سنڌوءَ جا بندر ۽ بازارون

تاريخ شاهد آهي، ته سنڌ پنهنجي قدامت ۽ وسعت جي لحاظ کان ساري دنيا ۾ منفرد مقاموالاري ٿي. قديم زماني ۾ سنڌ پنهنجي پکيڙ جي لحاظ کان تمام وسيع ۽ ڪشادو ملڪ هو. ڊاڪٽر محمد جمن ٽالپر جو رايو آهي ته: ”اهو قديم سنڌ وارو ملڪ اتر ۽ سائبيريا، ڏکڻ ۾ ڪرهند، الهندي ۾ دجلا درياء ۽ اڀرندي ۾ چين واري سمنڊ تائين ڦهليل هو. ان ڪري هن چوڻ ۾ ڪوبه وڌاءُ نه ٿيندو، ته انهيءَ زماني ۾ ذري گهٽ سمورو ايشيا کنڊ، سنڌ جي نالي سڏبو هو.“(مسلمانن جي اچڻ وقت سنڌ جون حدون، هن طرح هيون: اتر ۾ جهلم ندي تايئن، جنهن ۾ ڪشمير جا هيٺيان حصا ۽ هندو ڪش جبل، اتر اولهه ۾ هيلمند نديءَ تائين، جن ۾ مڪران به شامل هو. ڏکڻ ۾ عربي سمنڊ، ڏکڻ اوڀر ۾ ڪڇ جو رڻ ۽ اوڀر ۾ راجپوتانا ۽ جيسلمير جي سرحد تائين سنڌ هئي. خاص ڪري عرب مؤرخن، ملتان کي سنڌ ۾ ڳڻيو آهي، ان ڪري اسين هت سنڌ جي هن پراڻي بندرگاهه جو ذڪر ڪرڻ ضروري سمجهون ٿا.
ملتان دنيا جو تمام پراڻو تاريخي شهر آهي. چون ٿا ته ملتان جو اصلي نالو ’ميسان‘ هو. ڪن مؤرخن جو رايو آهي، ته جڏهن ملتان ۾ اديتيه مندر جو وجود پيو، تڏهن ان کي ’مول اسٿان‘ چيو ويو. ابن الشير لکي ٿو ته:”اديتيه ديوتا جي ڪري ئي هن شهر کي ’مولتان‘ سڏيو ويو. هيءُ بت صدين کان هتي هو ۽ هن تي ڪيترن ئي تحفن جي بارش ٿيندي هئي. هن کي عربن ( بيت الذهب) به سڏيو. هندن جي ڪتابن ۾ ملتان کي ’ڪشپ پور‘، ’هنس پور‘ ۽ ’سنڊ پور‘ سڏيو ويو. ڪن جو چوڻ آهي، ته ’مولتان‘ جو نالو ’مالي آسٿان‘ هو. ’مالي‘ هندن جي هڪ ذات، جيڪا هتي ڪثرت سان رهندي هئي. هن ذات وارن سڪندر مقدونيءَ سان به مقابلو ڪيو. ملتان تمام پراڻو شهر آهي.“ تاج الدين مفتي جو چوڻ آحي ته:”حضرت نوح عليه السلام جي طوفان وقت ملتان آباد هو.“ جڏهن بيروني ملتان ۾ آيو تڏهن کيس ٻڌايو ويو ته:” هيءُ شهر 2 لک 14 هزار 4 سؤ ٽيهه سال پراڻو آهي. آرين جي اچڻ کان چار هزار سال اڳ هيءُ شهر آباد هو ۽ هتي دراوڙ رهندا هئا. پراڻي زماني ۾ ملتان نهايت وسيع علا.قو هو.“ سيد سليمان ندوي لکي ٿو ته:” ملتان جو مطلب صرف هڪ شهر نه هو، پر رياست هو.“ مصر جي وزير مهابلي لکيو آهي ته:”هن جون حدون تمام ڪشاديون هيون. مڪران ۽ منصوره تائين هن جي وسعت هئي. درياء سنڌ وارو قنوج به هن ۾ هو. ان دؤر ۾ ملتان ۾ هڪ لک 55 ڳوٺ هئا.“ سانگ چين سنه 241ع م ملتان آيو. هو لکي ٿو ته:”ملتان 5 ملين جي ايراضي تي پکڙيل آهي، ملتان تمام ڳتيل آبادي وارو شهر آهي، هتان جا ماڻهو تمام امير آهن، ۽ هتان جي مٽي به نهايت زرخيز آهي. آبهوا خوشگوا ر آهي. ماڻهو نهايت سادا ۽ ايماندار آهن. هڪٻئي جي عزت ڪن ۽ نيڪ اقدار سان محبت رکن ٿا. گهڻا ماڻهو روحن لاءِ قرباني ڪن ٿا. هن ٻڌ مذهب جون ست خانقاهون ۽ هندن جا اٺ مندر آهن. هڪ مندر جيڪو سورج ديوتا جو آهي. پيلي سون جو ٺهيل آهي ۽ ان کي قيمتي جواهرات سان سينگاريو ويو آهي. مندر ۾ مختلف ذاتين جي ماڻهن جا نمائنده رهن ٿا.“ ملتان قديم زماني کان ئي تهذيب ۽ تمدن جو مرڪز رهيو آهي. ابن حنيف ”سادات دريائون ڪي زمين“ ۾ لکي ٿو ته: پراني زماني ۾ هڙپا ۽ موئن جو دڙو عظيم تهذيب جا مرڪز هئا، جن جي وچ ۾ چار سؤ ميلن جو مفاصلو هو. هنن ٻنهي شهرن جي وچ ۾ هڪ اهڙوشهر ضرور موجود هو جيڪو سياسي، فوجي، معاشي ۽ تجارتي لحاظ کان وچ واري علائقي کي ڪنٽرول ۾ آڻي پئي سگهيو، جنهن جي منڊين ۾ ڳوٺاڻا هاري، پنهنجون جنسون ۽ ٻيو سامان آڻي پئي سگهيا. هنن ٻنهي جي وچ ۾ هڪ وڏو شهر ضرور موجود هو ۽ اهو هو ملتان. ملتان جاگرافيائي لحاظ کان، موئن جو دڙو ۽ هڙپا کان به وڌيڪ ضروري جاءِ تي آباد هو.”