اتر سنڌ جي شاعريءَ جو ورثو
جوڳيءَ جاڳايوس، ستو هوس ننڊ ۾،
تنھان پوءِ ٿيوس، سندو پريان پيچري.
...................
سيئي سيل ٿئام پڙهام جي پاڻان،
اکر اڳيان اڀري واڳون ٿي وريام.
هن آفاقي بيت لکي سنڌي شاعري جي ابتدا ڪئي آهي. هي بزرگ 1551ع ۾ گذاري ويو.
مخدوم پير محمد لکوي هڪ وڏو بزرگ هو. سندس وفات 1590ع ۾ ٿي. سندس حضور اقدس سان والھانہ محبت هئي. تنھن زماني ۾ الف اشباءَ جي قافيہ تي شعر جو رواج هوندو هو. هن صاحب بہ اهڙي نموني شعرن کي ترتيب ڏني آهي:
تون ساٿي سڪاين جو، جو ماهر مشتاقا،
آڻي عجيبن جون خبرون خوشحالا.
شاھہ لطف ﷲ قادري پريالو جو ويٺل هو. کيس سنڌي بيت تي ڪافي عبور هو. بيتن لکڻ جو رواج شروع ٿيو هو. سندس بيتن جو هڪ رسالو بہ موجود آهي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سندس ڪلام هٿ ڪري “شاھہ لطف ﷲ جو ڪلام” نالي هڪ ڪتاب شايع ڪرايو آهي.
ڪھي ڏٺو ڪاپڙين: ڪو آڳاهون پنڌ،
تنين منجهايان آئيو، ڪو جڳھہ ڳجهائين پنڌ،
سندو عبرت پنڌ، آيو آڏو آديسين.
ميان صاحبڏنو فاروقي حضرت سچل سائين جو ڏاڏو ۽ شاھہ عبداللطيف جو همعصر هو. هو وڏو بزرگ ٿي گذريو آهي. سندس شعر ۽ شاعري سان رغبت رهي آهي ۽ بعض اوقات ڪلام چوندو هو. هو صاحب شريعت انسان هو. سندس شعر هن ريت آهي:
ڪنھين جو نينھن نھر سان، ڪنھين دٻايا درياھہ،
صاحبڏني جي ساھہ، سارو سمنڊ سمايو.
ميان صاحب سنڌي شاعري جي نئين صنف شروع ڪئي جا ڪافي آهي ۽ سندس شعر مٿان موجود آهي.
روحل فقير هڪ وڏو عالم ۽ فاضل هو، کيس سنڌي، سرائڪي ۽ هندي شاعري تي وڏي دسترس حاصل هئي. هو هڪ صوفي بزرگ هو، جنھن ڪري کيس ھمہ اوست، وحدت ۽ ڪثرت وارن موضوعن سان گهڻي دلچسپي هئي. سندس نظريو آهي تہ ذات باري تعاليٰ هر هنڌ ۽ هر جاءِ تي موجود آهي، سندس جلوو سڄي ڪائنات تي ڇانيل آهي.
پنھنجون اکيون پاڻ ۾ جوڙي رکيون جن،
سو سو ڀيرا ساعت ۾، ٿا پلپل پرين پسن
تن تحصيلون تمام ڪيون محبت جن جي من،
روحل مٿان تن، لٿا حرف حساب جا.
سچل سرمست اتر سنڌ جي علائقي جو هڪ بلند پايہ بااثر شاعر ٿي گذريو آهي. سندس ڪلام ۾ برجستگي سان گڏ شيريني پڻ موجود آهي. ٻڌڻ واري جا وار ڪانڊارجي وڃن ٿا ۽ ٻڌڻ وارو سندس ڪلام ۾ گڏ ٿي وڃي ٿو. هن پنھنجو ڪيترو ڪلام ضايع ڪري ڇڏيو. مبادا ٻڌڻ وارا ماڻھو ڪنھن بي راھہ روي جو شڪار نہ ٿي وڃن. سرمست لاءِ عالمن ۽ فاضلن وٽ عجيب و غريب خيال آهن. هن تي فارسي شاعر عطار جو وڏو اثر هو. سنائي بہ سندس مزاج تي اثرانداز هو. هن تي وجداني ڪيفيت طاري هوندي هئي، پاڻ بيخود ٿي ويندو هو، مٿس بيھوشي طاري ٿي ويندي هئي. سندس اکين مان پاڻي جاري هوندو هو. هن پنھنجي ڪلام ۾ فنا ۽ بقا، نفي ۽ اثبات، ھمہ اوست، ذڪر ۽ فڪر جا ڪيترائي پيچيدہ نڪتا بيان ڪيا آهن.
