شاهه بندر
شاهه بندر(1)هن وقت ٺٽي ضلعي ۾ هڪ تعلقي ۽ سب ڊويزن جو نالو آهي، پر ڪنهن وقت هي سنڌ جو مشهور ترين بندرگاهه ۽ هڪ وسندڙ ۽ مردم خيز شهر هو. اهو ڪلهوڙن جو دؤر هو، جنهن ۾ سنڌ، صنعت، حرفت ۽ زراعت جي ميدان ۾ اڳڀرو هئي. ڪلهوڙا، جيئن ته ديسي حڪمران هئا. پيريءَ مريديءَ مان، اُسري حڪومت جا مالڪ ٿيا هئا. ان ڪري، هنن سنڌ جي عوام جي معاشي حالتن کي سڌارڻ لاءِ زراعت سان گڏ واپار کي به فروغ ڏنو. ڪلهوڙا حڪمرانن مان ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جو نالو، سنڌ جي تاريخ ۾ نمايان جاءِ والاري ٿو، هن برجستي حاڪم، سنڌ کي سرسبز ۽ سهائي بنائڻ لاءِ، جيڪي قدم کنيا، تن مان شاهه بندر جي تعمير به هڪ مثالي قدم آهي.
ميان غلام شاهه، هيءُ بندر گاهه سنه 1659ع ۾ تعمير ڪرايو. هن کان اڳ لاڙ واري ايراضي ۾ اورنگا بندر رستي واپار هلندو هو، جيڪو شهزادي اورنگزيب سنه 1646ع ۾ ڪڪرالي واري خطي ۾ سمنڊ جي ڪناري تي ٺهرايو هو ۽ هو ان وقت هِن خطي جو نواب هو. هيءُ بندر ان وقت واپار جو مرڪز هو ۽ هر طرف کان جهاز هتي لنگر انداز ٿيندا هئا. هتي’ايسٽ انديا ڪمپني‘(2)جي هڪ فيڪٽري به هئي، پر جڏهن شاهه بندر وجود ۾ آيو، تڏهن اورنگا بندر جي اهميت ختم ٿي ويئي ۽ ڪافي ماڻهو هتي لڏي اچي رهيا. ميان غلام شاهه هتي هڪ قلعو به ٺهرايو، جنهن جي ڀتين جا نشان اڄ به موجود آهن.
هن بندر جي محل وقوع لاءِ سنڌ گزيٽر ۾ آيو آهي، ته هيءُ بندر، ملير جي اڀرندي ڪناري تي، سنڌو جي هڪ ڇوڙ جي مُنهن تي هو.(3)مسٽر عزيز چنو، پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکي ٿو ته: ”شاهه بندر سنڌ جي ڇوڙ واري علائقي جي دوآبي ۾ آهي، ان ڪري پراڻي زماني کان اهو واپار جو وڏو مرڪز رهيو آهي. شروعات ۾ جڏهن هيءُ بندر وجود ۾ آيو، تڏهن سنڌ جي حڪمرانن جا هر وقت 15 جهاز هتي موجود رهندا هئا ۽ پوءِ هوريان هوريان هيءُ بندر ترقي ڪرڻ لڳو. آخر ساهه بندر ڏيساور سان واپار ڪرڻ جو هڪ خاص ذريعو بڻجي پيو، جتان بصره، بندر عباس، هرمز، مسقط ۽ بحرين وغيره ڏانهن ملڪي سامان روانو ڪيو ويندو هو. واپاري آمد رفت جي مرڪز بنجڻ سبب واپاري هن بندر تي اچڻ لڳا ۽ اهڙي طرح ڏيهي خواهه پرڏيهي واپار کي هٿي ملڻ لڳي. هتي جا ڪڇي ۽ ڀاٽيا مسقط ۽ ٻين ملڪن سان واپار ڪندا هئا. هنن واپارين جي معرفت شاهه بندر جي هاڪ ڏيهان ڏيهه پکڙجي ويئي. آخر ’ايسٽ انڊيا ڪمپني‘ به هتي پنهنجي ڪوٺي کولڻ جو ارادو ڪيو. ان ڪري ڪمپني سرڪار، سنڌ جي حاڪم ميان غلام شاهه