شاھہ لطيف ۽ الاهيات
اول ﷲ عليم اعليٰ عالم جو ڌڻي.
هن بيت ۾ ﷲ تعاليٰ جي نوانوي نالن مان ڪي نالا موجود آهن. قرآن ڪريم ۾ ﷲ تعاليٰ جي نالن کي “اسماءُ الحسنيٰ” ڪري سڏيو وڃي ٿو. جن ۾ ﷲ جون مختلف صفتون ظاهر ٿين ٿيون؛ پر انھن نالن کي چئن حصن ۾ تقسيم ڪيو وڃي ٿو. (1) افعالي، جنھن مطابق ڪو ڪم عمل ۾ اچي ۽ ان جو نتيجو ظاهر ٿئي، جيئن رزاق ۽ خالق، (2)صفاتي، جنھن موجب سندس صفت جي وضاحت ٿي سگهي، جيئن عليم، سميع ۽ بصير (3) ذاتي؛ ﷲ ۽ (4) جمالي ۽ جلالي، سندس رحمت لطافت، نفاست ۽ حسن جو شان ظاهر ٿئي، جيئن رحيم، لطيف ۽ حليم، ٻئي طرف سندس جلال ۽ جبروت بزرگي ۽ قهاري جا عناصر ڏسڻ اچن ٿا، ڪلام پاڪ جي نالن کان سواءِ ڪن ٻولين ۾ آساني جي لحاظ ۽ روزمرھہ جي استعمال لاءِ ڪي نالا ﷲ جي ذات سان موسوم ڪيا ويا آهن ۽ سنڌي زبان ۾، ڏاتار، ڌڻي، خدا خداوند وغيرہ ﷲ جي صفاتي ۽ افعالي نالن جي هم معنيٰ آهن، جن مان ظاهر آهي تہ ﷲ تعليٰ جي ذات ۽ صفات جو مقابلو ڪنھن بہ شئي سان نٿو ڪري سگهجي. ﷲ جي ذات بي نياز ۽ بي پرواھہ آهي، ۽ ان جھڙي ڪا بہ شئي ڪا نہ آهي. ﷲ مڙني جهانن جي مخلوق کان بي نياز آهي.
سر، ڪلياڻ شاھہ جي ڪلام جي دل آهي ۽ سندس سڀني نظرين جو نچوڙ هن سر ۾ موجود آهي. شاھہ صاحب هتي پنھنجي ڪلام ۾ ﷲ جي ذات ۽ صفات جو ذڪر پنھنجي مطمع نظر جي وضاحت ڪئي آهي. سندس نظريي مطابق ﷲ کي هڪڙو ۽ بي مثال ڪري مڃڻ انساني زندگيءَ جو بنيادي اصول آهي، جو بالڪل فطري آهي.
جڏهن ﷲ جي توحيد اقرار ڪري “قل هو ﷲ احد” جي زبان ۽ دل سان تصديق ڪئي ٿي وڃي، تڏهن ﷲ کان سواءِ ٻئي جي موجود هجڻ جو انڪار ڪيو وڃي ٿو. ان کان پوءِ ساڳيءَ طرح سندس صفات ۽ افعال جو ذڪر ڪري سندس هر صفت جو اقرار ۽ سندس هر فعل کي مستحسن سمجهيو وڃي ٿو. انھيءَ نموني ڪائنات جي هر انسان ۽ حيوان، جمادات ۽ نباتات وغيرہ تي سندس تسلط آهي ۽ هو تمام جهانن جي سموري مخلوق جو خالق مطلق ۽ پالڻھار آهي ۽ هو سڀني جو حافظ و ناصر آهي ۽ پوري ڪائنات تي ساري و طاري آهي.
