سنڌوءَ جا بندر ۽ بازارون

قرآن مجيد ۾ آهي، ته اسان هر شيءِ جي زندگيءَ جو سبب پاڻي کي بڻايو آهي، ڇو ته ان کان سواءِ ڪابه شيءِ زنده رهي نه ٿي سگهي. ٻيءَ جاءِ تي آهي ته:”الله هر چرندڙ پُرندڙ شيءِ کي پاڻيءَ مان پيدا ڪيو.“ ۽ اهو پاڻي سنڌو رستي، الله تعاليٰ سنڌين کي عنايت ڪيو. سنڌو ندي قدرت جي عظيم انعامات مان هڪ آهي. چون ٿا ته :”جنت مان چار درياء نڪرن ٿا: نيل، فرات، جيحون ۽ سيحون. انهن دريائن مان سيحون سنڌو درياء آهي. سنڌو سنسڪرت لفظ”سيند“ مان نڪتل آهي،جنهن جي معنيٰ آهي: ’وهڻ‘ سنڌو معنيٰ اها ندي، جيڪا سدائين پئي وهي ۽ ان وهندڙ ندي سنڌ کي سرسبز بنايو. خوشحال بنايو، زندگي بخشي ۽ جياپي جو مدار بڻي. سنڌوءَ ۾ ئي سنڌين جو ساهه آهي.“
سنڌوءَ جي سنڌ ۾ سلطنت ۽ سرداري رهي آهي. هو ازل کان آهي. ۽ ابد تائين رهندي. هن ئي درياء جي پاڻيءَ تي قومون آباد ٿيون ۽ نيون تهذيبون وجود ۾ آيون. هن جي ئي ڪناري تي جنم وٺندڙ عظيم تهذيب جي روشني نيل، فرات، ۽ دجلا ندين جي، ٻين قديم تهذيبن وارين ماٿرين تائين پهتي، پر سائين، سنڌو جي طبيعت کي ڇا چئجي. ڪڏهن روح راڳن ۾ ته ڪڏهن بيتن کان بيزار، هن سوين آباديون آباد ڪري وري برباد ڪيون. وسندڙ وستيون، شهر، بازارون ۽ بندر پَل ڀر ٻوڙي ۽ لوڙهي ڇڏيا، ته ڪٿي وري ويران ۽ اُجڙيل جايون سرسبز ۽ آباد ڪيون. گهڙي گهڙي رخ ڦيري، هڪ پاسي نوان شهر ۽ بستيون، کيت ۽ باغ ٺاهيندي رهي آهي، ته ٻئي پاسي سرسبز ۽ آباد علائقن کي ٻوڙي زمين دوز ڪندي رهي آهي. ميجر راورٽي اهڙا ٽي سؤ نشان ڳولي لڌا آهن، جيڪي ڪن ڏينهن ۾ سنڌوءَ جي ڪناري تي آباد ۽ وسندڙ هئا، جتي زندگي مسڪرائيندي هئي. انهن بندرن جو تفصيلي ذڪر اڳ بيان ٿي چڪو آهي ۽ باقي ٻين جو مختصر تعارف هتي پيش ڪجي ٿو:

1.پاتال:-
پاتال ڪنهن زماني ۾ سنڌ جو عاليشان بندر ۽ وڏو واپاري مرڪز هو. ڪاڪي ڀيرومل مهر آڏواڻي، ’قديم سنڌ‘ ۾ لکيو آهي ته: ”قديم زماني ۾، ڪراچي ضلعي، لاڙ ۾ ’پاتال‘ نالي هڪ ناميارو بندر هو، جتان سنڌو ندي ٻه شاخون ٿي وهندي هئي. عيسوي سن کان سوا ٽي سؤ ورهيه اڳ، سڪندر سنڌ تي ڪاهه ڪئي، تنهن وقت’پاتال‘ نهايت مشهور بندر هو.(1) جنهن ڪري يوناني تاريخ نويسن، ان جو تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي. سڪندر هتي گودي به ٺهرائي هئي“. ميجر جنرل هيگ پنهنجي ڪتاب”دي انڊس ڊيلٽا ڪنٽري“ ۾ ڄاڻايو آهي ته:”حضرت سليمان جي وقت ۾ دنگيون ۽ جهاز، سنڌو ندي جي پاتال بندر وٽ اچي بيٺا هئا. هتي سنڌو ندي اچي ڇوڙ ڪندي هئي.(2) ڊيوڊ شڪورسن ”ائتلس آف ڪامرس“ ۾ لکي ٿو ته:”مصر ملڪ جا جهاز پاتال بندر تائين ايندا هئا.“