آهي علاج نہ ڪوئي هن اکين ماري آهيان،
ڪنھن کي سليان سرتيون حال اهو روئي
ڦڪيون ٻڪيون لکين هزارين ڪيون طبيبان توئي،
ناخن ٻڌيون پٽيون، ڪل نہ حاذق هوئي
دست سڄڻ جي دارون آهي سچو يار سڀوئي.
پير علي گوهر شاھہ اول راشدي خاندان جو چشم و چراغ هو. هو هڪ وڏي پائي جو شاعر هو. سندس تخلص اصغر هو. سندس روحاني ڪمال جو ذڪر ديسان ديس مشھور آهي. علم و فضل ۾ کيس ڪمال حاصل هو:
مزگن سندا خنجر هڻي، رت عاشقن جو ٿو پئين،
هٿ پيرڙا رت ۾ رڱي پوءِ ڏوھہ مينديءَ کي ڏئين.
سامي جو نالو چين راءِ هو. سامي پنھنجي دور جو هڪ وڏو شاعر ٿي گذريو آهي. سندس شعر ويدانتي نڪتن سان ڀرپور آهي. هن خدا جي ملڻ جا اهي سڀئي مارڳ ٻڌايا آهن، جن تي ويدانيت جو بنياد رکيل آهي. هن جي شاعري ۾ خودشناسي تي بہ وڏو زور ڏنو ويو آهي. جيڪڏهن انسان پاڻ کي سڃاڻي تہ سندس سڀ مسئلا طئي ٿي وڃن ٿا. مسلمان صوفين وانگر هو ان ڳالھہ جو قائل آهي تہ خدا جي جستجو لاءِ عمل جي ضرورت آهي. ويدانتي فلسفو تصوف جي فلسفي جي بلڪل ويجهو آهي:
ٻاري جنھن ڏيئو سھي ڪيو گهر پانھنجو،
سو در در ديوانن جان پائي ڪيئن ليئو،
سدائين کيو سامي رهي سڀاءُ ۾.
نانڪ يوسف سچل سرمست جو فقير آهي. سندس ڪلام تي سندس مرشد جو اثر تمام گهڻو آهي. هو وحدت الوجود جو قائل هو:
اسين عبرت هن ۾، آهيون بيرنگي سڄڻ رنگ لايو،
ٿي آيو آدم نالي اچي ڀيڙو منجهہ ڪشالي،
هتي جوشن ۾ ٿيو جاني، آهي اصل تنھنجو اهو رايو.
خليفو ڪرم ﷲ، عثمان سانگي وغيرہ هن دور جا برجستا شاعر ٿي گذريا آهن. روهڙي جا ٻہ مشھور و معروف شاعر قادر بخش بيدل ۽ محمد محسن بيڪس ٿي گذريا آهن. بيدل هڪ عظيم شاعر ۽ هڪ وڏو عالم هو. ڪلام ۾ هر هنڌ وحدت الوجود جو نظريو ڪارفرما اٿس. ھمہ اوست جو مٿس خاص اثر هو. وحدت، حقيقت محمد ۽ فرائض صوفيه تي سندس ڪلام جو بنياد آهي.
پسي موج محمدي، مستي ٿين مقام،
آديسين آرام اچي ٿيو اثبات ۾.
بيڪس حسن ۽ عشق جو شاعر هو. هو هڪ مجذوب قسم جو نوجوان هو. سندس ڪلام ۾ وڏو سوز ۽ گداز آهي.
سنياسين مان سور بيڪس پرايم برھہ جو،
جوش وڌائون جان ۾ وڃي ٿو وهلور،
ڪو جو پرايم پور، سنياسين جي سور مان.
اتر سنڌ جي شاعرن جو بہ هڪ طويل سلسلو آهي، جنھن ۾ فاني، بدوي، آغا صوفي، مولوي محمود، فقير، غريب، نياز، تنوير عباسي، شيخ اياز، راز، حامي، فتاح ملڪ ۽ ڪاظم وغيرہ اچي وڃن ٿا.
(ماهوار نئين زندگي، نومبر، ڊسمبر 1982ع تان ورتل)