بلها شاه ۽ شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي فڪر ۽ شاعري جو تجزيو : ڊاڪٽر محمد يعقوب مغل
ہن انا اللہ آخ تم کرو نگاہیں
پیاری سبح ہوگیا عبداللہ ناہیں.
جڏهن بلهي شاهه ڇهن سالن جو هو ته سندس پيءُ ڪن مجبورين جي ڪري ساهيوال جي هڪ ڳوٺ ملڪ وال ۾ وڃي رهيو.
هڪ ٻي روايت مطابق پنڊوڪ جي ماڻهن سخي شاه محمد درويش کي مسجد جي امامت جي پيشڪش ڪئي جيڪا هن قبول ڪئي. پوءِ اتي امامت سان گڏوگڏ پاڻ ٻارن کي به پڙهائيندو هو بلهي شاهه ڪجهه وقت پنهنجي پيءُ وٽ پڙهيو ۽ ان سان گڏوگڏ هُو مال به چاريندو هو.
هڪ ٻي روايت مطابق بلها شاهه پنهنجي ابتدائي تعليم خواجه غلام مرتضيٰ قصوري ۽ مخدوم محي الدين قصوري کان حاصل ڪئي، بلهي شاهه جي ڪافين مان خبر پوي ٿي ته پاڻ ناظره قرآن شريف پڙهيوهئائين ۽ شيغ سعيدي رحه جو فارسي ۾ لکيل ڪلاسيڪل ڪتاب “گلستان بوستان” به پڙهيو هئائين.
بلهي شاهه جي ڪافين ۾ سادگي آهي ۽ هو وضاحت سان خيالن جو اظهار ڪري ٿو. سندس تعلق قادريه مڪتبه فڪر سان هو .سورهين ۽ سترهين صديءَ ۾ پنجاب ۾ انسان دوستي ۽ آزاد خيالي جو پرچار ڪيوويو ۽ گڏوگڏ انتهاپسندي، مذهبي تنگ نظري ۽ روحاني آمريت جي خلاف بغاوت ڪئي وئي. بلهي شاهه گھاٽ گھاٽ جو پاڻي پيتو هو. سندس ذهني نشو نما ۾ قادريه کان علاوه شطاريا فڪر۾ به وڏو ڪردار ادا ڪيو آهي. بلهي شاهه جي باغيانا فڪر جو سبب بنيادي طرح شطاريه فڪر سان تعلق رکي ٿو. شطارين جو امام شيخ با يزيد بسطامي هو.
سنڌ جي سدا حيات عظيم صوفي شاعر حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحه سنڌي ٻوليءَ ۾ اهڙو ته عظيم الشان شاهڪار يعني “شاهه جو رسالو” ڇڏيو آهي جيڪو سنڌ واسين توڙي سنڌي ٻوليءَ جو دستاويز ۽ تهذيبي ورثو آهي. سندس ڪلام آرسيءَ مثل آهي، جنهن ۾هرهڪ کي پنهنجي اندر جو عڪس نظر اچي ٿو. لطيف سائين جو ڪلام آفاقي نوعيت جو آهي ۽ ڀٽائي گھوٽ لوڪ داستانن کي تمثيلي انداز ۾ حق جي پيغام کي سچائي جي ڦهلاءِ لاءِ استعمال ڪيو آهي. شاهه جي ڪلام جي اها خوبي آهي ته سندس آفاقي ڪلام، ڀٽڪيل انسانيت جي هميشه رهنمائي پئي ڪئي آهي.
شاهه عبداللطيف جيڪڏهن چاهي ها ته وقت جي حاڪمن جي ساراهه ۾ گيت ڳائي درٻاري شاعر بڻجي مال ۽ دولت سان مالا مال ٿي سگھيو ٿي. پر پاڻ ائين نه ڪيائين ۽ ان جي مقابلي ۾ عوام جو شاعر بنجڻ وڌيڪ پسند ڪيائين. اڄ لطيف سائين سنڌ جو آواز آهي ۽ سندس ڪلام عام توڙي خاص، امير ۽ غريب، شاعر توڙي اديب، دانشور ۽ مفڪر لاءِ روشني جو مينار آهي.
