سنڌوءَ جا بندر ۽ بازارون

ڪراچي،(1) جيڪو اڄ پاڪستان جو عظيم سامونڊي بندر ۽ ’روشنين جو شهر‘ سڏجي ٿو، جيڪو اڄ کان ٻه ٽي صديون اڳ مهاڻن جي ننڍين ننڍين جهوپڙين تي مشتمل هڪ ننڍڙو ڳوٺ هو، جتي مهاڻا مڇي ماري گذاور ڪندا هئا.(2) انهن مهاڻن جي وڏي مائيءَ جو نالو ’ڪلاچي‘ هو، جنهن تان هن شهر جو نالو ’ڪراچي‘ پيو. ان جي ڀرسان (کڙڪ) بندر نالي هڪ شهر هو، جو سامونڊي واپار لاءِ مشهور هو. هندو سيٺ ڀوڄ مل اتي وڃي رهيو، جنهن پنهنجا گماشتا’گوادر ٻيلي‘ ۽ مسقط موڪليا جنهن کان پوءِ واپار کي هٿي ملڻ لڳي. کڙڪ بندر، حب نديءَ جي ڇوڙ وٽ هو، گهڻي وقت کان پوءِ بندر جو مُنهن سمنڊ جي طرف کان ريتي سان لٽجي ويو ۽ جهازن جو اچڻ بند ٿي ويو. بندر جي منهن پورجڻ ڪري واپارين کي تڪليف ٿيڻ لڳي. سيٺ ڀوڄي مل واپار جي سهوليت لاءِ ڪلاچي ڳوٺ ۾ اچي گهر ٺهرايا ۽ کڙڪ بندر مان سڀ ضروري سامان کڻي سال 1729ع ۾ اچي ڪراچي کي وسايو. ان وقت ڪراچي ۾ هڪ ننڍي کاري هوندي هئي، جيڪو جهازن جي لنگهه جو ڪم ڏيندي هئي. منهوڙي جي منهن وٽ ٽڪرين جي هڪ قطار هوندي هئي. ميان نور محمد ڪلهوڙي جي زماني ۾ ئي ايراني نار ۽ عربي سمنڊ مان غوراب ۽ دنگيون جڏهن انهيءَ کاري لانگهائون ٿينديون هيون ۽ ،هٿن سمنڊ جي سوڙهه پوندي هئي، تڏهن اهي اچي منهوڙي جي پهاڙيءَ وٽ پناهه وٺندا هئا، واپاري ڪراچي جي جهوپڙين مان سؤدو سَلف کڻندا هئا. ايراني نار رستي هتان پوءِ حاجي به روانا ٿيڻ لڳا.(3)
سيٺ ڀوڄي مل جي اچڻ سان ڪراچيءَ جي ڳوٺ ۾ نئون روح پيو. هيءُ ڳوٺ پوءِ وڌڻ لڳو، سيٺ 17 جريبن جي ايراضي ڪراچي کي نئين روپ ڏيڻ لاءِ هڪ ڪاٽ ڏياريو ۽ واپارين کي وڌائڻ لاءِ سيٺ پنهنجي هڪ گماشتي کي بمبئي موڪليو، جتان هو پنهنجي ڪوٺي رستي بنگال ۽ چين واپار ڪرڻ لڳو. مسقط واري گماشتي هنسرامل ايران، بصري ۽ بحرين سان وهنوار رکيو، انهن جو شاخون ڪابل، قنڌار، هرات، قلات ۽ ڪشمير به هونديون هيون. هنن سيٺن جو ساريءَ دنيا سان واپار هلندو هو. سيٺ نائون مل لکي ٿو ته : ”اسان جي وڏن وٽ، ڪراچي ڪوٺي جي ڪاروبار لاءِ 40 يا 50 هر قسم ۽ مقدار جون ديسي ڪشتيون هونديون هيون، جيڪي هندستان جي مغربي ساحل جي بندرگاهن تي ڪرايو کڻنديون هيون ۽ عربستان، ايران ۽ بلوچستان جي ڪنارن تي اچ وڃ ڪنديون هيون.“ تنهن کان سواءِ هنن وٽ، يورپي نموني جا خواهه ٻيا جهاز به هئا، جن جو تعلق مسقط ۽ ڪلڪتي جي ڪوٺين سان هوندو هو. هن مان صاف ظاهر آهي ته ڪراچي بندر جي ترقي ۽ اوسر ۾ نائون مل جي خاندان وڏو حصو ورتو.
ڪراچي جي وڌندڙ رستي کي ڏسي خان قلات پاران محصول اڳاڙڻ ۽ شهر جي حفاظت ڪرڻ لاءِ هڪ حاڪم موڪليو ويو. اهڙي طرح ڪلهوڙن ۽ ٽالپر حڪمرانن هڪٻئي پٺيان ڪراچي تي قبضو ڪيو ۽ پنهنجا گورنر قائم ڪيا. مير حڪمرانن ڌارين جي سامونڊي ڪاهن کان بچاءَ لاءِ، منهوڙي ۾ پٿر جو ڪوٽ اڏائي اتي توبون رکيون ۽ بلوچن جي فوج جو هڪ دستو به اُتي مقرر ڪيو. انگريزن پاران 18 صديءَ جي آخر ۾ ”ناٿن ڪرود“ هڪ انگريز ايلچي ميرن جي دربار ۾ آيو، جنهن ڪراچيءَ جي بيهڪ ۽ بندر گاهه ڏسي ڪراچي تي عاشق ٿي پيو ۽ هتي بنگلو به ٺهرايائين. هن پنهنجي رپورٽ ۾ لکيو، ته ڪراچي سٺو شهر آهي ۽ هتي پالتو جانور جام آهن، جنهنڪري گيهه ۽ گاهه گهڻو ملي ٿو. ان کان پوءِ ڪراچي سنڌ جو مکيه سامونڊي بندر گاهه آهي، جنهن جي سالياني آمدني 99 هزار رپيا آهي. هيءُ شهر مستقل طور، سُڌري رهيو آهي ۽ ان جو خاص سبب، هن بندر جي، جاگرافيائي بيهڪ مان حاصل ٿيندڙ اهي فائدا آهن، جيڪي ان کي هندستان ۽ ڪابل جي بادشاهه سڀني علائقن سان گڏو گڏ ايران، خراسان، بلخ، بغداد جي ڪين وچ ۾ هئڻ ڪري حاصل ٿي رهيا آهن. سنڌ جو ٻاهرين ملڪن سان واپاراڪثر ڪري ڪراچي ذريعي ٿئي ٿو. هتان جي روانگي مال ۾ اهي شيون آهن، جيڪي مقامي طور پيدا ٿيندڙ آهن، تن ۾ قلمي شورور، لوڻ، چانور، ڪپهه، گيهه، تيل، ٻج، شارڪ مڇيءَ جو تيل، چمڙي رڱڻ لاءِ ڇوڏا، کار، ڪپڙو ۽ شامل آهن ۽ جيڪي شيون اتر وارن ملڪن ۽ بادشاهن کان ٻاهرين ملڪن ڏانهن روانيون ڪرڻ لاءِ واپاري هتي آڻين ٿا، تن ۾ زعفران، گهوڙا، صاف ڪيل چمڙو، کلون، مشڪ، ڪشميري شالون، سڪل ميوو، هيرا، لعل ۽ ٻيا قيمتي پٿر شامل آهن. خراسان ، مڪران، ايران ۽ عربستان کان سنڌي ماڻهو پنهنجي گهريلو استعمال لاءِ تلوارون، غاليچا، کارڪون، گلاب جو پاڻي، تماڪ ۽ حقا گهرائيندا آهن، جيڪي هن بندر تي ايندا هئا. رچرڊ برٽن لکي ٿو ته: ”ڪراچي هڪ هنڌائتي جاءِ تي آهي، هتان جي آبهوا ٻين شهرن جي ڀيٽ ۾ صحت بخش ۽ وڻندڙ آهي، سندس بندر جو ايران، عربستان ۽ اولهه هندستان سان سٺو واپار هلي ٿو، ته ڪراچي بندر جي اهميت 18 صديءَ ۾ وڌندي رهي، ان وقت ڪراچي جي سڄي واپار جو تخمينو 625، 46، 21 رپيا هو. سنه 1853ع ۾ فريئر سربارٽل ڪراچي بندر جي اصلاح ڪئي ۽ منهوڙي تي لائيٽ هائوس ٺهرايو. انگريزن هتي ڪيترائي گهاٽ، گوديون ۽ گدام ٺهرايا ۽ ان دؤر ۾ هن بندر تي 28 ٻيڙا اهڙا ڪم ڪندا هئا، جن ۾ گهٽ ۾ گهٽ پنجاهه ۽ وڌ ۾ وڌ 150 ٽن کڻڻ جي گنجائش هئي. 1944ع ۾ هن بندر تي هر روز 78000 ٽن مال لاٿو ۽ چاڙهيو ويندو هو، جنهن مان 107 ڪروڙ رپين جي آمدني ٿيندي هئي. ڪراچيءَ کي ملڪ جي اندرئين حصي سان ڳنڍڻ لاءِ 108 ميل، ريلوي لائين ڪوٽڙي تائين ٺهرائي ويئي، جنهن کي پوءِ ملتان تائين وڌايو ويو. اهڙيءَ طرح ڪراچي بندر اُڀرندي حصي ۾، ڪڻڪ موڪلڻ جو اهم وسيلو بنجي ويو. مال جي ڏي وٺ سبب برطانوي سرڪاري هن بندر رستي ڪافي فائدو حاصل ڪيو، خاص ڪري مهاڀاري جنگين ۾ مال جي اچ وڃ مان هتان جي واپارين کي گهڻو فائدو پهتو. هن دؤر ۾ ڪراچي بندر جي رستي واپار، جيڪا ترقي ڪئي آهي، ان جو اندازو ڪراچي پورٽ ٽرسٽ جي هنن انهن اکرن سان لڳائي سگهجي ٿو، جيڪي هن ريت آهن سنه 12-1911ع ۾ 3706 جهاز بندر ۾ داخل ٿيا ۽ انهن 197305 ٽن سامان کنيو، بندر ۾ 990 جهاز آگبوٽ داخل ٿيا هئا، سنه 13-1912ع ۾ جهازن 2183090 ٽن سامان ڍويو، ڪراچي ۾ 3742 جهاز داخل ٿيا، جن 199590 ٽن سامان کنيو. بندر تي پنج هزار ٽنن جا 161 جهاز آيا، شاهي بحري آر ماڙ جا 3 جهاز ۽ هندستاني ٻيڙي ۽ سپاهين کڻڻ جا ٻه جهاز بندر تي آيا ۽ 15316 ماڻهو لاٿا ۽ چاڙهيا ويا. مڪي مان 73 حاجي لٿا ۽ 201 حاجي روانا ٿيا.
بهرحال ڪراچي، سنڌ جو هڪ عظيم بندر گاهه هو، جنهن ٿوري عرصي ۾ وڏي ترقي ڪئي ۽ هاڻي اهو دنيا جي بهترين بندرگاهن ۾ شمار ٿئي ٿو. سر چارلس نيپيئر صحيح چيو آهي ته:”اي ڪراچي! ڪڏهن مشرق توتي ناز ڪندو ۽ جڏهن تون پنهنجي عروج جي بلندين تي رسي چڪو هوندين ۽ آءٌ شال ان وقت توکي ڏسي سگهان!“

