2. زماني يا دؤر وار طريقو
پاڪستان ۽ ڀارت جي تاريخ جا مکيه دؤر هن ريت ورهايل آهن:
(1) پراچين، هندستان جي تاريخ وارو دؤر.
(2) راجپوتن ۽ پٺاڻن جي تاريخ وارو دؤر.
(3) مغلن جي ايامڪاريءَ وارو دؤر.
(4) مرهٽن جي ايامڪاريءَ وارو دؤر.
(5) انگريزن جي حڪومت وارو دؤر.
زماني يا دور طريقي جا حامي چون ٿا ته هي طريقو مسٽر اسٽينلي هال جي ”تمدن وار“ نفسياتي اصول تي مدار رکي ٿو. جيئن ته انسانذات جي زندگيءَ ۾ سندس دماغي واڌاري جون مختلف منزلون ٿينديون آهن. ساڳيءَ طرح تاريخ ۾ هر قوم جي تهذيب ۽ تمدن جون منزلون آهن. تاريخ جي اوائلي دؤر جو واسطو ننڍن ٻارن جي معيارمطابق ٿي سگهي ٿو، ۽ تاريخ جي وچئين دؤر جي ارتقا ۽ منزل وچ وارن اسڪولي ڪلاسن جي شاگردن لاءِ موزون آهي. تاريخ جو هاڻوڪو يعني جديد تمدني دؤر مٿين ڪلاسن جي شاگردن لاءِ مفيد ٿيندو.
هند پاڪستان جي اوائلي تاريخ ۾ ماڻهن جي بهادريءَ ۽ جنگي مار ڌاڙ وغيره جون آکاڻيون آهن، ننڍن ٻارن جي نفسياتي گهرجن لاءِ تمام موزون آهن. هند پاڪستان جي جديد تاريخي دؤر ۾ گهڻو ڪري سياسي طاقت ۽ ملڪي حدن کي وڌائڻ لاءِ ڪشمڪش ۽ قانوني جوڙجڪ بابت مسئلا پيدا ٿيا آهن. تنهنڪري هن دور جون ڳالهيون ۽ احوال وڏن ڪلاسن جي بالغ شاگردن لاءِ موزون آهن. تنهن هوندي به زماني تدريسي طريقي خلاف هيٺ ڏنل اعتراض ڪيا ٿا وڃن:
(i) ڇاڪاڻ ته هن طريقي موجب ڪنهن به ڳالهه کي وري دهرائڻو نٿو پوي. تنهنڪري شاگرد ننڍن ڪلاسن ۾ پڙهيل نصاب کي وڏن ڪلاسن ۾ ويندي وساري ٿا ڇڏين.
(ii) ڇاڪاڻ ته هيٺين ڪلاسن جي ٻارن کي تاريخ جي شروعاتي دؤر جي سکيا سؤلي ۽ شين جي آڌار تي ڏني ٿي وڃي تنهنڪري ساڳيائي ٻار ساڳئي شروعاتي دور کي مٿين ڪلاسن ۾ وڃي تفصيل سان ڪڏهن به نه پڙهندا.
هيءَ ڳالهه برابر آهي ته زماني وار طريقي موجب تاريخ جي شروعاتي زماني جي تاريخ جي سکيا اڻپوري رهجي ٿي وڃي. مرڪوزي ۽ زماني وار ٻنهي طريقن ۾ گهٽتايون آهن، تنهنڪري سٺو طريقو هيءُ ٿيندو ته ٻنهي طريقن جي سٺاين کي نظر ۾ رکي تاريخ جي سکيا ڏني وڃي، ۽ هڪڙو گڏيل نئون طريقو اختيار ڪيو وڃي. تاريخ جي نصاب کي هر هر دهرائڻ چڱو نه آهي ۽ هن سان گڏ هيٺين ڪلاسن ۾ ڪنهن زماني جي تاريخ کي پاڙهڻ کان پوءِ وري مٿين ڪلاسن ۾ ان کي تفصيل سان نه دهرائڻ به وڏي گهٽتائي ٿيندي.
جيڪڏهن اسڪول جي ستن ورهين جي سموري مدي لاءِ نصاب ٺاهڻو هجي ته هيٺئينءَ ريت مرڪوزي ۽ زماني وار طريقن کي گڏجي استعمال ڪري نصاب ٺاهي سگهجي ٿو.
(i) شروعاتي ٻن ٽن سالن تائين ننڍن ڪلاسن ۾ آکاڻين ٻڌائڻ رستي سؤلي ۽ شين جي آڌار تي مک ماڻهن جي حياتي جو احوال ٻارن کي ٻڌايو وڃي. اهي آکاڻيون سڄي رکيل ڪورس مان چونڊيل هجن.
(ii) وري ٻن ٽن سالن تائين چين ڪلاسن ۾ دؤر وار طريقي موجب سکيا ڏني وڃي ۽ سڄي ڪورس کي دهرايو وڃي.
(iii) وري پڇاڙيءَ ۾ مٿين ڪلاسن ۾ هڪ ٻن سالن تائين سڄي ڪورس جي واقعن کي تنقيد ۽ تبصري جي نموني تي دهرايو وڃي، ۽ خاص تاريخي واقعن ۽ سماجي سڌارن جي بانيڪارن ۽ سندن مقصدن کي چٽيءَ طرح ٻارن کي ذهن نشين ڪرايو وڃي. هن رٿا موجب سڄي ڪورس کي ٽي دفعا دهرائڻو پوندو ۽ مرڪوزي توڙي دؤر واري طريقي ٻنهي جا فائدا حاصل ٿي سگهن ٿا.