منهنجو جِيءُ جلايو، اندر آ ديسين (تقرير ) : مدد علي سنڌي
مانواري ليکڪا، وينا شرنگي، ۽ هند سنڌ مان آيل شاهه لطيف جا پانڌيئڙا!
آئون سڀ کان پهريائين، مارئي ويلفيئر آرگنائيزيشن کي واڌايون ٿو ڏيان دهلي جهڙي تاريخي شهر ۾ شاهه عبداللطيف ڀٽائي بابت هيءَ عاليشان ڪانفرنس سڏائڻ هڪڙو ساراهه جوڳو ڪم آهي. شاهه صاحب بابت هند ۾ ڪانفرنس جو ٿيڻ هن ڳالهه جو ثبوت آهي، ته هند ۾ رهندڙ سنڌين، پنهنجي هن عظيم شاعر ۽ فڪر ڏيندڙ انسان کي نه وساريو آهي. ۽ اها هڪ حقيقت به آهي ته اسين شاهه کي ڪڏهن به نٿا وساري سگهون.
اصل ۾ سنڌي ٻولي، سنڌ، سنڌي ۽ شاه عبداللطيف ڀٽائي هڪ ٻئي لاءِ لازم آهن. صديون گذري وڃڻ بعد به سنڌ ۽ شاهه عبداللطيف ڀٽائي کي هڪ ٻئي کان ڌار نٿو ڪري سگهجي. آئون سمجهان ٿو ته ائين ڪرڻ تمام ڏکيو آهي. ڪي ڪي شخص ان ملڪ جي تاريخ ٿين ٿا. انهن کانسواءِ تاريخ اڻپوري هوندي آهي. اهي ماڻهو تاريخ جا پير هوندا آهن، جن کانسواءِ تاريخ جڏي ٿي پوندي آهي. شاهه ڀٽائي به سنڌ کي هڪ ڊگهي سڃاڻپ ڏيئي ويو آهي، هن کانسوءِ سنڌ جي تاريخ اڻپوري ۽ اڌوري آهي. وقت جا ڀلي ڪيترا به دور لنگهي وڃن، پر شاهه ڀٽائي جي ڇاپ سنڌ تي ايندڙ صدين تائين قائم ۽ دائم رهڻي آهي.
سنڌي ٻولي جي هڪ وڏي اديب گني سامتاڻي هڪ ڀيرو چيو هو:
“سنڌ اونداهي هجي ها جيڪڏهن موهن جو دڙو ۽ شاهه عبداللطيف ڀٽائي نه هجن ها!”
واقعي سنڌ جو اهي ٻئي سڃاڻپون، اعلى ۽ ڪڏهن به نه مٽجندڙ آهن. شاهه صاحب جو نالو وٺڻ سان سنڌي ٻولي، سنڌ جو فڪر، سنڌ جو شعور، سنڌ جي سياسي، سماجي، ۽ اقتصادي ماحول اسانجي آڏو ٿو اچي بيهي رهي ٿو. چوندا آهن ته هر وڏو شاعر پنهنجي دور جو شعور هوندو آهي. پر شاهه صاحب سنڌ جي ماضي، حال ۽ مستقبل جو آواز ۽ اهڃاڻ آهي. شاهه سائين نه رڳو هڪ شاعر هو پر هو سنڌ جي آزاديءَ لاءِ بلند ٿيندڙ پهريون آواز هو. هن ڏکويل ماٿري عظيم ماضي، حال ۽ ايندڙ ڪيترين صدين جو حاذق حڪيم به هو.
سنڌ جي تاريخ به ڏاڍي عجيب آهي، ان ۾ ڪيترا خال آهن، جن کي ڀرڻ ناممڪن آهي. ڇاڪاڻ ته تاريخ سنڌ جا ڪيترا گذري ويل دور ۽ انهن بابت اعتبار جوڳو مواد ڪتابن ۾ موجود ڪونهي. پر قدرت خدا جي، ته اسان وٽ ڀٽائي جو رسالو موجود آهي. اسانکي ان دور جي حالتن بابت شاهه صاحب جي شاعري مان خبر پوي ٿي. ان وقت جي حالتن جي عڪاسي اچيو اسانجي اکين آڏو بيهي ٿي. اڄ به سال 1689 ۽ 1752 واري وقت جو سياسي، سماجي ۽ معاشي پس منظر بابت شاهه جا بيت پڙهڻ کانپوءِ خبر پوي ٿي، مثال طور ان دور جي رهڻي ڪهڻي، وڻج واپار، ريتن رسمن جو مڪمل وچور اسانکي شاهه جي رسالي مان هٿ اچي ٿو.
