوي ٿو ته ٺٽو، روهڙي ۽ سکر جو واپار پنجاب جي وڏن شهرن سان هلي ٿو. هتي آفيم جا وڏا ذخيرا هئا. اورنگزيب جي وقت (وفات:1707ع) ۾ مٿيون واپار ڌڪجي پيو. ميان غلام شاهه ڪلهوڙي ۽ سندس ڀائرن جي وچ ۾ نا اتفاقي ۽ مدد خان پٺاڻ جي ڦر لٽ ڪري سموري سنڌ وڳوڙن ۽ مونجهارن جو شڪار ٿي پئي. سنڌ جي واپار ۾ مقامي صنعتن ۾ هوريان هوريان زوال اچڻ لڳو. سنه 1764ع ۾ سنڌ جي واپار تي عام جمود ڇائجي ويو.
سومرن جي دور ۾ ”پراڻو سکر“ موجود هو. جڏهن سمن جي ڏينهن ۾ شاهه بيگ ارغون سنڌ تي حملو ڪيو ۽ بکر جي ڌاريجن، ماڇين ۽ ساداتن کي قتل ڪرائي، سندن سر درياء ۾ ڦٽا ڪرايا، تڏهن بکر مان ماڻهو لڏي سکر ۾ اچي ويٺا. مرڪز هندستان جي مغل شهزادي اورنگزيب، دارا شڪوه کي بکر مان پڪڙي جڏهن دهلي روانو ڪيو، تڏهن سکر جي سرزمين تاريخ جو اهو المناڪ نطارو اکين سان ڏٺو ۽ بکر مان روئيندڙ ۽ ڀڄندڙ ماڻهن کي، پنهنجي ڪُشادي سيني ۾ جاءِ ڏيئي کين آٿت ڏنو، سندن ڏک ونڊيو ۽ انهن جي زخمن جي مرهم پٽي ڪئي. ارڙهين عيسوي صدي جي پوئين اڌ ۾ ڪراچي، حيدرآباد، ۽ سکر ۽ شڪارپور نئين طرح اُسرڻ لڳا. اڻويهين صدي عيسوي ۾، سکر شهر انگريزن جي فوجي ڪارواين ۽ سياسي سرگرمين جو مرڪز رهيو. هن شهر جي فوجي ڇانوڻي مان ئي فوج نڪري ڪڇ، بهاولپور، افغانستان ۽ بولان دري ڏانهن وينديون هيون. انگريزي فوج جي سپهه سالار نيپيئر 15-آڪٽوبر 1842ع تي حيدرآباد جي حڪمرانن تي ڪاهه ڪرڻ جو فيصلو هن شهر ۾ ويهي ڪيو.
سکر شهر سنڌو درياء جي ڪپ تي هئڻ ڪري، پراڻي زماني ۾ سنڌ جو مشغول ترين بندر ۽ تجارت جو مرڪز رهيو آهي. بلوچستان، پنجاب ۽ افعانستان کان مال ايندو هو. درياء رستي اهو مال پنجاب ۽ ڪشمير موڪليو ويندو هو ۽ سنڌو ندي رستي اوڀر ۽ اولهه اتر توري ۽ ڏکڻ جي ملڪن سان واپار ڪيو ويندو هو. مغلن ۽ ڪلهوڙن جي دور ۾ سکر صنعت ۽ واپار جو اهم مرڪز هو، جوزف سئلبئنڪ کي ٿو ته: سکر ۾ گهڻو ڪري ڪورين ۽ رنگريزن جا ڪٽنب رهن ٿا، جي اتي جي آسپاس ماڻهن جو ڪم ڪن ٿا. انهن هنڌن تي بهترين قسم جو نير وڪامي ٿو: سنه 1838ع ۾ افعان ويڙهه جي زماني ۾ هتي ڇپري بندر جوڙيو ويو، جتي انگريزن جي فوج کي راشن ملندو هو. ڇپري بندر ڪري هوريان هوريان اڳتي وڌندا هئا، تن ڏينهن ۾ فوج جي رهائش لاءِ سکر جي ٽڪرين تي بيرڪون ۽ بنگلا به ٺهرايا ويا. سنه 1842ع تائين هيءُ ڇپري بندر واپار جي منڊي بنجي پيو ۽ هوريان هوريان ترقي ڪرڻ لڳو. فوج کي مال پهچائڻ لاءِ پارسين، ميمڻن ۽ ٺيڪيدارن جايون جڙيون، اهڙيءَ طرح سکر تجارت سان گڏ فوجي ڇانوڙين جو به مرڪز بڻجي پيو، جنهن سندس معيشيت کي هٿي ڏني.