____________

(1)  انگريز پادري آءِ. اين. ايلن. افعانستان واري ٻي لڙائيءَ ۾ شرڪت لاءِ سنه 1941ع ڪراچيءَ مان لنگهيو هو. هتي ڇهه ميهنا رهيو. دلچسپ سفرنامو، لکيائين جيڪو سال 1843ع ۾ لنڊن ۾ شايع ٿيو هو. لکي ٿو ته: آچر 16 مئي 1941ع تي اسان جو جهاز ڪراچيءَ جي سامهون هو. ماڻهو لهڻ لاءِ آتا هئا. ڪراچي پهرين نظر ۾ هڪ گهڻي غير دلچسپ جڳهه محسوس ٿي. هيءُ هڪ اهري ويران عير دلچسپ علائقي جو دروازو آهي، جيڪو نهايت خشڪ، بنا گاهه پاڻي وارن ميدانن، ٽڪرين، کاري پاڻي وارين ڌٻڻين، جهنگلي وڻن ۽ نه کٽندڙ وارياسن ميدانن جو مرڪز آهي. اهي خاص حالتون انهيءَ شهر جون آهن، شهر نهايت عريب ۽ گندو آهي. مصطفيٰ علي بريلوي ’پيغام‘ ص-72-73 نومبر-ڊسمبر 1982ع.

(2) سن 1875ع تائين هن ڪراچيءَ جي هيئن اڀري اچڻ جو ڪوبه امڪان نه هو، جنهن جو هڪ ڇيڙو عربي سمنڊ سان ڳنڍيل هو. سمنڊ جي ڪناري وٽ ميربحرن جون ٻيڙيون ۽ ننڍريون جهوپڙين هيون هيءُ هڪ ننڍڙو تلاءُ هو، هتي مٽيءَ جا گهر اڏيل هئا، جنهن جو تعداد، ڏينهن به ڏينهن وڌندو پئي ويو، تان جو اهو هڪ ننڍڙو ڳوٺڙو بڻجي ويو.  سنڌو نديءَ جي آخري ڇيڙي وٽ آباد هيءُ شهر، اولهه کان ٿورو مٿڀرو آهي. هن جي اولهه سمنڊ جي وچ ۾ منهوڙي جو ٻيٽ آه. اهو ٻيٽ بندر کان 100 ميل پري اوچائي تي آهي. سنه 1850ع ۾ ڪياماڙي تي نيپر مول روڊ سان ڳنڍيو ويو. ڪياماڙي ۽ منهوڙو بندرگاهه جا ٻه مکيه عضوا آهن، جيڪي واپار جو ڪم ڏين ٿا. (ص-9 ۽ 19). 

(3)  سنه 1865ع تائين ڪراچيءَ ۾ واپار جو ڪو مناسب بندوبست نه هو، رڳو هڪ ننڍڙو بندرگاهه جهازن جي بيهڻ لاءِ ڪم ايندو هو، جتان کان مال گاڏيون مال کڻي اندرين علائقن ۾ پهچائينديون هيون، مال جي لاهڻ، چاڙهڻ، مسافرن جي واپار جي لاءِ اهو ئي بندر ڪم ايندو هو. سال 1862ع کان سال 1882ع تائين بندر جون ڪجهه ضرورتون پوريون ڪيون ويون. (حنيف رضا).