ملتان تجارت جو مرڪز هو، جڏهن ته هيءُ شهر درياء راوي جي ڪناري تي آباد هو ۽ چناب ندي به هتي اچي راويءَ ۾ ملندي هئي. ان ڪري بحري لحاظ کان هيءُ شهر هڪ بندر هو. درياءِ گومل جي رستي تجارت ٿيندي هئي. هيءُ رستو ديره جات کان ٿيندو ملتان ويندو هو. ان ڪري پراڻي زماني ۾ افعانستان سان ملتان جو سڌو سنئون واپار هلندو هو. منشي عبدالرحمٰن لکي ٿو ته: ”تاريخي ۽ تاريخ کان اڳ واري دؤر ۾، تاجر ۽ تاجران جا قافلا ملتان ايندا ويندا هئا. آبي رستن ۽ خشڪي جي رستن ذريعي ملڪي ۽ بيروني آمد رفت ٿيندي هئي. جيئن ته ملتان نه صرف ملوها پر پر پاڪستان جي وچ ۾ هو، ان ڪري دريائي ۽ بحري تجارت کي ڪنٽرول ڪري پئي سگهيو. منهنجي خيال ۾ واديء سنڌ جي هڙپائي دؤر کان وٺي آرين جي آمد تائين ملتان کي تجارتي اهميت حاصل هئي. ان ڪري کيس نه صرف ملوها پر هڙپا ۽ موئن جي شهرن ۾ به کيس منفرد مقام حاصل هو.“ مختلف شاهدين جي روشنيءَ ۾ هيءَ ڳالهه پوري و ثوق سان چئي سگهجي ٿي، ته بري رستن کان علاوه پاڪستان جي طويل ساحل ۽ دريائن جي ذريعي نه صرف اندروني پر بينالاقوامي تجارت ٿيندي هئي ۽ اندروني تجارت جي سلسلي ۾ پنهنجي بيهڪ جي لحاظ کان ملتان خاص ڪردار ادا ڪندو رهيو هو. ملتان ۽ اُچ شريف هزارين سال اڳ وچ پاڪستان جا نهايت اهم ترين بندرگاهه هئا ۽ انهن جي رستي تي نه صرف پاڪستان جي هيٺين حصن جي تجارت هلندي هئي پر تجارتي جهاز هتان ٿيندا سمنڊ تايئن ويندا هئا ۽ اتان پوءِ ملوها ۽ امون جي تجارتي مال کي جهازن ذريعي کڻي، ماگان جي سامونڊي ڪنارن کان ٿيندا، عراق ويندا هئا.پراڻي زماني ۾ نه صرف ملتان ۽ اُچ پر هڙاپا جو شهر پٽيالا ۽ پوءِ مٿيڪلاوتي درياء سنڌ ۽ پنجاب جي پنجن دريائن سان ٿيندڙ تجارت جي ڪري مشهور هئا.
ملتان کي تاريخ جي هر دؤر ۾ تجارتي اهميت رهي آهي. بساري لکي ٿو ته: هتي ميوو سستو آهي، واپار چڱو ۽ وڌندڙ آهي. واپاري ڏيتي ليتي ايمانداريءَ سان ڪن ٿا، فارغالبالي ڪري، ماڻهن جي زندگي، عيش ۽ آرام سان گذري ٿي. آبادي گهڻي ڳتيل آهي. واپاري واپار ۾ ڪوڙ نه ڳالهائيندا آهن ۽ نه ڪي ماپ ۾ گهٽ وڌ ڪندا آهن. ضرورت ۽ آرام جون گهڻيون شيون آهن. شهر سهڻو آهي.“ ساڳئي طرح ابن حوقل لکي ٿو ته : ” هيت سستائي آهي، تجارت سٺي هلي ٿي، واپار ۾ ڪوڙ ناهي.“
بهرحال عربن جي آمد وقت سنڌ جي اترئين حصي جو هي وڏي ۾ وڏو سهر ملتان تجارت کان سواءِ علم، ادب، ثقافت، اسلامي درسگاهن کان به مشهور هو. تعليم ۽ تبليغ جي عروج ڪري کيس سنڌ جو بغداد، سڏيو ويندو هو. عرب دنيا مان ڪيترائي بزرگ لڏي هتي اچي رهيا ۽ مدرسا کولي درس ڏنائون. خود هتان جي عالمن به علمي دنيا ۾ وڌيڪ نالو ڪڍيو. جن ۾ هارون بن عبدالله ملتاني، جعفر محمد بنعبدالله، شيخ رڪن الدين، شيخ صدر الدين، شيخ عمالدين وغيره جا نالا قابلي ذڪر آهن. ان دؤر جي خاص ڳالهه هئي، ته ملتان ۾ عربيءَ سان گڏ سنڌي ٻولي به عام طور تي ڳالهائي ويندي هئي. مشهور مسلم جاگرافيدان ابن حوقل جو چوڻ آهي ته: ”منصوره ۽ ملتان جي اڪثر حصن ۾ عربي ۽ سنڌي ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون.“
ملتان اڄ به سنڌ جو قريبي ۽ پاڙيسري شهر آهي، جنهن درو ديوار مان سنڌي تهذيب ۽ تمدن جو ڏيک جهلڪ ڏيندي نظر اچي ٿو.