سنڌ جي هڪ بزرگ عالم اي ڪي بروهي هڪ ڀيري چيو هو. “جيئن ته لطيف جي لات منهنجي ڪن ۾ ماءُ جي کير سان گڏ پيتي آهي. تنهن ڪري منهنجي رڳ رڳ مان اها لات ڪار فرما رهي ٿي: جيڪڏهن آئون اهو اعتقاد رکان ته مان ٻئي جوڻ ۾ وري دنيا ۾ ويندس ۽ يونانين وانگر ملائڪ مونکان پڇن ته ٻيو ڀيرو دنيا ۾ ڇا ٿيڻ ٿو گهرين ته آئون چوندس ته آئون وري به سنڌي ٿيڻ ٿو گهران!”
اوهان پاڻ ڏٺو، هڪ مذهبي شخص اي ڪي بروهي جيڪو جنم جنم جي ڦيري ۾ ڪوئي ويساهه به نه رکندو هو، پر ڀٽائي جي عشق ۾ ٻڏي ڪيڏي وڏي ڳالهه ڪري ويو! اها ڳالهه واقعي شاهه جي شاعري جو ڪمال آهي
سنڌي ٻوليءَ جو هڪ وڏو ڏاهو، عالم ۽ شاهه جو پارکو ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي هڪ هنڌ لکيو آهي:
“شاهه جو ڪلام ماڻهن جي دلين ۽ حياتيءَ سان هڪ ٿي ويو آهي جيئن چنڊ جي ڪشش ڪري وير چڙهندي آهي ۽ آس پاس وارن وارياسن مڪانن کي مهراڻ جا موتي اڇلندي آهي، تيئن شاهه عبداللطيف جي شاعراڻي طبع به الهام جي اثر هيٺ موج ۾ اچي، هن دنيا جي ويراني تي ڇولو ماري، امل ماڻڪن جي اوت ڪئي آهي!”
سنڌ جو عظيم مفڪر ۽ فلاسفر علامه آءِ آءِ قاضي چوندو هو ته “مون دنيا جي مشهور يورپي شاعرن کي پڙهيو آهي. پر هڪ ڳالهه شاهه ڀٽائي ۾ اهم آهي ته شاهه جي شاعري کي پڙهيو به وڃي ٿو، اها ساڳئي وقت ڳائي به وڃي ٿي، جيڪا ٻين وڏن شاعرن سان لاڳو نٿي ڪري سگهجي.”
مشهور سنڌي سياستدان، دادا جيرامداس دولترام شاهه لطيف جي رسالي جي مهاڳ ۾ لکيو آهي:“شاهه عبداللطيف پنهنجي روحاني ڪلام کي سنڌي زبان جو ويس پهرايو. جا ٻولي سندس زماني ۾ ماڻهن جي چپن تي چالو هئي، سائي جهٽي پنهنجي بيتن لاءِ ڪتب آندائين. ننڍا مٺا، سڌا سوڌا، تُز اکر، جن مان معنى پاڻيهي ٻهڪي اهي ئي رسالي ۾ موتين جي مالها وانگر پُوتا اٿس، منهنجي ڄاڻ گهڻي نه آهي، پر جيڪا اٿم تنهن مان اهو رايو ٺاهيو اٿم ته هندستان ۽ پاڪستان جي برک شاعرن مان ڪي اهڙا آهن جن پنهنجي ٻولي کي ٻالڪ جي ڪچڙي وار جيان،ائين واريو هجي، جيئن شاهه صاحب واريو آهي، سندس ٻولي ۾ ٻل آهي. ان ڪري چئجي ته سنڌي ٻوليءَ کي ئي مُلايم ۽ ٻلوان بڻايو اٿس، تجنيس ۾ ته سندس مَٽُ ٻنهي ملڪن ۾ ڪوورلي ملندو. جيسين سنڌي ٻولي آهي ۽ سنڌي آهن، جيسين کين روحاني اڀياس آهي ۽ انساني جذبا آهن، جيسين سندن سامهون جيون جي او کي رڻ ڀونءَ آهي، جيسين شاهه جو رسالو آهي. هي رسالو اسان جي روحاني، اخلاقي، دنيوي، راڄنيتي ۽ سماج جي سڀني مسئلن لاءِ سکيا جو ساکر آهي ۽ رهندو.”
