تاريخ، فلسفو ۽ سياست

تاريخ جي تعليم جا اصول

ھي ڪتاب علم تاريخ جي شعبي سان تعلق رکندڙ شاگردن لاءِ گائيڊ بڪ آهي. هن ڪتاب ۾تاريخ بابت مختلف سوالن جين:  تاريخ ڇا آهي؟ تاريخ ۽ سائنس ۾ ڪهڙو فرق آهي؟ تاريخ ڪيئن پڙهجي، ڪيئن لکجي؟ تاريخ لکڻ جي طريقن بابت ليک شامل آھن.

Title Cover of book تاريخ جي تعليم جا اصول

1. مرڪوزي طريقو

هن طريقي موجب تاريخ جي منظور ٿيل سڄي نصاب جي سکيا هر ڪلاس ۾ سال بسال وڌندڙ وضاحت ۽ تفصيل سان ڏني وڃي ٿي. يعني تاريخ جي سڄي ۽ ساڳئي ڪورس کي هر سال هر درجي جي صورت ۾ دهرايو ويندو آهي. هيٺين ڪلاسن ۾ تاريخ جو استاد ٿوري ۽ مختصر ابتدائي واقفيت ٿو ڏئي ۽ تاريخي واقفيت جو دائرو هر سال ۽ هر وڏي ڪلاس ۾ وڌندو ويندو آهي. وچين ڪلاسن جي شاگردن کي هيٺين ڪلاسن جي شاگردن کان وڌيڪ تاريخي معلومات ڏني وڃي ٿي، ۽ مٿين ڪلاسن جي شاگردن کي وچين ڪلاسن جي شاگردن کان وڌيڪ ڊيگهه ۽ تفصيل سان ساڳيا تاريخ جا سبق پاڙهيا وڃن ٿا. هر صورت ۾ ڪورس سڄو ۽ ساڳيو ئي ٿو رهي، يعني ته پرائمري توڙي مڊل اسڪولن جي اٺن ورهين جي عرصي ۾ اٺن ئي ڪلاسن ۾ تاريخ جو نصاب ساڳيو ٿو رهي، پر هر مٿئين درجي ۾ هيٺين ڪلاس کان وڌيڪ تاريخي ڳالهيون ٻڌايون وڃن ٿيون. هيٺين ڪلاسن جي ٻارن کي مکيه تاريخي واقعن بابت ساديون ۽ سوليون آکاڻيون ٻڌايون وڃن ٿيون ۽ نيٺ مٿئين ڪلاس ۾ اچي سماجي تحريڪن، جنگين جي سببن ۽ نتيجن ۽ ٻين سياسي، ملڪي ۽ اقتصادي ۽ قانوني مسئلن تي تنقيد ۽ تبصرو ڪيو ٿو وڃي.
هيءُ ڳالهه ظاهر آهي ته هن طريقي موجب ساڳيو ۽ سڄو ئي ڪورس هر منزل تي دهرائڻو ٿو پوي. تنهنڪري هن طريقي تي پورو پورو عمل ڪرڻ ممڪن نه آهي، هن طريقي جي خلاف اعتراض هيٺ ڏجن ٿا:

(i) ڇاڪاڻ ته هڪ يا ٻن سالن جي مختصر عرصي ۾ تاريخ جو سڄو رکيل نصاب ڪرڻو ٿو پوي. تنهن ڪري تاريخ بابت ٻارن جي واقفيت ٿوري يا گهڻي اڻپوري رهجي وڃي ٿي.
(ii) ڇاڪاڻ ته ساڳيوئي ڪورس ٽي چار دفعا دهرائڻو پوندو آهي. تنهن ڪري ٻارن کي نئين سبقن ۾ دلچسپي پيدا ٿي نٿي سگهي.
(iii) ڇاڪاڻ ته هزار يا ٻن هزار ورهين جي تاريخ ٻن ٽن ورهين جي مختصر عرصي ۾ پاڙهڻي ٿي پوي، تنهنڪري ٻارن ۾ واقعن جي زماني سلسلي جو ۽ وقت گذارڻ جو احساس پيدا ڪرڻ مشڪل ٿو ٿئي. ڇو جو انهن جي بانيڪارن يا ڪردارن وچ ۾ مفاصلو گهڻو ٿي ٿو وڃي.

مٿي ڏنل اعتراض برابر آهن، پر اهي اعتراض تڏهن دور ٿي سگهن ٿا جڏهن طريقي ۾ ڪجهه تبديليون ڪيون وڃن، ۽ رکيل نصاب ۾ ستن ورهين جي عرصي ۾ فقط ٻه يا ٽي ڀيرا ڪورس کي دُهرايو وڃي. سبقن جو غير دلچسپ ٿيڻ وارو اعتراض برابر نه آهي ڇاڪاڻ ته دلچسپيءَ جي هئڻ يا نه هئڻ جو مدار استاد جي لياقت، اورچائي ۽ چونڊيل نصاب جي احوال ۽ آکاڻين تي رکيل آهي ۽ نه ڪنهن سکيا جي طريقي تي. ڪورس کي دهرائڻ جو مطلب هي نه آهي ته ساڳيون ڳالهيون ۽ ساڳيا تفصيل هر هر دهرايا وڃن. شروعاتي ڪلاسن ۾ سڄي پاڪستان جي تاريخ جي مکيه تاريخي شخصيتن جي زندگين بابت احوال ٻڌائي پيش ڪري سگهن ٿا. وچين ڪلاسن ۾ خاص شخصيتن کي اهميت ڏيڻ بدران تاريخي واقعن کي وڌيڪ اهميت ڏني ويندي ۽ سکيا جو طريقو به بيان ٿيندو. مٿين ڪلاسن ۾ به واقعا پاڙهيا ويندا پر سکيا جو طريقو تنقيد ۽ تبصري وارو ٿيندو.