______________

*عربن جي دؤر ۾ سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ ملتان هو، پر بنو اميه خليفن جي گورنرن جي وقت ۾ گاديءَ جو هنڌ ’الور‘ هوندو هو، بنو عباس خلافن جي وقت ۾ تختگاهه منصوره هو. بغداد جا خليفا جڏهن سنڌ تان دستبردار ٿيا، ته ان علائقي کي ٻن حصن ۾ ورهايو ويو: اَپر سنڌ، جنهن جو تختگاهه ملتان، ۽ لوئر سنڌ جنهن جو تختگاهه منصوره ٿيو. جنهن ڏينهن ۾   واري حڪومت کي ڊانواڊول ڪري، ملتان ۾ وڃي ويٺا، تن ڏينهن ۾ ملتان سڄي سنڌ جو تختگاهه ٿيو. سيوهڻ، بکر، الور وغيره يا ٻيون جيڪي به ننڍيون وڏيون رياستون هيون، سي سڌيءَ طرح خراج ادا ڪنديون هيون.

سلطان محمود غزنويءَ ملتان تي سنه 396هه ۾ ڪاهيو، جو کيس ٻڌايو ويو، ته ملتان ۾ ڪي ماڻهو اسلام جي خلاف ڪم ڪن ٿا ۽ مسلمانن کي حج تي وڃڻ کان روڪين ٿا. هندستان ۽ سنڌ ۾ قرمطي مذهب جي تبليغ جو مرڪز به ملتان هو. سلطان محمود غزنوي جي ڪاهه وقت ملتان جو حاڪم ابوالفتح دائود هو. هن کي لاهور جي انند پال ۽ جئپال فوجي مدد ڏني، پر ستن ڏينهن جي گهيري کانپوءِ ابوالفتح دائود آڻ مڃي ۽ لکي ڏنائين، ته هو هر سال محمود غزنويءَ کي ويهه هزار درهم خراج ڏيندو(1) ۽ قرمطي باغي سلطان محمود غزنويءَ جي حوالي ڪندو، ملتان فتح ڪرڻ کان پوءِ سلطان محمود هتي پنهنجو سڪو جاري ڪيو.مسلمانن جي سنڌ فتح ڪرڻ کان اڳ ان وقت جي اسلامي خليفي، ڏاهر  ڏانهن خط لکيو هو ته: ”اسان کي سنڌ جي تجارتي آمدورفت بابت مڪمل ڄاڻ آهي. اسان کي گهڻن وڏن شهرن جا باري ۾ معلوم آهي. اسان کي انهن اهم شهرن جي اهم ٿاڪن جي به خبر آهي....... جنهن مان  خبر پوي ٿي، ته اسلام جي اچڻ کان اڳ به عربن سان ديبل، نيرون ڪوٽ، برهمڻ آباد، سيوهڻ ۽ ملتان وسيلي واپار ٿيندو هو.

(1) محمود غزنوي ٻي ڪاهه سنه 401ع ۾ ڪئي، جو دائوس شرطن تان ڦري ويو ۽ قرمطين ٻيهر ملتان ۾ پنهنجيون سرگرميون شروع ڪيون. غزنوي، قرمطين جو قتل عام ڪرايو ۽ دائود کي قيد ڪري غزني کني ويو، پر پوءِ به بندرگاهه جي صورت حال بهتر کان بهتر هئي. ملتان بندر تان تجارتي مال عربستان وسيلي فلسطين ويندو هو، ان کان سواءِ افعانستان، ايران، ٻيٺ، برمان، ڏکڻ هندستان سان ملتان جا تجارتي گهاٽا لاڳاپا هئا.(ايڊيٽر)