شاهه جو پارکو پروفيسر ڪلياڻي آڏواڻي، پنهنجي مرتب ڪيل شاهه جي رسالي ۾ ڪيڏي نه سٺي ڳالهه چئي آهي “شاهه صاحب جي زندگيءَ ۾ تواريخ جا اهم ورق وريا، پر رسالي ۾ انهن ڏانهن ڪو به اشارو نٿو اچي، ان وقت جي تقاضا جي لحاظ کان، شاهه صاحب وطن پرستي ۽ ٻيا اعلى خيال پنهنجي ڪلام ۾ آندا آهن. انهي کانسواءِ ديسي سيڻن لاءِ قرب ۽ پرديسي پرين کان بيزاري ڏيکاري اٿس .... هي جهان رڳو ساگر يا صحرا ناهي، پر ڪاڪ محل جهڙو هڪ عجيب ۽ دلفريب محل به آهي. ان ۾ گلاب جي گل جهڙن ويسن ۾ سون ورنيون سوڍيون آهن. منجهس سون ۽ رپي جي راند آهي ۽ چؤطرف باغ بهار بيٺاآهن. سڃاڻ پرک راڻي وانگر انجو طلسم پروڙي ٿاوٺن ۽ امير طالب مومل وانگر تو شڪون ۽ تڪيا ترڪ ڪيو ڇڏن .... شاهه جو رسالو اخلاقي موتين ۽ معنوي ماڻڪن سان مڙهيو پيو آهي انهن مان هڪ ئي هيرو جنهن کي هٿ لڳو، سو پُر ٿيو:
جي ماسو جڙيئي مال، ته پوڄارا پُر ٿئين!
دوستو!
اچو ته شاهه جي سُر ديسي جي هيءَ وائي ته پڙهي ڏسون:
هوت نه ڀانيم هيئن، آئون جاماري سڄڻ تنهنجي نينهن،
ڇڏي تون ڪو ڇپر ويندين!
لُڪون لڳن ڪوسيون، ڏاڍا تپن ڏينهن
عِشق آريءَ ڄام جي، ڪَيس نماڻي نينهن،
جهونگاريندي جهنگ ۾، ڏوٿين ڏٺڙي ڏينهن،
اَن جا ڇڏي ڇپرين، ڪيچ رسندي ڪيئن؟
ولهيءَ هِت وسائيا، سدا مُحبت مينهن،
اديون عبداللطيف چئي، پُهچان سيڻن سيئن!
يا وري سندس هي بيت سُر کنڀات مان پڙهندي مونکي شاهه صاحب جي مشاهدي تي ڏاڍو عجب لڳو:
اونداهي اڌ رات ۾، پرينءَ پسايو پاڻ،
سندس چنڊ، ڪتين ساڻ، پيهي ويو پڙلاءُ ۾.