2. مينا ننگر:-
هيءُ سنڌ جو قديم بندرگاهه هو، جيڪو مينا ذات وارن ٺهرايو هو. ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ پنهنجي هڪ مضمون ۾ ڄاڻايو آهي ته:”’مين‘ قديم سنڌي لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ’مڇي‘ ان مان صاف ظاهر آهي، ته مين اهڙي هنڌ هو، جتي ڍنڍن ڍورا هئا ۽ هتي مڇيءَ جو شڪار جام ٿيندو هو.“ هيءُ لاڙ جو تجارتي مرڪز هو، هن کي هاڻي ٺٽي يا جهرڪ سان ڀيٽيو وڃي ٿو. هن تي پارٿيائي حڪمرانن جي حڪومت قائم هئي ۽ هتي پارٿي شهزادو يا گورنر رهندو هو.“ هتي ڪلداني، فنيفي ۽ مصري واپارين جا جهاز لنگر انداز ٿيندا هئا: جن ڏينهن ۾ سڪندر مقدوني سنڌ ۾ آيو، تن ڏينهن ۾ هيءُ هڪ مشغول ترين دريائي بندر هو، جتان مال پڙين رستي سامونڊي بندر ڏانهن ويندو هو. يوناني مؤرخ پيريپلن جي لکڻ موجب، هيءُ بندر ڀنڀور جي پٺيان هو. جڏهن جهاز ڀنڀور ۾ سامان لاهيندا هئا، تڏهن اهو دريائي رستي مينا ننگر جي بادشاهه جي دربار ۾ پهچندو هو. هتان وڏي مقدار ۾ اناج، چانور، ترن جو تيل، مکڻ، ململ، سوتي ڪپڙو، بيري گاهه ڏانهن برآمد ٿيندو هو. هتي سڪندر جي ڪاهه جا يادگار، قديم مختصر، ڇانوڻين جا بنياد ۽ وڏا وڏا کوهه اڄ به محفوظ آهن. ’مولائي شيدائي‘’تاريخ تمدن سنڌ‘ ۾ لکي ٿو ته: ”هتان ڪپهه به وڏي انداز ۾ ٻاهر ويندي هئي.“

3. ڪيٽي بندر:-
شاهه بندر سنه 1819ع ۾ ڌرتي جي ڌُٻڻ ۽ سنڌو ندي جي رخ مٽائڻ سان جڏهن تباهه ٿي ويو، تڏهن ساڳي سرزمين تي هڪ ٻئي بندر جي ضرورت محسوس ٿيڻ لڳي. اهڙي طرح ڪيٽي بندر جو وجود پيو. هيءُ بندر ٺٽي کان ست ميل ڏکڻ اولهه طرف هو. هن بندر تي بمبئي، مدراس، ايراني نار، سون مياڻي ۽ مڪران کان مال ايندو هو. ’سيٺ نائو مل جون يادگيريون‘ جو مؤلف لکي ٿو ته:” ڪيٽيءَ ۾ 25-27 ماڻهو رهن ٿا. بندر عمارتي ڪاٺ ۽ ٻين ڳرين شين جي واپار لاءِ ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ جي بندرن سان ساحلي تجارت لاءِ استعمال ٿيندو آهي.“
انگريزن جي حڪومت جي شروعاتي دور ۾، هن بندر وڏي ترقي ڪئي. ايسٽ انڊيا ڪمپني 641200 واپاري شيون هن بندر تان ٻاهر روانيون ڪيو، جن جي ماليت به ساڳي هئي، اهڙيءَ طرح هن بندر سنڌ جي معيشيت ۾ عظيم ڪردار ادا ڪيو. هن بندر کي ٽي دفعا درياء لوڙهي ويو ۽ کيس وري وري درياء جي ڪپ تي نئين سر تعمير ڪيو ويو.

4. گهوڙاٻاري:-
هيءُ بندر ڪنهن زماني ۾ سمنڊ کان ڪجهه مفاصلي تي، ڪراچي کان 13 ميل پري سنڌو درياء تي هو ’يادگيريون‘ جو مؤلف لکي ٿو ته: ”گهوڙاٻاري سنڌ ۾ ڪراچي کان پوءِ، ٻين سڀني کان اهم بندرگاهه آهي، پر درياء جي ڦير ڦارين جي ڪري اهو شهر گهڙي گهڙي نئين سر تعمير ڪيو پئي ويو آهي ۽ هر نئون اڏيل شهر، گهوڙاٻاري سڏبو رهيو آهي. انگريزن جي دور ۾ هيءُ مشهور بندر هو. سنه 1838ع ۾ انگريزن جي هڪ وڏي فوج ’سرجان ڪين‘ جي قيادت ۾ بمبئي کان گهوڙاٻاري آئي ۽ هتان رسد کڻي بامنيڪوٽ رواني ٿي ويئي. اندروني سنڌ جو مال سنڌو ندي رستي گهوڙاٻاري پهچندو هو، جتان ڪراچيءَ ۾ سامونڊي بندرگاهه تان ٻاهرين ملڪن ڏانهن موڪليو ويندو هو. گهوڙاٻاري اڄ به ٺٽي ضلعي ۾ هڪ ننڍڙو ڳوٺ آهي.