“اول ﷲ عليم” چوڻ سان شاھہ صاحب ﷲ جي اوليت جو اقرار ڪري سندس بزرگي جي تصديق ڪئي آهي، جنھن موجب سندس ذات منڍ کان وٺي موجود آهي ۽ هو اصل کان وٺي هر شئي جو علم رکندڙ آهي. دنيا و ڪائنات، زمين ۽ آسمانن تي هر ڪا شئي ﷲ جي ذات کان پوءِ وجود ۾ آئي. ڇاڪاڻ جو اهو ئي ڪائنات جي هر چيز جو خلقيندڙ آهي، ۽ هر ڪنھن جو معبود آهي ۽ سندس ذات عبادت ۽ ستائش جي لائق آهي.
جنھن صورت ۾ ﷲ سڀني کان اول آهي، تنھن ڪري کيس هر شئي جي ڄاڻ آهي. کيس نہ فقط ظاهري چيزن جو علم آهي، پر کيس باطني اسرارن جي پروڙ آهي. جيئن قرآن شريف ۾ آيو آهي تہ “عليم” بذات الصدور” ﷲ تعاليٰ اهو سڀڪجهہ ڄاڻي ٿو جيڪي ڪجهہ سينن ۾ محفوظ آهي. ان مان ظاهر آهي تہ ﷲ تعاليٰ هر ڪنھن جي ارادي، نيت، راز ۽ اسرار کي چڱي طرح ڄاڻي ٿو. هن جو علم نہ فقط جسماني ۽ ظاهري چيزن تائين محدود آهي پر سندس علم روحاني ۽ باطني احساسات، جذبات ۽ تفڪرات تي پڻ مسلط آهي. انھيءَ نموني ﷲ جو علم ۽ سندس ڄاڻ دنيا و مافيھا جي سڀني جهانن تي ڦهليل آهي. اهڙن جهانن جو تعداد ارڙهن هزار چيو وڃي ٿو ۽ هر هڪ جھان ۾ جدا جدا مخلوق رهي ٿي. پر ﷲ جو درجو سڀني کان اعليٰ ۽ مٿانھون آهي. سندس شان ايترو تہ ارفع و اعليٰ آهي جنھن جو ڪو حساب ٿي نٿو سگهي ۽ نہ جنھن جي بلنديءَ جي ڪا حد مقرر ڪري سگهجي ٿي. هو ساري ڪائنات کان مٿانھون ۽ جيڪي وهم ۽ خيال ۾ اچي ان کان بہ بلند، ان کان سواءِ هو سڀني جو حاڪم ۽ مالڪ آهي. تنھن ڪري ڪائنات جي جيڪا سندس ملڪيت آهي، تنھن تي حڪم هلائڻ جو کيس پورو حق حاصل آهي، جنھن تي هن کي پوريءَ طرح قدرت حاصل آهي، ۽ ڪا بہ طاقت مٿس نہ حجت هلائي سگهي ٿي ۽ نہ سندس فعل تي ڪو اعتراض ڪري سگهي ٿو. هو حاڪم هجڻ کانسواءِ سڀ ڪنھن شئي تي قادر بہ آهي ۽ سندس طاقت مڙني عالمن جي هر ننڍي ۽ وڏي چيز تي غالب آهي ۽ سندس طاقت منڍ کان وٺي موجود ۽ قائم آهي، جيڪا حڪم مضبوط ۽ مستقل اول آهي. جنھن کي ٻئي ڪنھن بہ آسري ۽ آڌار جي ضرورت نہ آهي. اها طاقت ۽ اهو اختيار ڪنھن بہ ٻئي عرض ۽ جوهر جي محتاج نہ آهي. عرض جوهر جو محتاج آهي ۽ جوهر وجود جو، ليڪن ﷲ جي ذات انھن سڀني ڳالھين کان پاڪ آهي، جنھن ڪري ڪنھن بہ احتياج جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. ﷲ جي ذات نھايت قديم آهي، نہ جنھن جو ڪو منڍ آهي نہ شروعات، جنھن لاءِ چئجي تہ ازل کان آهي: جيئن ازل جي لاءِ ڪا حد مقرر ڪري نٿي سگهجي، تھڙي طرح ﷲ جي قدامت جو بہ اندازو نٿو لڳائي سگهجي.