خبر ناهي ته هن جي زندگيءَ جا ڪيترا ورهيه فقط سفر ۾ پنڌ ڪندي سنڌ ۽ انجي پسگردائي وارا علائقا ڏسندي لنگهي ويا هئا. من جو ڪوئي ويراڳ، ننڊون ڪوهين ڏور اڏائي ڇڏيندو آهي “سرتيون جي مان وسهو، ننڊ نه هيريو نيڻ،” جي ڳالهه شاهه ئي چئي سگهيو ٿي. ڇاڪاڻ ته ننڊ ۽ چنڊ ويري هوندا آهن. چانڊوڪي ڏسندي من تي هڪ عجيب ماٺ ڇائنجي ويندي آهي. بقول شيخ اياز جي چانڊوڪي اکڙين کي اوجاڳا ڏيندي آهي، الين چادر کڙ ڪائيندي آهي”پر زندگي ۾ فقط چوڏس چانڊوڪي نه هوندي آهي. ان ۾ اڻٽيهين اونداهي به هوندي آهي. شاهه صاحب جو هي بيت آهي:
چوڏهين چنڊ نه اڀريو، اوڻٽيهه پسي نه عام،
مٿن ناه ملام، جيڪي پڇين پُڇ سو
رات جو آسمان تي چنڊ نه هجي پر تارا ضرور ٽمڪندا آهن پوءِ ڀل رات ڪيڏي نه اونداهي ڇو نه هجي ۽ اونداهي کڻي ڪيتري به انڌوڪارڇو نه پکيڙي:
تارا تِر تِرو کڙيون، مٿن ڦلڙيون،
کوهه سي راتڙيون، جي مون پرين پڄاڻا پيئيون!.
اڄ کان اڌ صدي اڳ، سال 1955 ۾ سکر مان سنڌ جي مشهور شاعر شيخ اياز پنهنجي پياري دوست محمد ابراهيم جويي کي هڪ خط ۾ لکي ٿو:
“هاڻي سُر ڪلياڻ جي پنجين داستان جي آخري وائي اردو گيت ۾ ترجمو ڪئي اٿم. رات جا ٽي لڳا آهن، ڪتيون ڪر موڙڻ لڳيون آهن ۽ ڪائنات جا نيڻ ننڊ اکرا آهن. وائي جي هيٺين سٽ روح جي رقت جون لهرون اُڀاري رهي آهي!
سرتيون جي مان وسهو، ننڊ نه هيريو نيڻ”
“اڄ اها سٽ منهنجي آس نراس جي آرسي آهي. منهنجي ساري روحاني ڪشمڪش جي آئينه دار آهي. گويا اهاسٽ هڪ هندورو آهي، جنهن ۾ منهنجو هيئيون جهولي رهيو آهي، ڪهڙي نه هن ۾ ڳوڙهن ڀري ڳوڙهائي آهي ان ۾. ڪهڙو نه معنى ڀريو ميٺاج آ “ننڊ نه هيريو نيڻ...” منهنجو تصور اڏاڻو، صديون سميٽجي ويون ۽ مون انهي ازلي مست کي ڀيٽ تي ستارن جي ڇانو ۾ هيٺيان ڏٺو. مون ڏٺو ته لطيف پنهنجي لات ۾ سراپا هو. هن جي اکين اڳيان لفظ ڪتين وانگر جهر مر لڳائي بيٺا هئا، ۽ هو انهن مان ستارا چونڊيندو، پوئيندو ٿي ويو. چوڌاري جهر جهنگ راتڙي جي گود ۾ آرامي هو. پسون پکي ستا پيا هئا، ليڪن ڀٽ ڌڻي جي اکڙين ۾ ازلي اوجاڳو هو گويا آتشين شراب سندس روح ۾ رچي رهيو هو، گويا رمزون ۽ راز ان جي مڌ ڀري هڳاءُ وانگر ڦهلجي رهيا هئا. هن تنبورو کڻي تار ڇيڙي لوه جي لڱن مان سراٽ اڀري ويا. تندون ڄڻ. رڳون رباب ٿينديون ويون. هن جي ساه ۾ ابدي نغما سميٽبا سمائبيا ويا. راڳ مان ويراڳ وسڻ لڳو:
وسارج م ويڻ، جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا،
لوٺيون سهن لوڪ جا، وهاڻيءَ ٿيون ويڻ،
جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا.
اصل اَسارن جا، سُتي ويڙا سيڻ،
جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا.
جيڏيون مان وسهو، ننڊ نه هيريو نيڻ،
جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا.
راتيون جاڳن جي، سي ڪندڙي سيڻ.
جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا.