5. سنڊي بندر:-
جاتي شهر کان ڏکڻ اولهه طرف، چئن ميلن جي مفاصلي تي هن بندر، سنڌو ندي تي هو. سنه 1897ع ۾ هيءُ مشهور ۽ مشغول ترين بندرگاهه هو. هن بندر تي هروقت ٻيڙيون موجود هونديون هيون. هن بندر تان اناج جو واپار تمام گهڻو ٿيندو هو. لکپت ڏانهن جانورن جي روانگي هن بندر تان ٿيندي هئي. ايسٽ انڊيا ڪمپني سنه 1911ع کان سنه 1916ع تائين هن بندر تي 2350117 رپين جو مال آندو ۽ ساڳين سالن ۾ 84044 رپين جو مال هتان روانو ڪيو.

6. وڪر بندر:-
سنڌو درياء جي ڊيلٽا وٽ سمنڊ کان ويهه ميل پري ’وڪر بندر‘ هو. اتي هڪ چڱو خاصو ڳوٺ به هو. سنه 1837ع ۾ ڪمانڊر ڪارلس، درياء جي ڊيلٽا جي ماپ ڪرڻ وقت هن بندر کي اهم بندر ڏٺو. ’وڪر جي قلعي‘ وٽ جهاز اچي بيهندا هئا. هڪڙو جهاز 28x 27 فوٽ هو، جنهن تي چوڏنهن بندوقون رکيل هيون. هي ٻه سؤ ٽن بار کڻي سگهندو هو ۽ هيءُ جهاز لڙائي ۾ به ڪم ايندو هو. هن جهاز کي سنڌي ماڻهو ’ارمات‘ چوندا هئا.
ٽالپرن جي دور ۾، هن بندر کي وڏي اهميت حاصل هئي. سنه 1836ع ۾ ٽالپر حڪمرانن کي، هن بندر تان هڪ لک رپين کان به وڌيڪ محصول حاصل ٿيو. هن بندر تان مانڊوي انجبار، جهونا ڳڙهه، بمبئي، پوربندر ۽ ملبار کان سواءِ سون مياڻي، گوادر ۽ مسقط سان واپار هلندو هو، جنهن ۾ چانور، گيهه ۽ ٻيو مال شامل هوندو هو. هيءُ بندر، انگريزن جي حڪومت واري دور ۾ جامڙي شاخ جي سُڪي وڃڻ ڪري بند ٿي ويو.

7. وينجهرو(1):-
هيءُ ماڳ نواب شاهه ضلعي ۾ سڪرنڊ تعلقي ۾ موجوده سڪرنڊ شهر کان قاضي احمد ويندڙ قومي شاهراهه جي ڏکڻ ۾ ’مشائخ شاخ‘ جي وٽ سان اڀرندي طرف واقع آهي. پراڻي زماني ۾ هيءُ شهر سيوهڻ کان 13 ڪوهن جي مفاصلي تي واقع هو، جنهن ۾ سميجا ۽ انڙ رهندا هئا. ’تاريخ مظهر شاهجهاني‘ ۾ آهي ته: ”هيءُ شهر سنڌ جي هڪ قديم ذات’وينجهر‘ جي ماڻهن آباد ڪيو. هيءُ شهر ڍنڍ جي ڪناري تي آباد هو ۽ سنڌو درياء جي الهندي طرف کان وهندو هو“. هن شهر ۾ هڪ مظبوط قلعو هو، جيڪو 13 ايڪڙن ۾ ڦهليل هو. هن کي چوڌاري ڪچي مٽيءَ جي ڀت ڏنل هئي ۽ کيس ڌار دروازا هئا. مغلن جي دور ۾ قلعي مان سميجن کي تڙي ان جي نئين سر اڏاوت ڪرائي ويئي. ان ۾ مغليه فوج توب خاني سان ويهاري ويئي ۽ ڦاسي گهاٽ ٺاهي، آزادي لاءِ وڙهندڙ سنڌي جوڌن کي لڙڪايو ويو.
وينجهر درياء جي ڪپ تي هئڻ ڪري واپار جو مرڪز هو ۽ هتي هروقت ٻيڙا سامان سان ڀرجي ايندا هئا. نامياري محقق قريشي حامد علي خانائي پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکي ٿو ته: ”وينجهرو، سنڌ جي لاکاٽ پرڳڻي جو هڪ قديم شهر هو. گويا هيءُ شهر لاکاٽ ۽ خطي پرڳڻي جو دريائي پتڻ هو. واپاري قافلا ۽ فوجي نقل و حرڪت جو هيءُ مکيه مرڪز هو. لاکاٽ ۽ خطي پرڳڻي جو اناج ۽ ٻيو واپار هن پتڻ جي ذريعي گجرات ۽ ڪاٺياواڙ سان هلندو هو.“ چون ٿا ته: ”هيءُ شهر اورنگزيب جي حاڪميت جي ڏينهن ۾ برباد ٿيو. حملي آورن شهر کي ڦري لٽي باهه ڏيئي ساڙي ڇڏيو. اڄ به ان جا نشان شهر جي سڙيل گهرن ۽ ڀتين مان پسجي رهيا آهن.“