1707ع ۾ اورنگزيب عالمگير جي وفات بعد ننڍي کنڊ ۾ فتنو ۽ فساد شروع ٿي ويو ۽ مغلن جي سلطنت جي زوال جو آغاز ٿي ويو. انهيءَ زوال جا اثرات ٻين علائقن جي مقابلي ۾ سنڌ ۽ پنجاب ۾ وڌيڪ محسوس ڪيا ويا. سکن جي ظلم پنجاب ۾ انتها ڪري ڇڏي. جنهن جو نفسياتي اثر بلهي شاهه تي به ٿيو.
بهلي شاهه جي صوفياڻي زندگيءَ جا ٽي دور رهيا آهن، پهريون دور اهو هو جنهن ۾ هو مرشد جي تلاش ۾ سرگردان هو ۽ تصوف جي مختلف مڪاتب فڪر کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو، سندس ٻيو دور فنافي المرشد هئڻ جو زمانو آهي، ان وقت سندس خيال هو ته مرشد “وسيله نجات” آهي ۽ سندس صورت ۾ الله تعاليٰ جو جلوو نظر اچي ٿو، سندس ٽيون دور اهو هو جڏهن سندس جذبي ۾ پختگي آئي ۽ هو عشق مجازي مان حقيقي ۾ داخل ٿئي ٿو، ان بعد هو رسمي مذهب ۽ سطحي عقائد کان آزاد نظر اچي ٿو، هن دور ۾ بلهي شاهه جي شاعري نقطه عروج تي وڃي پهچي ٿي.
بلهي شاهه مجازي ۽ حقيقي عشق جو هڪ عظيم شاعر سڏيو وڃي ٿو، پاڻ وجد ۽ سماع جي ڪيفيت ۾ اهڙي ڪلام جو خالق آهي، جنهن کي ڪو به راڳي ڏاڍي سولائي سان پنهنجي سرن ۾ ڳائي سگهي ٿو.
پنجاب جي دانشورن جو چوڻ آهي ته بلها شاهه پنجابي ڪافيءَ جو نمائندو شاعر آهي، بلها شاهه جي ڪافين ۾ الله تعاليٰ جي وڏائي ۽ وحدانيت کي وڏي اهميت ڏني وئي آهي.
بلها شاهه مجازي عشق کان حقيقي عشق جي منزل جي باري ۾ چوي ٿو ته:
جی چرنا عشق مجازی لاگے
سوئی سیوے نابن دهاگے
عشق مجازی داتا ہے
جس پچھے مست ہو جاتا ہے
ترجمو: جيستائين عشق مجازي جو مشاهدو نه ڪيو وڃي، تيستائين عشقِ حقيقي ۾ ڪامياب نٿو ٿي سگهجي، جهڙي ريت سئي ڌاڳي کانسواءِ نٿي سبي سگهي، اهڙيءَ طرح عشق مجازي به هڪ اهڙو دوست آهي، جنهن جي طفيل عشق حقيقي ۾ لطف ۽ سرورنه ٿوملي.
چيو وڃي ٿو ته بلهي شاهه تعليم مڪمل ڪرڻ کان پوءِ لاهور هليو ويو هن باري ۾ ٻه روايتون ملن ٿيون. هڪ روايت مطابق هو حق جو متلاشي هو ۽ مرشد جي تلاش ۾ لاهور پهتو هو. ٻئي روايت مطابق هو گهمڻ ڦرڻ جي لاءِ لاهور ويو هو. لاهور ۾ رهڻ دوران مختلف صوفين جي محفلن ۾ ويندو رهيو ۽ اتي شاهه عنايت جي باري ۾ کيس معلوم ٿيو ته هو هڪ صاحب علم شخص آهي شاهه عنايت ذات جو آرائين هو ۽ سندس خانداني ڌنڌو باغ باني هو. بلهي شاهه اتي وڃي شاهه عنايت سان مليو ۽ پنهنجو تعارف ڪرايائين ۽ درخواست ڪيائين ته کيس هو پنهنجو مريد بڻائي.