آڌيءَ رات اٿي ڪري، جهل تون ننڊا نيڻ
جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا!
دوستو!
ڪڏهن ڪڏهن آئون سوچيندو آهيان ته شاهه لطيف کان اڳ يا ان دور ۾ سنڌ ڪهڙي هئي؟ پوءِ شاهه صاحب کي پڙهندي ڏاڍو عجب ٿيندو آهي. سندس شاعري ۾ جيڪو مشاهدو آهي، اهو ماڻهوءَ کي حيرت ۾ وجهي ڇڏي ٿو. شاهه صاحب پنهنجي زندگي جي ڪيتري ڄمار سنڌ ۾ گهمندي ڦرندي سيلاني ٿي گهاري هئي. هن سنڌجي جهر جهنگن ۾ پيرين پنڌا هلي ڏٺو هو. هن سنڌ جون سانجهيون، سنڌ جون راتيون، سنڌ جون ڍنڍون ڍورا،وڻ ٽڻ، سنڌو درياء،ُ سامونڊي علائقا ۽ سمنڊ ۾ هلندڙ ٻيڙا ۽ ڍونڍيون ۽ غوراب، ڪکاون گهرن، باغن، مڇين جي تلاون، واهن، نارن، کوهن، عام ماروئڙن ۾، هلندڙ ڪچهرين، لوڪ داستانن کي ڏاڍي غور سان ڏٺو ۽ ٻڌو هو. 1699ع ۾ جڏهن شاهه صاحب اڃان 10 ورهين جو هو. تڏهن هڪ انگريز اليگزينڊر هملٽن سنڌ آيو هو. ان وقت سنڌ ڪهڙي هئي اهو اسانکي سندس لکيل ڪتاب “نيو اڪائنٽ آف دي ابت انڊياز” ٻه ڀاڱا مان هٿ اچي ٿو. هن کي شهر جي هڪ گهر ۾ ترسايو ويو هو تڏهن ٺٽي جو نواب حفيظ الله هو. هملٽن لاهري بندر لاءِ لکي ٿو “لاهري بندر هڪ ڪاٺ ۽ مٽي جا جڙيل گهر هئا. شهر جي وچ هڪ پٿر جو قلعو هو، جڏهن ته شهر ۾ مذهبي تعليم ڏيڻ لاءِ چار سؤ مدرسا موجود آهن، جن ۾ شاگردن کي تعليم ڏني ويندي هئي. ٺٽو صوبي جو واپاري مرڪز ۽ وڏو آسودو شهر هو، جنهن ۾ اڍائي لک کن ماڻهو رهندا هئا.”
يقيناً سنڌ لاءِ مغلن جو دور به ڏکيو دور هو. سترهين عيسوي صدي ۾ هڪ پورچوگيز سياح فري سبسٽن منريق يا مانسٽريٽ هندستان گهمندي سنڌ ۾ اچي پهتو هو. اها سندس سياحت هئي يا جاسوسي يا مذهبي پرچارڪ، پاڻ اهو بحث ڪونه ڪنداسين. پر اهڙن ماڻهن جي لکڻين مان ان دور بابت ڪجهه لاڀ پرائي سگهجي ٿو. سندس لکيل ڪتاب ٽري پولسن آف سيبسٽرين مانسرڪ (1643-1629) پورجوگيز ٻولي ۾ لکيل آهي. جنهن جو ترجمو انگريزي ۾ به ٿيو آهي، هو صاحب 1640 ۾ سنڌ آيو هو. ٺٽي شهر بابت هو لکي ٿو. “سکيا ۽ امير ماڻهو پنهنجي گهرن جي کڏن، ونگن وارين ڇتين کي ٽڪ جي ڪم ۽ خوبصورت چترڪاريءَ سان سينگاريندا هئا. گهرن جي اڱڻن تي قسم قسم جي رنگين گلن جا باغ، مڇيءَ جا تلاءُ هوندا هئا، جن جي چؤ طرف ڪيترن قسمن جون رنگين ڪاشي جون، سرون هنيون وينديون هيون، هٿراڌو چشما ۽ ڦوهارا هنيا ويندا هئا، جيڪي پاڻي کي هوا ۾ اڇلائيندا هئا. چهل قدمي لاءِ جايون ٺهيل هونديون هيون، جيڪي ڪاشي جي سرن سنگ مرمر سان جڙيل هونديون هيون!”