شاھہ صاحب وري ﷲ جي افعال، جمال ۽ صفات جو ذڪر ڪيو آهي. ﷲ تمام مخلوقات جو وارث، دوست، نگهبان ۽ سنڀاليندڙ آهي. هو سڀني جي پرورش ڪري ٿو، جنھن ڪري هن کي رب جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، جنھن جي معنيٰ آهي. “پاليندڙ” جيڪو پنھنجي مخلوق جي پرورش ڪري کين ڪماليت تي پھچائي ٿو. احترام و عظمت فقط خدا تعاليٰ جو ئي حق خالص آهي. عاجزي ۽ انڪار، ڪنڌ جهڪائڻ صرف ﷲ جي آڏو ئي زيب ڏئي ٿو. انھيءَ مالڪ الملڪ حقيقي جو تخت جلال و جبروت تيار ڪيو ويندو. هو رزاق آهي، تنھن ڪري هر ڪنھن کي رزق پھچائي ٿو. هو رحيم آهي، ڇاڪاڻ جو وٽس پنھنجي مخلوق لاءِ رحم ۽ ٻاجهہ موجود آهي، وٽس ڪرم ۽ احسان جو خزانو آهي. هن وٽ اهي خاصيتون موجود آهن، جن مان ڪا هڪ بہ مڪمل طور ڪنھن ٻئي کي ڪڏهن بہ نصيب نہ ٿي آهي. تنھن ڪري هو وحدہ لا شريڪ آهي، جنھن جھڙو نہ ڪو آهي ۽ نہ وري ان جو ڪو شريڪ ٿي سگهي ٿو. اهو ئي سچو رب آهي، جنھن جي عظمت ۽ ڪبريائي جي تعريف ڪري سندس احسان ۽ ٿورا بيان ڪيا وڃن ٿا. انھي ڪري ئي حمد جي لائق آهي ۽ هن پنھنجي ٻاجهہ سان ۽ پنھنجي صفت جي وسيلي جھان کي جوڙي راس ڪيو هو. ايترو تہ ٻاجهارو آهي، جو جھان جون جوڙون جوڙ ڪري، دنيا جون آسون اميدون پڄائي ٿو. ﷲ جي انھن مڙني وصفن جو اقرار زبان ۽ دل سان ڪيو وڃي ٿو، جنھن کي ايمان چئبو آهي. جڏهن اهڙو اقرار ڪرڻ ۾ اچي ٿو تہ ان کان پوءِ سندس هر ڪلام جي پيروي ڪرڻ فرض بڻجي پوي ٿي ۽ جيڪڏهن فرض جي بجا آوري ۾ ڪوتاهي نہ ڪجي تہ انسان جي لاءِ ڪاميابي ۽ ڪامراني جي راھہ کلي وڃي ٿي. عزت ۽ ذلت سڀ خدا جي طرفان آهي، هو جنھن کي چاهي عزت بخشي ٿو ۽ جنھن کي چاهي ذليل بڻائي ٿو.