هڪ ٻي راويت موجب شاهه عنايت ان زماني ۾ لاهور ۾ شاليمار باغ جو “هيڊ مالهي” هو. گرمين جي موسم هئي، بلهي شاهه جڏهن ان باغ ۾ پهتو چوڪيدار ڏانهن نظر ڍوڙايائين پر اُهوکيس ڪٿي به نظر نه آيو. سندس دل ته چاهيو باغ مان انب پٽي کائي، پر چوري جي ڊپ کان بچڻ لاءِ پاڻ انبن کي ڏسندي “الله غني” چيائين، جيئن ئي هن اهي لفظ چيا هڪ انب سندس هٿ تي اچي ڪريو. اهڙي طرح هن اهي لفظ دهرايا ۽ ڪافي انب گڏ ڪري ورتائين. اهي انب ڪپڙي ۾ ٻڌي ڪنهن مناسب جڳهه تي ويهي کائڻ جو ارادو ڪيائين. انهيءَ دوران هيڊ مالهي اچي ويو. ۽ هن کيس چيو ته تو انب چورايا آهن، بلهي شاهه کيس معمولي ماڻهوسمجهي طنز ڪندي چيو ته مون انب نه ٽوڙيا آهن پر خود ئي منهنجي جهولي ۾ اچي ڪريا آهن. بلهي شاهه ان ئي مهل وري “الله غني” چيو ته انب پاڻ ئي سندس هٿن ۾ اچي ڪريو. بلهي شاهه جي انهيءَ ڪرامت تي شاهه عنايت ذرو به حيرانگي جو اظهار نه ڪيو پر مسڪرائيندي چيائين ته: “تون ته انهن پاڪ لفطن کي به چڱيءَ طرح دهرائي نه ٿو سگهين. تو ته انهن لفظن جي برڪت کي ئي گهٽائي ڇڏيو آهي.” ان بعد شاهه عنايت “الله غني” چيو ۽ باغ جا سڀ انب اچي هيٺ زمين تي ڪريا. ٻيهر “الله غني” چيائين ته سڀ انب خُود به خُود وڻن ۾ لڳي ويا.
بلهي شاهه جنهن کي اَڻ پَڙهه ۽ نيچ ذات جو پئي سمجهيواهو ته ڪو پهتل شخص ۽ صاحبِ ڪرامت نڪتو. ان بعد پاڻ وڃي سندن پيرن تي ڪريو ۽ مُريد بنجڻ جي درخواست ڪيائين جيڪا قبول ڪئي وئي. اهڙيءَ طرح بلهي شاهه جو پنهنجي مرشد سان پهريون تعلق قائم ٿيو.
شيخ محمد عنايت الله جيڪو عام طور تي شاه عنايت قادري جي نالي سان مشهور ٿيوقصور ۾ ڄائو هو ۽ ذات جو آرائين هو. هڪ روايت ۾ اچي ٿو ته هو شاليمار گارڊن لاهور جو هيڊ مالهي هو.
سندس ڄمڻ جي تاريخ ۽ سال نا معلوم آهي ، وظائف ڪلان، ۾ سندس وفات جي تاريخ 1147 هه مطابق 1735 ع ڏني وئي آهي.