ڪلهوڙي سان ڳالهه ٻولهه چوري. آخر ميان غلام شاهه 11-ڊسمبر 1758ع ۾ واپاري پروانو حاصل ڪيو، جنهن ۾ ڄاڻايل هو ته :” شاهه بندر ۾ رهندڙ سڀني ملازمن کي، هن ڳالهه بابت هدايت ڪئي آهي، ته ڪنهن به سامان تي، جيڪو شاهي واپاري شاهه بندر ۾ آڻين، ان تي کانئن ڪو به محصول نه ورتو وڃي ۽ جيڪو سامان هو هتان کڻي وڃن، ان تي به مقرر ڪيل شرح موجب محصول ورتو وڃي. ان ڪري ميان غلام شاهه ڪلهوڙي ڪمپني جي نمائندي، رابرٽ سمپٽن کي هدايت ڪندي لکيو ته: ”اسين اوهان کي اطلاع ٿا ڏيون، ته اوهان دل جي تسلي ۽ بلڪل شوق سان، جيڪو سامان جتان وڻيو، اتان خريد ڪري، هتي اچي واپا رهلايو، اميد ته اوهين ڪنهن ماڻهوءَ کي جاءِ تياريءَ بابت خط لکيو، ۽ ڪنهن ڪم جي رضامندي لاءِ روانو ڪندا. ساڳيءَ طرح سنڌ جي حاڪم طرفان شاهه بندر جي رکوالي ڪشن داس جي نالي خط لکيو ويو ته: ”تو کي حڪم ٿو ڏنو وڃي، ته سمپٽن صاحب جي ڪنهن به ٻاهران ايندڙ سامان تي محصول نه وٺ ۽ جنهن به هنڌ صاحب موصوف پنهنجي ڪارخاني ٺهرائڻ لاءِ رٿ ڪري، اتي ٺهرائڻ ڏي ۽ ان جي جاءِ ٺهرائڻ ۾ کيس چڱي طرح مدد ڪر. تو صاحب موصوف سان يگانگت حاصل ڪر، ته جيئن هو بلڪل آسانيءَ سان، سوداگريءَ جو سامان آڻي، جنهن ۾ بندرگاهه جي بهتري آهي. اهڙي طرح ڪمپني جي انچارج، سنڌ جي حڪم کان هيءَ اجازت هاصل ڪري 22- اپريل 1761ع ۾ شاهه بندر ۾ واپاري ڪوٺي کولي ۽ هڪ ديسي دلال پريتم داس روپچند کي قلمي شوري پهچائڻ جوٺيڪو ڏنو. ڪمپني، شاهه بندر تي قلمي شوري کي صاف ڪرڻ ۽ ان کي ڪاڙهي قلمي صورت ۾ آڻن لاءِ وڏي پيماني تي ڪم شروع ڪيو. ڪمپنيءَ 11-ڊسمبر 1775ع تي شاهه بندر ۾ شوري صاف ڪرڻ جو ڪارخانو کوليو ويو، جنهن ۾ ساليانو ڏهه هزار مڻ شورو صاف ٿيڻ لڳو. شاهبندر ۾ ڪارخاني کولڻ سان، انگريزن کي شوري جي تجارت ۾ هڪ هٽي حاصل ٿي ويئي. قلمي شوري کي هو پاڻ ڪڍڻ بجاءِ ڪنهن ٺيڪيدار کي ملازم رکندا هئا، جيڪو کين هڪ مقرر قيمت تي ڪچي شڪل ۾ اهو مهيا ڪندو هو. ان کان پوءِ ان کي ٻيڙين ذريعي شاهه بندر پهچايو ويندو هو. انگريزن کي رڳو ڏيڍ سيڪڙو محصول پيارڻو پوندو هو. ان وقت قلمي شوري جي قيمت 5 رپيا في مڻ هئي، مسٽر ڪرو هڪ انگريز ايجنٽ لکي ٿو ته: ”شاهه بندر تي، قلمي شوري کي صاف ڪرڻ ۽ ڪاڙهي قلمي صورت ۾ آڻڻ لاءِ وڏي پئماني تي ڪم ڪرڻ شروع ڪري ڏنو، اهڙي طرح ’ايسٽ انڊيا ڪمپني‘ هتان قلمي شوري جون 1254 ڳوڻيون اميرالبحر ’ڪوڪاڪ‘ جي معرفت موڪليون، جنهن جي قيمت 15884 رپيا هئي، جيڪا ن زماني ۾ تمام وڏي رقم هئي.