تون حبيب تون طبيب، تون درد جي دوا
شاھہ صاحب ﷲ کي حقيقي ۽ سچو طبيب ڪري سمجهيو آهي، جيڪڏهن هو ڪنھن کي مرض يا بيماري ڏئي ٿو تہ کيس اختيار ۽ حق آهي جو ان بيماري کي مٽائي ۽ انھيءَ مرض کي رفع ڪري، تنھن ڪري هر ڪو ڏولاءُ، درد ۽ دک انھيءَ جي طرفان آهي ۽ هن کي ئي اها قوت ۽ طاقت آهي جو ان درد جو دارون پيش ڪري، ٻئي ڪنھن جي مجال نہ آهي جو ان ۾ دست اندازي ڪري سگهي. ان کان سواءِ ﷲ جي قهاريت ۽ جلال کان بہ انڪار ڪري نٿو سگهجي. ڇاڪاڻ جو هو وقتن فوقتن پنھنجي مخلوق جي آزمائش ڪندو رهي ٿو. اهي مڙيئي صفتون سندس ذات سان منسوب آهن، ليڪن هو پيارو محبوب حسن و جمال جو بي پايان درياءُ آهي، جنھن جي هڪ جهلڪ سان سموري ڪائنات سوز ٿي وڃي ٿي ۽ هر تشنئه ڪام سيراب ٿي وڃي ٿي:
اگهن مڙي اُڄ، ڪئو سڏ صحت کي
ڏور ڏکندا ڀڄ، مھري مه ڏيکاريو.
سڀئي مريض گڏجي تندرستي لاءِ واجهائيندا رهن ٿا، ليڪن انھن جو عذاب تيستائين دور نٿو ٿئي، جيسين اهو مھربان ۽ فياض دوست پنھنجو ڪرم نٿو ڪري. ليڪن اهو دوست مخفي آهي، جنھن کي جسماني اک سان ڏسي نٿو سگهجي.
اهل تصوف خداوند ڪريم جي ذات کي ڪڏهن سج سان ۽ ڪڏهن سمنڊ سان ڀيٽ ڪندا آهن. ڪي ماڻھو اهڙين تشبيھن کي اسلام جي عقيدن جي خلاف سمجهندا آهن. اها ڀيٽ ڪن خاص حالتن جي ڪري ڪئي وڃي ٿي، ذات حق کي درياءَ سان ڀيٽ ڏيڻ هيڪڙائي جي لحاظ سان ڪئي ويئي آهي. ﷲ جي ذات وحدت حقيقي آهي ۽ درياءَ جي صورت وحدت اضافي مثال جي معنيٰ اها جيڪا ڪنھن ٻي شئي سان ڪنھن وصف ۾ هڪجھڙي هجي. جيتوڻيڪ ٻنھي شين جي وچ ۾ وصف جي شدت يا ڪثرت جي لحاظ کان گهڻو تفاوت ٿئي ٿو. مڇي پاڻيءَ تي عاشق آهي ان مان کيس ڪڏهن بہ ڍئو نٿو ٿئي، جيئن عاشق حق ﷲ جي عشق ۾.
المختصر شاھہ صاحب جي نظريي مطابق تہ هن جھان جو هڪڙو ئي صانع آهي، جيڪو جھان جون جوڙون جوڙي ٿو. اهو قديم آهي، زنده آهي. هو هميشہ کان آهي ۽ هميشہ رهندو. پنھنجي وجود ۾ واجب آهي ۽ هن جو عدم ممتنع آهي. ڪمال جي سڀني صفتن سان متصف ۽ نقص و زوال جي سڀني علامتن کان پاڪ آهي. هو سموري مخلوقات جو خالق ۽ تمام معلومات جو عالم، سڀني ممڪنات تي قدرت رکڻ وارو ساري ڪائنات جي لاءِ ارادو ڪرڻ وارو آهي. هو زنده آهي، ٻڌڻ وارو ۽ ڏسڻ وارو، علم وارو، حڪمت وارو آهي. نہ هن جي ڪوئي مشابھہ آهي ۽ نہ ڪوئي مقابلي جو، نہ سندس ڪوئي ضد آهي. هن کان سواءِ ٻيو ڪو بہ عبادت جو مستحق نہ آهي. هن کان سواءِ نہ ڪوئي مريض کي شفا ڏئي ٿو نہ رزق پھچائي ٿو ۽ نہ ڪا تڪليف دفع ڪري ٿو.
(سُر ڪلياڻ جو مطالعو، مرتب ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، 1967ع تان ورتل)