اهو دور مغل بادشاه محمد شاه جو هو. باغي احوال هند جي مصنف سندس وفات جي تاريخ 1171 هه لکي آهي جيڪا درست نه پئي لڳي. ڇاڪاڻ ته بلهي شاه جي تاريغ وفات به 1171 هجري آهي. چيو وڃي ٿو ته شاه عنايت رح جي وفات کان پوءِ بلهي شاه سندس درگاه سنڀالي. اهو عرصو هجري سال مطابق چوويهه سال ٿئي ٿو. شاه عنايت پنهنجي دور جو وڏو عالم هو ۽ ڪيترن ڪتابن جو مصنف هو. چيو وڃي ٿو ته پاڻ قرآن شريف جو تفسير لکيو هئائين جيڪو هن وقت موجود نه آهي. درگاهه جي خليفي شيخ سراج الدين وٽ هن وقت به فارسي ۾ سندس لکيل ڪتابن جا جيڪي قلمي مسودا موجود آهن. اهي مسودا هيٺ ڏجن ٿا:
1. صلاح الحمل 2. لطائف غائبيه 3. ارشاد الطالبين 4. محمد غوث گوا لياري جي لکيل ڪتاب “جواهر خمسه” جي تشريح ۽ تفسير ۾چيو وڃي ٿو ته عنايت شاه ٻيا به ڪيترا ڪتاب لکيا هئا جيڪي سندس لائبريري ۾ موجود هئا پر مها راجا نصيحت سنگهه جي وفات کانپوءِ فسادات جي دوران لائبريري کي باهه لڳائي وئي جنهن ڪري ڪيترائي ڪتاب سڙي ويا. جن ۾ شاه عنايت جا لکيل مختلف قلمي نسخا به هئا.
بلهي شاهه کي سندس ڀيڻن ۽ ڀاڄاين ڏاڍو سمجهايو ته تون سادات آهين، ڪيئن وڃي ٿو هڪ آرائين جو مريد ٿين تون ته پاڻ مرشد آهين پر بلهي شاهه تي مرشد جو ايترو ته گهرو اثر ٿي چڪو هو جو هن ڪنهن جي به ڪا ڳالهه نه مڃي. پاڻ چوي ٿو ته:
بلھے نوں سمجھاوں آئیاں، بهینا تے بهر جھائیاں،
آل نبی اولاد علی دی بلهیا توں کیھ لیکا لائیاں۔
ترجمو: بلهي کي ڀيڻون ۽ ڀاڄائيون سمجهائڻ آئيون ته تون سيد، وڏي ذات وارو، نبي صلي الله عليه وسلم ۽ علي ڪرم الله وجهه جو اولاد، پاڻ مرشد آهين، سو مريديءَ ۾ ڪيئن ٿو اچين.
پر بلهي شاهه ڪنهن جي پرواه نه ڪئي. مرشد جي اثر ڪري مائٽن جي رکيل نالي عبدالله شاهه (بلهي شاهه جو ٻانگ جو نالو) کي ختم ڪري شاهه عنايت جي رکيل نالي بلهي شاهه کي قبول ڪيائين. پوءِ سڄي زندگي پاڻ کي بلهي شاهه سڏايائين.
بلها شاهه کي پنهنجي مرشد سان بيحد عشق هو سندس باري ۾ لکي ٿو ته:
پایا ہے، کچھ پایا ہے
میرے ست گر اکھ لکھایا ہے
ترجمو: مون حاصل ڪري ورتو آهي، ڪجهه حاصل ڪري ورتو آهي. منهنجي سچي رهبر
مونکي نا معلوم کي معلوم ڪرڻ جي قابل بڻائي ڇڏيو آهي .
وري اڳتي چوي ٿو ته:
بنا مرشدوں کامل بلهیا
تیری ایویں گئی عبادت کیتی
ترجمو: مرشد ڪامل جي رهنمائي کان سواءِ (اي بلها) تنهنجي عبادت ڪنهن به ڪم جي ڪانهي. حقيقت ۾ محبوب کي حاصل ڪرڻ لاءِ مختلف مرحلن مان گذرڻو پوي ٿو.
بلها شاهه پنهنجي ڪافين ۾ هن طرح سان اظهار ڪري ٿو :
شریعت میری مائی ہے
طریقت میری دائی ہے
اکوں حق حقیقت آئی ہے
تے معرفتوں کجھ پایا ہے
ٹک بوجھ کون لک آیا ہے
ترجمو: شريعت منهنجي ماءُ آهي. طريقت منهنجي دائي آهي، جڏهن کان خدا جي حقيقت سمجهه ۾ آئي آهي. تڏهن کان معرفت جي ذريعي عرفان مان ڪجهه حاصل ڪيو آهي، ٿورو ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪر ته ڪير مون ۾ لڪي آيو آهي.