8. قلعو مروٽ بندر
قديم قلعو مروٽ درياء هاڪڙي جي ڪناري تي واقع هو. هن قلعي جو معمار چتور جو حاڪم’ راجا مهروٽ‘ هو. بهاولپور گزيٽيئر مطابق هن جي دروازي تي هڪ سر تي لکيل هو: ”سنبت 1548ع پرکي پوهه سوري مروٽ پاٿا ملڪ ڄام’سومرا ڪوٽ‘ پڪي کيل ڦرائي.
هن مان معلوم ٿئي ٿيو، ته هيءُ قلعو ڄام سومري جي قبضي ۾ هو، ۽ ان جي مرمت سنه 1491ع ۾ ڪرائي. قلعي جي مسجد مغل بادشاهه اڪبر اعظم ٺهرائي.
ملتان ۽ دهلي جي عام شاهراهه تي هئڻ ڪري تجارتي قافلا قلعي مروٽ تي ڊاٻو ڪندا هئا. هيءُ رستو هانسي ۽ سرسه کان ٿي هتي ايندو هو. طبقات ناصريءَ جو مصنف منهاج الدين لکي ٿو ته:
”مروٽ ننڍو شهر آهي، قلعو بند آهي ۽ دهليءَ اُچ جي وچ ۾ آهي.“ هاڪڙي درياء جي سڪن ڪري مروٽ تباهه ٿي ويو. دفاعي لحاظ کان هن جي اهميت ختم نه ٿي. سنه 1749ع ۾ والي بهاولپور نواب مبارڪ خان هيءُ قلعو جيسلمير جي راجا کان کسي پنهنجي قبضي ۾ ڪيو.

_____________

(1)  عيسوي سن کان سواءِ ٽي سؤ کن ورهيه اڳي ’تال‘بندر مکيه هو. يونانين به ساڳي نالي سان ڄاڻايو آهي. ان بابت جيڪي ڏس پتا ڏنا اٿن، ته اهو بندر ٺٽي ضلعي جي الهندي طرف هو، جتان سنڌو ندي ٻه وڏيون ساخون ٿي وهندي هئي. هڪ شاخ ڪيٽي بندر ۽ ٻي شاهه بندر ڏي ويندي هئي. ان وقت سمنڊ گهڻو پري هو ۽ شايد شاهپور وٽان وهندو هو.(ايڊيٽر)

(2)  ميجر هيگ پنهنجي ڪتاب دي انڊس ڊيلٽا ڪنٽري، جي صفحي 20 تي لکيو آهي ته: ”اِڪشو اِڪو، سورج ونسي گهراڻي جو پهريون بادشاهه، جنهن جي ڀيڻ ’اِلا‘ ٻڌ سان پرڻيل هئي، اتي رهندو هو. ان مان هن قلعي جي قدامت جو ڪجهه اندازو لڳائي سگهجي ٿو.“ (ايڊيٽر)

(1) وينجهر سنڌ جي لاکاٽ پرڳڻي ۾ هڪ قديم شهر هو، هيءُ سهر لاکاٽ پرڳڻي جو دريائي واپاري پتڻ هو. واپاري قافلا ۽ فوجي نقل و حرڪت جو هيءُ مکيه مرڪز هو. لاکاٽ ۽ خطي پرڳڻي جو ان جا ۽ ٻيو واپار هن پتڻ جي ذريعي سنڌ جي قديم شهر نصرپور جي رستي گجرات ۽ ڪاٺياواڙ سان هلندو هو. هن وقت انهيءَ شهر جو ويرانو 30 ايڪڙن ۾ ڦهليل نظر اچي ٿو. هن قلعي جو ذڪر مظهر شاهجهاني ۾ آهي، ان موجب هيءُ قلعو 1009هه يا 1013هه لڳ ڀڳ سيوهڻ سرڪار جي صوبيدار مير ابوالقاسم نمڪين، درياء جي هڪ وهڪري يا ڀر واري ڍنڍ تي ٺهرايو.