اهو هو ان وقت جي سنڌين جي ذوق جو هڪ مثال پر سنڌ جي هن سيد زادي وٽ ڇاهو؟ اباڻي حويلي ڇڏي اچي ڀٽ جي سُڃ وسائي هئائين؟ اتي سندس فقيرن جا ڪکاوان جهوپڙا هئا. پيئڻ لاءِ کوهه هو. ڪچو گهر يعني حويلي هئي. کائيندو ۽ پهريندو سادو هو. بُت تي ڪاري ڌاڳي سان سبيل هڪ گيڙو رتي ڪفتي. هٿ ۾ جوڳين جي بيراڳڻ جهڙي لٺ مٿي تي ڪاري ڪپڙي جي ٽڪر سان ٺهيل ڪلاهه، هٿ ۾ ڪشتو، سمهڻ لاءِ هڪ صندل. ڪتابن رکڻ لاءِ هڪ پراڻي کٿا ئين گودڙي. پيرن ۾ سادي جتي، نه ته پنڌ هلندو پيرين اگهاڙو. اهو هو اسانجو شاهه جنهن جي نهار دور ڪيترين صدين تي پکڙيل هئي، جنهن جي ملڪ جا ماڻهو، صدين کان ڌارين حڪمرانن جوڏاڍسيني سهندا پئي آيا!
دوستو!
شاهه عبدالطيف ڀٽائي بابت پهريون ڀيرو، پنهنجي فارسي ڪتاب تحفته الڪرام ۾ مير علي شير قانع ذڪر ڪيو. اهو ڪتاب هن سال 1768ع يا 1773ع ۾ لکي پورو ڪيو هو، يعني شاهه جي وفات کانپوءِ اٽڪل 18 يا ويهه سال پوءِ، قانع جو هي ڪتاب، اسانکي شاهه صاحب بابت ڪجهه معلومات فراهم ڪري ٿو.
سنڌ 1843 جي 17 فيبروري تي انگريزن جي قبضي ۾ هلي ويئي ۽ برٽش راڄ شروع ٿيو، ان کان اڳ شاهه لطيف سنڌ جي جهر جهنگ ۾ ڳايو ۽ سڃاتو ويندو هو، ڪيترن ماڻهن جي گهرن ۾ شاهه ڀٽائي جا قلمي نسخا موجود هوندا هئا. سنڌ ۾ ڇپائي جو نظام 1844ع کان شروع ٿيو، سنڌ ۾ پهريون سرڪاري ڇاپخانو سن 1844ع ۾ سرچارلس نيپئر گورنر سنڌ برپا ڪيو. اتان ئي پهريون ڀيرو سرڪاري اخبار ڪراچي ايڊو رٽائيزر شروع ڪئي ويئي. ان کانپوءِ ٻيا ڪجهه خانگي پريسون سنڌ جي ڪن شهرن ۾ کليون-
1843 ۾ ئي انگريز، سنڌ کي انتظامي طور تي 3 ضلعن هر هڪ ڪراچي، حيدرآباد، شڪارپور ۾ ورهائي ڇڏيو. حيدرآباد، سنڌ جوپراڻو تاريخي ۽ ٽالپرن جي گادي وارو شهر هو. حيدرآباد جو پهريون ڪليڪٽر ڪيپٽن ڊيورٽي (1843 کان 1846 تائين) هو، ان جي دور ۾ حيدرآباد جو ڊپٽي ڪليڪٽر ڪئپٽن جارج اسٽئڪ مقرر ٿيو .ان مهل جارج اسٽيڪ جي ڄمار 22 ورهيه هئي. کيس لٽريچر ۽ تاريخ سان ڏاڍو شوق هوندو هو. هن سنڌ بابت ڪيترا ڪتاب انگريزن جا پڙهيا هئا. وٽس ايڊورڊ بيڪ هائوس ايسٽيوڪ جو ڪتاب Avocabulary of Sindhi Language(1843)، مسٽر وليم هينري واٽس لکيل سنڌي گرامر بابت رپورٽ، مسٽر هنري بونيلي جو ڪتاب Personal Narrative of a Tour Through