بلھا شاه چوي ٿو ته سڀ مٽ مائٽ خود غرض آهن ۽ هو مطلب جا يار آهن. هو هڪ ڪافي ۾ چوي ٿو ته:
ایہہ ماں "بابا" "بیٹا" بیٹی
پچھ ویکھاں کیوں روون گے
ایہہ رناں "کنجاں" پتر" دهیاں
ورتے نوں آن کھلوون گے
ایہہ جولٹن تو کیوں ناہی
مر کے آپ لٹاویں گا
حجاب کریں درویشی کولوں
کب لگ حکم چلاویں گا
ترجمو: اسان پڇون ماءَ، پيءَ، پُٽ ۽ ڌيءَ کان ته هو ڇو روئندا .هي زالون، پٽ ۽ نياڻيون پنهنجي ورهاست جي دعويٰ ڪنديون. جيڪڏهن هيءُ ڦر مار ڪن ٿيون ته پوءِ تون ڇو نه ٿو ڦرجين. تون ڦرجي ويندي جڏنهن تون مرندي، تون فقيرن کان لڪي ڪيستائين حڪم هلائيندو رهندي. بلھا شاه جي ذهن ۾ هن دنيا ئي زندگي۾ خوشيون عارضي آهن ۽ حقيقيي گھر قبر آهي جتي روح قيامت تائين رهندي. بلھا شاه چوي ٿو ته:
اتھے گوال واساوسن نوں
رہن نوں اُتھے ڈیرہ ہے
ترجمو: هن دنيا ۾ انسان چراگاهه جي ڌنار وانگر آهي ۽ سندس مستقل رهڻ جي جڳهه قبر آهي. بلها شاه کي پنجابي زبان جو وڏو شاعر مڃيو وڃي ٿو، جيڪا شهرت بلها شاهه کي پنجاب ۾ملي سا ڪنهن ٻئي شاعر کي نصيب نه ٿي سگهي آهي.
اوائلي دؤر ۾ بلها شاه اسلام جي شريعتي اصولن تي قائم هو ۽ ان باري ۾ پنهنجي ڪلام ۾ تلقين ڪندي چوي ٿو ته:
بلها شوہ بن کوئی نہیں
ایتھے اوتھے دوہیں سرائیں
سنبھل سنبھل قدم ٹکائیں
فیر آون دوجی وار نہیں
اُٹھ جاگ گھراڑے مارنہیں
ترجمو: اي بلها! محبوب کانسواءِ ڪجهه نه آهي، هِتي ۽ هُتي ٻنهي جهانن ۾ سنڀالي سنڀالي قدم رکجانءِ ڇو ته هن دنيا ۾ ٻيهر اچڻو ڪونهي. اٿ سجاڳ ٿي کونگهرا نه هڻ.
بلها شاهه هڪ باشعور مسلمان جيان موت ۽ قبر جي عذاب جو ذڪر ڪندي چوي ٿو ته:
ایک روز اس جہان سے چلے جانا ہے
اور قبر میں لیٹ جانا ہے
تیرے جسم کو کیڑوں نے کھانا ہے
اس بات کو یاد رکھ اور ہرگز نہ بھول
ترجمو: هڪ ڏينهن هيءَ دنيا ڇڏي هليو وڃڻو آهي ۽ قبر ۾ داخل ٿيڻو آهي، تنهنجي جسم کي ڪيڙا ماڪوڙا کائي ويندا. ان ڳالهه کي ياد رک ۽ هرگز نه وسار. وري ٻي ڪافيءَ ۾ چوي ٿو ته :
توں ایس جہانوں جائیں گا
پھیر قدم نہ ایتھے پائیں گا
ایہه جوبن روپ ونجائیں گا
تیں رہنا وچ سنسار نہیں
اُٹھ جاگ گھراڑے مارنہیں
ترجمو: جڏهن تون جهان مان لاڏاڻو ڪري ويندين پوءِ ٻيهر هيڏانهن نه موٽندي، هيءَ جوڀن ۽ جواني وساري ڇڏيندين، توکي هن دنيا ۾ نه رهڻو آهي. اٿ سجاڳ ٿي، کونگهرا نه هڻ.
