ٺٽي جون بازارون
ان زماني ۾ ٺٽو واپار جي لحاظ کان لاهور ۽ ملتان کان وڌيڪ دولتمند هو. سنڌو درياء جون شاخون شهر تائين پهچنديون هيون، جن جي ڪپن تي واپارين جا گودام جڙيل هئا. انهن گودامن ۾ ٻيڙين رستي مال پهچندو هو. ٺٽي جو واپار عربستان، افغانستان، ايران، ترڪي، ميسوپوٽيما، آگري، احمد آباد، گوا، ڊيو، ايشيا مائينز، الهندي يورپ ۽ چين سان هلندو هو. جڏهن ’ايسٽ انڊيا ڪمپني‘ سنڌ ۾ واپار شروع ڪيو، تڏهن هن جي ايجنٽن ٺٽي جي دل کولي تعريف ڪئي. والٽر پيٽن لکي ٿو ته:”ٺٽو هڪ وڏو صنعتي مرڪز ۽ عظيم واپاري شهر آهي ۽ هندستان جي مشهور ترين منڊين مان هڪ آهي.“ ٿيوناٽ لکي ٿو ته: ”سنڌ جي شهر ٺٽي ۾ تمام گهڻو واپار هلي ٿو. هتان هندستان جا واپاري مقامي ماڻهن جون ٺهيل عجيب ۽ غريب شيون خريد ڪن ٿا. هتي جا ماڻهو سڀني قسمن جي هنرن جا بي انتها ماهر آهن.“
هنن حوالن مان صاف ظاهر آهي ته، ٺٽو هند سنڌ جو مکيه واپاري مرڪز هو ۽ صنعت، حرفت، هنر، ڪاريگريءَ ۾ بلند مقام تي پهتل هو. ان ڪري هتان جو بازارون به رونقدار ۽ تجارت جو مرڪز هيون. انهن مان خاص بازارن جو ذڪر هيٺ ڪجي ٿو:
1. اناج بازار: هن بازار جو بنياد ارغونن جي ڏينهن ۾ پيو. هن بازار واري ايراضي کي محله غلا بازار چئبو هو. هن بازار ۾ سيد شاهه مسڪين جي مزار به آهي، جيڪو پورچوگيزن جي ٺٽي تي حملي وقت شهيد ٿيو هو. هن بازار جي الهندي ۾ ’ميان ٺاري‘ جو مدرسو هو، جتي سوين شاگرد تعليم حاصل ڪندا هئا. هيءَ بازار ٺٽي جي مکيه بازارن مان هڪ هئي، جتي اناج جو واپار ٿيندو هو. هتان ٻيڙين ۽ اٺن رستي اناج ٻاهرين ملڪن ڏانهن موڪليو ويندو هو. پير هسام الدين راشدي لکي ٿو ته: ” هن بازار ۾ اناج جو وڻج واپار ٿيندو هو. هتي ان جا گودام هئا ۽ ان جي واپارين جون ڪوٺيون ۽ گودام هئا. سموري ٺٽي پرڳڻي جو ان اتي اچي لهندو هو ۽ اتان ئي خريد و فروخت ٿيندي هئي. بازار جي واپار ۽ اگهن وغيره تي، نگراني ڪرڻ لاءِ، حڪومت طرفان هڪ داروغو مقرر ڪيو ويندو هو. نواب همت دلير خان مغل گورنر جي ڏينهن ۾ جيڪو سنه 1145هه ۾ ٺٽي ۾ وارد ٿيو، ديوان منشارام انهيءَ بازار جو داروغو هو.“ هيءَ بازار سنه 1181هه تائين قائم رهي.
2. مرزائي بازار: هيءَ بازار مرزا محمد باقيءَ جي ڏينهن ۾ قائم ٿي. هن بازار جي اتر ۽ ڏکڻ ۾ ارغون سردار ۽ اتر ۾ بادشاهه ۽ آفيسر رهندا هئا. اميرن ۽ آفيسرن جي رهڻ ڪري بازار جي رونق وڌيل هئي ۽ اٺ ئي پهر کليل رهندي هئي. ساقي خانه ۽ ٻيو عيش جو سامان هر وقت موجود هوندو هو. ’ترخان نامه‘ جو مؤلف لکي ٿو ته: ”هڪ دفعي ارغون سردار بغاوت ڪئي ۽ بادشاهه کي چوائي موڪليائون، ته بازار جي اتر حصي وارو شهر تنهنجو ۽ ڏاکڻي حصي وارو شهر، اسان جو ۽ هنن پنهنجي حصي ۾ اچڻ نه ڏنو. آخر رزا باقي کين مذاڪرات جي بهاني، پاڻ وٽ گهرائي، سڀني کي قتل ڪرائي ڇڏيو.“ هن معاملي کان پوءِ هن کي خوني بازار به سڏبو هو.
3. گدا بازار: هيءَ بازار، ملا گدا علي ڀائي، جيڪو مرزا جاني بيگ جو امير هو، جي نالي پٺيان سڏبي هئي. هن بازار ۾ ڪپهه ۽ ڪپڙي جا وڏا وڏا دڪان هئا. پير حسام الدين راشدي لکي ٿو ته:”هيءَ بازار ٺٽي جي اهم بازارن مان هئي. انهيءَ بازار جي نالي تي هڪ محلو به سڏبو هو ۽ انهي محلي ۾ ئي اها بازار هئي. هن بازار ۾ پير لڌي جو مشهور دڪان به هو.“
4. بازار امير بيگ: هيءَ بازار مرزا جاني بيگ جي امير مرزا امير بيگ جي نالي تي هئي، جنهن جا هن بازار جي منهن وٽ بنگلا هئا. هيءَ بازار ٺٽي جي ڳُتيل بازارن ۾ ڳڻبي هئي. هتي هر وقت گرهاڪن جي رش ۽ ناڻي جي ريل ڦيل هئي. اهو ئي سبب آهي جو جڏهن پورچوگيزن ٺٽي تي ڪاهه ڪئي، تڏهن هن پنهنجي ڦرلٽ جو پهريون نسانو بازار کي بنايو. ’تحفة الطاهرين‘ مطابق هن بازار ۾ ٻه ٽي ماڻهو شهيد ٿيا.
هنن بازارن کان سواءِ ٺٽي ۾ ٻيون به ڪيتريون ئي بازارون هيون، جن سنڌ جي هن شهر کي دنيا ۾ مشهور ڪيو.