the western states of Raj war in 1835, ۽ ٻيا ڪيترا ڪتاب به موجود هوندا هئا. حيدرآباد ۾ ايندي سندس اڀياس هيٺ سنڌي ٻولي ته رهي پر ماڻهن جي واتان شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو نالو ٻڌائين. پوءِ هو سنڌي ٻولي تي ڪم ڪرڻ کانپوءِ شاهه جي ڪلام جي ڳولا ۾ به مشغول رهيو. کيس سنڌين جي تعليم ۽ سنڌي ٻولي جي اڀياس جو ذاتي شوق هو. هندستاني ٻولين جو به کيس اڀياس حاصل هو، ان ڪري تمام جلد سنڌي ٻولي ڳالهائڻ ۽ پڙهڻ سکي ويو. پهريون ڀيرو هن عيسائين جي ڪتاب گوسپل آف سينٽ مٿيبور جو سنڌي ۾ ترجمو ڪيو. ان کانسواءِ سندس ڪتاب گرامر آف دي سنڌي لينگويج ۽ سنڌي انگريزي ڊڪشنري، سنڌي ڪتاب گرامر آف دي سنڌي ڏاڍا اهم آهن سنڌي گرامر وارو ڪتاب هُن 1847ع-1846ع ۾ لکيو. پر سال 1849 ۾ ساڳئي ڪتاب جي پڇاڙي ۾ هن پنج لوڪ ڪهاڻيون به ڏنيون. پنجين ڪهاڻي راءِ ڏياچ جي هئي اهي ڪهاڻيون هن ديوناگري رسم الخط ۾ لکي شامل ڪيون هيون. مسٽر جارج اسٽيڪ جو سڀ کان وڏو ڪارنامو هو شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي رسالي جو هڪ نسخو مرتب ڪرڻ هو، پر افسوس ته اها ڳالهه تمام گهٽ ڪتابن ۾ آئي آهي. ٿي سگهي ٿو اهو نسخو ڇپائي جي مرحلن ۾ نه اچڻ سبب معدوم ٿي ويو. اڄ ڪلهه اهو قلمي نسخو ايران ۾ موجود آهي. هن جو ڪتاب انگريزي سنڌي ڊڪشنري جا فقط 160 صفحا ڇپيا ته هو صاحب 1853 ۾ گذاري ويو. بعد ۾ اهو ڪتاب 1855 ۾ ديوناگري ۾ شايع ڪيو ويو.
جيتوڻيڪ اهو جارج اسٽيڪ جو مرتب ڪيل شاهه جو رسالو، ڇپائي جي مرحلن تائين نه پهچي سگهيو، پر اسين اهو ڪريڊٽ جارج اسٽيڪ کي ضرور ڏيون ٿا، ته هو ئي پهريون انگريز هو جنهن شاهه جو رسالو ترتيب ڏنو. اها ٻي ڳالهه آهي، شاهه جي رسالي کي پهريون ڀيرو ڇپائڻ جو اعزاز مسٽر ارنيسٽ ٽرمپ کي آهي. هو صاحب 12 سيپٽمبر1854 تي سنڌ جي گادي واري شهر ڪراچي پهتو. سندس مقصد سنڌي ٻولي گرامر ۽ ڊڪشنرين تي ريسرچ ڪرڻ هو. اهو ڪم کيس چرچ مشينري سوسائٽي حوالي ڪيو هو. سنڌ ۾ پهچندي ئي هن عالم ڪجهه ئي وقت ۾ سنڌي سکي ورتي. ان وقت سنڌ جو ڪمشنر سر بارٽل فريئر هو، جنهن کي 1851ع ۾ سنڌ جو ڪمشنر مقرر ڪيو ويو هو. فريئر لڳاتار سنڌ ۾ نو ورهيه يعني 1859 تائين سنڌ جو هر دلعريز ڪمشنر رهيو. سندس ڌيءَ ميري ازبيلا