شاهه عبدالطيف ڀٽائي ۽ بلها شاهه جي ڪلام ۽ فڪر ۾ هڪ جهڙائي جو موازنو. ڀٽائي گھوٽ چوي ٿو ته:
جڏهن ڪن فيڪن چئي نيو آرياڻي
ارواح انگ اڳهين لکيو منهنجو ميثاءَ
فڪر ۾ هڪ جهڙائي جو موازنو.
دراصل سسئي جي ذريعي شاهه لطيف چوي ٿو ته، جڏهين ڌڻي تعالي ڪائنات کي قائم ٿيڻ لاءِ چيو "قائم ٿي" ۽ ائين ٿي ويو. منهنجو هيئنڙو به ائين ئي تو سان جڙيل آهي. سسئي چوي ٿي ته منهنجو انگ ته قسمت ۾ اڳي کان ئي تو سان لڳل آهي.
بلهاشاهه جو به شاهه لطيف وانگر بيان جو اهڙو ئي انداز آهي.
بلها شاهه به ساڳئي خيال جو اظهار ڪندي چوي ٿو ته :
“کن فیکون اگے دیاں لگیاں
نیو نہہ نہ لگایا چوری دا”
ترجمو: جڏهن ڌڻي تعالي ڪائنات کي قائم ٿيڻ لاءِ حڪم ڏنو قائم ٿي ۽ ائين ٿي پيو “ انهي کان به اڳي پنهنجو نيهن جڙيل هو” هي نيهن چوري سان ناهي جڙيو.
شاهه عبدالطيف ڀٽائي رح تنبيهه ڪندي چوي ٿو ته :
غافل! غفلت ڇوڙ تون ڪئين اڻاسي اوجھرين؟
چپاتا چڙهي ويا، وڃي پهتا توڙ،
نيڻ ننڊ اکوڙ جم ورن ۾ واڪا ڪري
(ڪوهياري)
بلهي شاهه به ساڳيو پيغام ڏيندي چوي ٿو ته :
اُٹھ جاگ گھراڑے مار نہیں،
ایھ سوں تیرے درکار نہیں
تیرا ساہ نیڑے آیا
کجھ چولی واج رنگایا اے
کیوں اپنا آپ ونجایا اے
اے غافل تینون سار نہیں
ترجمو: سجاڳ ٿي ائين کونگھرا نه هڻ، اها ننڊ توکي ڀائين نٿي پوي.تنهنجو ساهه (محبوب) تنهنجي ويجهو آهي، پر پوءِ به تون ائين ئي ويٺل آهين، تون پنهنجو پاڻ کي وڃائي نه، اها غفلت توکي ڪم نه ايندي تنهنڪري اٿ سجاڳ ٿي.
شاهه لطيف چوي ٿو ته :
دهشت دم درياهه ۾ جت ڪڙڪوڪن ڪري
توڏي تاڪن وچ ۾ مٿان وير وري
آءُ ساهڙ منهنجا سپرين پرتان پير ڀري
هاري هٿ ڌري اونهي مان اڪارين
ساڳئي طرح بلها شاهه به چوي ٿو ته:
میں شوہ دریا واں پئیاں
ٹھاٹھاں لہراں دے منھ گئیاں
پڑ کے گُهمن گھیر بھوئیاں
ترجمو: آءُ (سهڻي) وچ درياهه ۾ پئي آهيان. ڇولين جو تيزي سان منهن منجهه ٽڪرائي ۽ ڪُن گھيري ۾ وٺي ڦيراٽيون ڏئي پريشان ڪري ڇڏيو آهي.اهڙي ڪاري اونداهي رات ۾ مينهن به وسڪارا لائيو بيٺو آهي.