سنه 1843ع ۾ انگريزن سنڌ فتح ڪئي. هنن سکر کي تجارتي مرڪز بنائڻ لاءِ 1858ع ۾ سر بارٽل فريئر جي زماني ۾ ڪراچي ۽ ڪوٽڙي جي وچ ۾ ريلوي لائين وڇائي. انهيءَ زماني ۾ انڊس فلوٽيلا ڪمپني جا بار کندڙ دريائي جهاز، ڪراچي، ڪوٽڙي، ملتان ۽ شيرشاهه جي رستي سکر ايندا هئا.سکر ۾ ڪمپني جو دفتر هو. سکر جو موجوده ميونسيپل هال جهازن جي رهنمائي لاءِ اشاريگاهه(Single House) طور ڪم ايندو هو. جهازن جي اچ وڃ سبب سکر واپار جو مرڪز بڻجي پيو. ان زماني مان ڪوٽڙي کان سکر تائين، دادو کان لاڙڪاڻي ريلوي لائين وڇائي ويئي. اهڙيءَ طرح هنن شهرن کان مال اسٽيشن تي لهي، سکر دريائي بندر تي آندو ويندو هو، جتان پوءِ ٻيڙين رستي ملڪ جي مٿيئين حصي ڏانهن اماڻبو هو. سنه 1889ع ۾ ’لئنسڊائون‘ پل ٺهڻ ڪري ڪوئٽا ۽ پشين تائين ريلوي لائن ٺهي، جنهن ڪري سکر ۽ قنڌارجي وچ ۾ تجارت جو سڌو سنئون رستو کلي ويو. ۽ سکر شهر حيدرآباد، ملتان، ڪوئيٽا ۽ جيڪب آباد جي وچ ۾ هئڻ ڪري صنعت ۽ تجارت جي لحاظ کان مرڪزي حيثيت حصل ڪري ورتي.ريلوي لائين ٺهڻ ڪري سکر بندر جي حيثيت گهڻي گهٽجي ويئي، ۽ مال ريل رستي ڪراچي ۽ ڪوئيٽا کان سڌو، پنجاب ۽ افغانستان وڃڻ لڳو، ريلوي رستي مال موڪلڻ ۽ وقت جي به بچت ٿيندي هئي ۽ مال خراب به ٿيندو هو.
سکر شهر قديم روايتن موجب پنهنجي مهذب ۽ تمدن باشندن ۽ باغات جي ڪري مشهور ٿيو. ماضي ۾ هتي کجين جا وڻ ۽ سرسبز کيت هئا. هتي ڪمند جي پوک گهڻي ٿيندي هئي. ان ڪري هيءُ شهر شڪر(ڳاڙهي کنڊ) کان مشهور هو.مير قانع لکي ٿو، ته: ”لاڙ ۾ ’ٺٽو‘ ث سري ۾ ’سکر‘ ٻئي شهر تمدني مراڪز ۽ نزهتگاهون آهن ۽ ماڻهن ۾ انسانيت جا گڻ ۽ قابليت آهي.“ ساڳي طرح سر رچرڊ برٽن لکي ٿو ته: ”جيڪڏهن ڪو شخص سکر جي سونهن ۽ حيثيت کي ڏسڻ چاهي، ته معصوم شاهه مناري تي چڙهي ديدار ڪري سگهي ٿو، ته اهڙي طرح سکر پنهنجي سندرتا ڪري مشهور هو.“
سکر هڪ مردم خيز خطو به رهيو آهي، هتان جي بزرگن علم، ادب، طب، صحافت ۽ سياست ۾ به وڏو ڪردار ادا ڪيو آهي. سيد محمد معصوم بکري، سيد شيرالدين جيلاني، سيد بچل شاهه ۽ منشي عبدالرحمٰن ماضي بعيد جا اهي بزرگ ۽ عالم آهن، جن جو نالو ملڪان ملڪ مشهور هو ۽ اڄ به سکر هن ڏس ۾ پوئتي ڪونهي. هتي هن وقت به اهي نامور فرزند ڄڻيا آهن، جن ملڪ جي هر شعبي ۾ پنهنجو مثالي ڪردار ادا ڪري، پنهنجي تاريخي روايتن کي برقرار رکيو آهي.