تاريخ، فلسفو ۽ سياست

تاريخ جي تعليم جا اصول

ھي ڪتاب علم تاريخ جي شعبي سان تعلق رکندڙ شاگردن لاءِ گائيڊ بڪ آهي. هن ڪتاب ۾تاريخ بابت مختلف سوالن جين:  تاريخ ڇا آهي؟ تاريخ ۽ سائنس ۾ ڪهڙو فرق آهي؟ تاريخ ڪيئن پڙهجي، ڪيئن لکجي؟ تاريخ لکڻ جي طريقن بابت ليک شامل آھن.

Title Cover of book تاريخ جي تعليم جا اصول

مؤرخن کي ماخذ ڪيئن استعمال ڪرڻ گهرجي؟

ڪنهن به هڪ ماڻهوءَ لاءِ هيءَ ڳالهه ممڪن نه آهي ته هو جهوني زماني جا اوزار، ٿانو، سِڪا ۽ ٻيو رڪارڊ جانچي، انهن منجهان تاريخي نتيجا ڪڍي سگهي. هر هڪ ماڻهو ان ڪم جو ماهر نه ٿيندو آهي. تنهنڪري وڏي ۾ وڏا مؤرخ به مجبوراً ٻين ماهرن ۽ عالمن جي فيصلن کي قبول ڪندا آهن، جهڙوڪ ڌرتيءَ جي تهن يا طبقن جا ڄاڻو جن کي علم طبقات الارض جا ماهر سڏين ٿا، ۽ ماهر آثار قديمه. عمارتن يا فن تعمير جا ماهر ۽ ٻيا اهڙا عالم ۽ ڄاڻو جهونين عمارتن جي آثارن کي ڏسي ٻڌائي سگهن ٿا ته فلاڻي يا فلاڻي عمارت ڪهڙي هن يا هن تاريخي دؤر جي ٺهيل آهي. ساڳيءَ طرح سڪن جو ماهر ٻڌائي سگهي ٿو، ته فلاڻو سڪو فلاڻي شاهي گهراڻي يا بادشاهه جي ايامڪاريءَ ۾ جاري ٿيو هو، ۽ ٿانو جو ماهر مختلف ٿانون جي ماپ، رنگ، نموني وغيره تي نظر وجهي ٻڌائيندو آهي ته فلاڻو ٿانو ڪڏهن ڪهڙن قديمي ماڻهن جي ڏينهن ۾ استعمال ڪيو ويندو هو.
حال ۽ جديد زماني جي تاريخي ماخذن کان ڪم وٺڻ به سوَلو نه آهي، ڇاڪاڻ ته شاهي سندون ۽ فرمان به گهڻائي ڪوڙا آهن. جهونن دستاويزن کي پڙهڻ ۽ سمجهڻ به ڏکيو ڪم آهي. جهونن دستاويزن ۽ تحريرن کي پڙهڻ لاءِ ماهرن جي ضرورت آهي. مطلب ته مؤرخ جو ڪم آهي ته مختلف ماهرن جي راين کي سامهون رکي ۽ تاريخي ماخذن جي وسيلي نڪتل نتيجن جي پاڻ ۾ ڀيٽ ڪرڻ کان پوءِ پنهنجو فيصلو تاريخ ۾ لکي. مؤرخ جي قوت خيال اعليٰ ۽ نظر وسيع هجڻ گهرجي ته هو مختلف قسمن کي ثابتين جي وسيلي سمجهي سگهي، ته اڳئين زماني جا ماڻهو ڪيئن رهندا هئا، ڪيئن ڪم ڪندا هئا، ڪهڙي سڀاءُ جا هئا ۽ انهن جا جذبا ۽ احساس ڪهڙي نموني جا هوندا هئا. مؤرخ کي هڪڙي پاسي شاعرانه تخيل جو مالڪ هئڻ گهرجي ۽ ٻئي پاسي هن ۾ هڪ سائنسدان جهڙو صبر، تحمل ۽ صداقت ۽ سچائيءَ جهڙيون صفتون هئڻ گهرجن. اوچا ۽ وڏا مؤرخ تمام ٿورا ٿيندا آهن. رواجي قسم جا مؤرخ عام طور وڏن مؤرخن جي پيروي ٿا ڪن ۽ انهن جون تاريخون پڙهي، عام پبلڪ لاءِ سولا ۽ دلچسپ تاريخ جا ڪتاب لکي ٿا ڇڏين. کين وڏن مؤرخن جي تاريخي معلومات ۽ ماخذن سان هنن جو واسطو نه پوندو آهي، بلڪ انهن جي نتيجن کي سچو سمجهي هو پنهنجن ڪتابن ۾ داخل ڪري ٿا ڇڏين.
اهڙن رواجي قسم جي تاريخدانن جو نقل وري نصاب جا درسي ڪتاب لکندڙ ڪندا آهن. نصاب جي درسي ڪتابن جي مصنفن جو ماخذن بابت ڄاڻ ۽ تاريخي دستاويزن کي پڙهڻ جي لياقت هجڻ يا نه هجڻ سان ڪو واسطو نٿو رهي. تاريخ جي درسي ڪتابن ۾ عام طور سان ٻارن کي جنگين ۽ صلحن جو ۽ بادشاهن ۽ باغين جو احوال ملي ٿو، پر ٻارن کي هي خشڪ تاريخن ۽ واقعن جو ميڙيل بيان نٿو وڻي. اهڙا تاريخ جا ڪتاب هڪڙي بت وانگر آهن جنهن ۾ ساهه نه آهي. تاريخ جي استادن کي ياد رکڻ گهرجي ته تاريخ جون تحريڪون ۽ تاريخي ماڻهن جا خيال، عمل ۽ فيصلا آخري ڪڏهن به نه ٿا ٿي سگهن، ڇاڪاڻ ته زندگي هڪ مسلسل ڪوشش ۽ ڪشمڪش جو نالو آهي. انسان ذات هميشه کان وٺي پنهنجي ماحول ۽ پنهنجي حياتيءَ کي خوشحال بنائڻ لاءِ ڪوشش ۾ رُڌل رهي آهي ۽ رهندي. تنهنڪري تاريخ پاڙهيندي جيڪڏهن سياسي حالتن جو ٻڌائڻ ضروري آهي ته ان سان گڏ سماجي ۽ اقتصادي ڳالهين جو اڀياس پڻ ضروري آهي. جيڪڏهن ڪنهن شخص جي اعمالن تي بحث ڪرڻو آهي ته پوءِ ضروري آهي ته سندس خيال جذبا، امنگ ۽ اُڌما به ٻارن جي ذهن کي جاڳائن ۽ کين اُڀارڻ لاءِ سندن آڏو آندا وڃن.