شاهه لطيف محبوب جي جدائي ۾ پريشان ٿي چوي ٿو ته:
آيل! ڍولئي ساڻ اچي ته جھيڙيان
لائي ڏينهن گھڻا مون سي ڪي ٿورڙا
بلهي شاهه به محبوب جي جدائي برداشت نه ڪندي پنهنجي پاڻ سان پئسي کان بيزاري جو اظهار ڪندي ساڻس جھيڙو ڪري پئسي کي ڏوهي قرارڏ چوي ٿوته:
کوڑی دمڑی پلے نہ کائی
پارو ہنجن نوں میں سدهرائی
نال ملاحاں دے نہیں آشنائی
جھیڑاں کراں دل لیاں.
ترجمو: پئسي پائي جي ڪا گھرج ناهي فقط سڄڻ سان قربائتيون گھڙيون گھارڻ خاطر ساڻس شڪايت ڪري جھيڙو ڪنديس.
جيئن ته لطيف سائين چوي ٿو ته:
وڃيئي وسري شال جو تو سودو سکيو،
اڃان آئين ڪالهه، پڻ ٿو سفر سنبهين
(سامونڊي)
بلها شاهه پنهنجي ڪلام ۾ به محبوب جي جدائي جو ذڪر ڪندي چوي ٿو ته:
تُسی آؤ ملو میری پیاری
میرے ٹرنے دی ہوئی تیاری
ترجمو: مون سان منهنجي پياري جلدي اچي ملي وٺ. منهنجي هلڻ جي وري تياري آهي.
شاهه لطيف الله تعاليٰ تي ڪامل يقين جو اظهار ڪندي چوي ٿو ته:
اکر پڙهه الف جو ورق سڀ وسار
اندر تون اجار، پنا پڙهندين ڪيترا
بلها شاهه به اهڙي طرح چوي ٿو ته:
اک الف دانکتہ نیارا اے
اک الف پڑهو چُھٹکارا اے
ترجمو: هڪ الف جو اکر ئي سڀني کان نرالو آهي، هڪ الف پڙهه ۽ آجپو حاصل ڪر.
شاهه ڀٽائي وري ٻئي بيت ۾چوي ٿو ته:
پڙهيو ٿا پڙهن ڪڙهن ڪين قلوب ۾
پاڻان ڏوهه چڙهن جيئن ورق ورائين ويترا
ساڳي طرح بلها شاهه به اهڙي خيال جو اظهار ڪندي چوي ٿو ته:
کیوں پڑهائیں گڈ کتاباں دی
سرچاناں ایں پنڈ عذاباں دی
هن ہوئیائیں شکل جلاداں دی
اگے مشکل پینڈا بھارا اے
ترجمو: ڇو ٿو ڪتابن جون ٻوريون پڙهين ۽ پنهنجو دماغ ڏوهن سان ڀرين. پوءِ شڪل وڃئي ٿي بڻجي جلادن جهڙي. ان کان اڳيان اڃا به اڙانگو سفراٿئي!
شاهه ڀٽائي وري فلسفانه انداز ۾ چوي ٿو ته:
احد احمد پاڻ ۾ وچان م فرق
آهي مستغرق، عالم انهيءَ ڳالهه ۾
بلها شاهه ساڳئي فڪر کي وري هن طرح بيان ڪري ٿو:
احمد احد وچ فرق نہ بُلهيا
رتی کو بهيت مروڑی دا
ترجمو:احمد (رسول صلي الله عليه وسلم) ۽ احد (الله تعاليٰ) جي وچ ۾ ڪو تفاوت نه آهي.
سڄي ڳالهه ميم جي راز ۾ منڌل آهي.
بلھا شاه مرشد سان عقيدت جو اظھار ڪندي چوي ٿو ته:
بلهے شاہ دیسُنو حکايت
هادی پکڑيان ہوگ ہدايت
ميرا مرشد شاه عنايت
اوہ لنگھاے پار
ترجمو: بلھا شاه جي حڪايت ٻڌو، ھن پنھنجي مرشد جي ھدايت واري رسي کي جھلي ڇڏيو آھي جيڪو کيس منزل تي پھچائيندو. شاهه لطيف چوي ٿو ته :
سو ھئُ سو ھُو، سو اجل، سو الله،
سو پرين، سو پساھه، سو ويري ، سو واھرو.