هيءُ شهر جيئن ته سمنڊ جي ويجهو هو، ان ڪري هتان جي آبهوا معتدل ۽ وڻندڙ هئي، ان ڪري هيءُ شهر ماڻهن جي رهڻ جي مسڪن به هو، ’ايسٽ انڊيا ڪمپني‘ جا خاص آفيسر ۽ ڊاڪٽر هتي رهندا هئا. هتان جي عالمن ۾ آخوند عبدالفتاح مشهور عالم ۽ فقير ٿي گذريو آهي. حاجي محمود هتان جو مشهور سنڌي طبيب هو، جنهن کي ڪمپني پنهنجن ملازمن لاءِ خاص معالج مقرر ڪيو هو.
سنڌ جو هيءُ مشغول ترين ۽ مشهور بندرگاهه سنه 1819ع ۾ زمين جي ڌٻڻ ۽ سنڌو نديءَ جي رخ مٽائڻ ڪري تباهه ٿي ويو.(1) پر تاريخ ۾ هي بندرگاهه پنهنجي سونهن سڀتا جا اڻمٽ نشان ضرور ڇڏي ويو، جيڪي اڄ به سندس دؤر جي خوشحاليءَ جي گواهي ڏين ٿا.
___________
(1) شاهه بندر جو ڦٽل شهر چوهڙ جماليءَ جي آباد شهر کان 30 ڪلوميٽر
ڏکڻ-اولهه ۾ واقع آهي. بندر جي حيثيت ۾ هن شهر وڏو اوج ماڻيو. ٻاهر کان جيڪو واپري
مال سنڌ جي جن بندرن تي ايندو هو، انهن ۾ لاهري بندر، اورنگا بندر، شاهبندر- بسته
بندر ۽ علي بندر شامل هئا. انهن بندرن تان ملتان، پنجاب، مارواڙا، بيڪانير،
جيسلمير، ڪشمير، سرحد، بلوچستان، ۽ افغانستان جو مال ٻاهرين ملڪن طرف موڪليو ويندو هو. ميان غلام شاهه
ڪلهوڙي جڏهن هيءُ بندر جوڙايو، ان وقت ميان صاحب جا ڪل 15 جهانز بيٺل هوندا هئا.
جڏهن ميان صاحب انگريزن کي واپار ڪرڻ جي اجازت ڏني، تڏهن انهن سنه 1758ع ۾ پنهنجو
ڪارخانو قائم ڪيو، جنهن جو هيڊ ڪوارٽر ٺٽو رکيائيون، ۽ ان جي شاخ شاهه بندر ۾ قائم
ٿي.(ايڊيٽر)
(2) ايسٽ انڊيا ڪمپني جي واپاري موجب ، هن بندر تان
ڏيسارو ڏانهن گهڻي انداز ۾ مال ٻاهر موڪليو ويندو هو. سنه 1831ع ۾ جڏهن اليگزنڊر
برنس سنڌو درياءَ پار ڪيو، تڏهن بگهاڙ شاخ ٽن سالن کان سُڪي چڪي هئي ۽ واپار جا
مرڪز شاهه بندر ۽ وڪر بندر هئا. شاهه بندر جي ذريعي ملڪي واپار مصر ۽ يورپ تائين
هلندو هو-(ايڊيٽر)
(3) ڪاڪو ڀيرومل جنهن وقت هتي آيو، ته سندس لکڻ موجب
هتي هڪ ننڍو ڳوٺ هو. (ايڊيٽر)