ساڳيو مفهوم بلها شاهه وري ھن طرح بيان ڪري ٿو :
کہوں بیر پڑا، کہوں بیلی ہے
کہوں مجنوں ہے، کہوں لیلیٰ ہے
کہوں آپ گرو، کہوں چیلا ہے
ترجمو: ڪٿي ويري ٿيو آھي ته ڪٿي سڄڻ بڻيو آھي. ڪٿي مجنون آھي. ته ڪٿي ليله آھي. ڪٿي پاڻ مرشد آھي ته ڪٿي وري پاڻ ئي مريد آھي.
بلهي شاه جي وفات 1758ع ۾ ٿي. اٽڪل سوا سوءَ سالن تائين بلھي شاه جون ڪافيون ڪتابي صورت ۾ نه ڇپجي سگھيون. سندس ڪافيون يا ته قوال ڳائيندا ھئا يا مزار تي رھندڙ درويش جن کي بلهي شاه جون ڪافيون ياد ھيون. اھي ڳائيندا ھئا يا وري مختلف علائقن ۾ گھمندڙ ڦرندڙ ڳائيڻا ڳائيندا ھئا. پھريون دفعو 1882 ع ۾ َملڪ ھيرا ھڪ ڪتاب ڇپايو جنھنجو عنوان هو “ڪافيان حضرت بلھي شاھه.” ھن ڪتاب ۾ بلھي شاهه جون 47 ڪافيون شامل ڪيون ويون ھيون ۽ انھن سان گڏ اوائلي دور جي شاعر شاه حسين جو ڪلام به شامل ھو. چئن سالن کان پوءِ 1886ع ۾ منشي ديوان چند بلهي شاهه جي ڪافين جو هڪ مجموعو گجران والا مان شايع ڪرايو. 1889ع ۾ انور علي روهتڪي جو ڪتاب “ قانونِ عشق” ڇپيو جنھن ۾ بلھي شاه جون 116 ڪافيون شامل ڪيل ھيون. وري 1896ع ۾ پريم چند قصوري 130 ڪافيون ڪتابي صورت ۾ ڇاپيون. 1932ع ۾ وري ھڪ صنعتڪار سندن ڪافين جو مجموعو شايع ڪرايو.
1933ع ۾ھڪ خاتون ڊاڪٽر لجونتي رامان ڪرشنا کي پنجاپي صوفي شاعرِ “Punjabi Sofi Poets” تي پي-ايڇ -ڊي جي ڊگري ڏني وئيي.هن ٿيسس ۾ بلهي شاهه جي حالات زندگي ۽ ڪافين تي هڪ باب ۾ تفصيلي احوال ملي ٿو. ھڪ اھم ڪتاب 1960ع ۾ پنجابي ادبي اڪيڊمي لاھور مان ڊاڪٽر فقير محمد جو ڇپيو جنھن ۾ بلھي شاه جون 156 ڪافيون شامل آھن.
ھي ھڪ اھم تحقيقي مقالو آھي جنھن ۾ بلھي شاهه جو احوال ملي ٿو.
1976ع ۾ ڊاڪٽر نذير احمد جو ھڪ ڪتاب “ڪلام بلھي شاه” پيڪيج لميٽيڊ لاھور طرفان ڇپجي پڌرو ٿيو. ھن ڪتاب ۾ بلھي شاه جي باري ۾ تفصيلي معلومات ملي ٿي.
بلھي شاه پنهنجي زندگيءِ جو گھڻو عرصو قصور ۾ گذاريو، چيو وڃي ٿو ته هن شادي نه ڪئي، سندس قبر تي لڳل پٿر مطابق هن جي وفات 1171هه (1758 ع) لکيل آهي.