کي ننڍڙي هوندي کان وٺي هندستان جي لوڪ ڪهاڻين ٻڌڻ ۽ گڏ ڪرڻ جو شوق هوندو هو. فريئر ڌيءَ جي شوق کي اڳتي وڌائڻ لاءِ کيس سنڌ جون ڪيتريون لوڪ ڪهاڻيون انگريزي ۾ ترجمو ڪرائي ڏنيون هيون. فريئر کي خود به سنڌ جي ترقي، سنڌي ٻولي، سنڌي ادب، ۽ سنڌي ماڻهن سان بيحد محبت هوندي هئي. سندس ايامڪاري ۾ سيپٽمبر 1851 ۾ هن عربي سنڌي رسم الخط رائج ڪرڻ لاءِ بمبئي سرڪار کي خط لکيو بعد۾ 1853 ۾ اسسٽنٽ ڪمشنرسنڌ “سر بيروهر برٽ ايلس” جي سربراهي ۾ هڪ ڪاميٽي مقرر ٿي. ديوان ننديرام ميراڻي سيوهاڻي، راءِ بهادر نارائڻ جڳناٿ، ديوان پرڀداس، آنندرام رامچنداڻي حيدرآبادي، ديوان اڌارام.“ٿانور داس مير چنداڻي.” حيدرآبادي، خان بهادر مرزا صادق علي بيگ، (مرزا مخلص بيگ جو پٽ) ميان محمد، نارمل اسڪول حيدرآباد جو ماستر، قاضي غلام علي ٺٽوي، ۽ ميان غلام حسين ٺٽوي ان ڪميٽي جا ميمبر هئا. ان ڪميٽي آخرڪار سنڌي لاءِ عربي رسم الخط منظور ڪئي. سنڌ جي تعليم جو سربراه تڏهن مسٽرايلس هو. ان کانسواءِ فريئر شاهه لطيف جي زندگي ۽ ڪلام بابت هڪ منشيءَ کان سنڌي ۾ هڪ ڪتاب لکرايو هو. جنهن جو اهو انگريزي ۾ ترجمو مسٽر ڊبليو سورڊي ڪيو. اهو ڪتاب لنڊن مان 1870 ۾ ڇپيو هو. ۽ وڏي ڳالهه ته فريئر، بمبئي جو گورنر ٿيڻ کانپوءِ به اتي وڃي سنڌ کي نه وساريو.
دوستو!
ڇا اسين مشهور جرمن اسڪالر ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ کي وساري سگهون ٿا؟ مڃون ٿا “هن کي شاهه لطيف جو رسالو ڇپائڻ لاءِ پئسا سنڌ جي اڳوڻي ڪمشنر ۽ بمبئي جي گورنر بارٽل فريئر ڏنا هئا. پر هن عالم سنڌي ٻولي سکي شاهه کي پڙهيائين ۽ پوءِ شاهه جو رسالو 26 سرن سان ترتيب ڏيئي وڃي جرمني جي شهر ليپزگ مان شايع ڪيو. اهو سال 1866ع يقينن سنڌ لاءِ مبارڪ سال هو، جو شاهه جو رسالو هڪ ڀيرو ٽائيپ مان ڇپجي سنڌ پهتو. شاهه صاحب جو رسالو جرمني مان ڇپرائڻ وقت ڊاڪٽر صاحب 10 مارچ 1866ع تي ورٽمبرگ شهر ۾ ويهي لکي ٿو، “سنڌ ۾ پنهنجي رهائش دوران مون ڪجهه ڏند ڪٿائون منظوم داستان ۽ ڳيچ گڏ ڪيا هئا، جيڪي مون مختلف جهونن شاعرن ۽ ڳائڻن کان لکرايا هئا. انهن جهونن ڳائڻن کي مختلف ميلن جي موقعي تي جهونگارڻ جي عادت هوندي هئي. مون انهن کي ان ڪري گڏ پئي ڪيم جيئن کين اصلوڪي سنڌي ادب ۾ ترتيب ۾ رکجي. پر پوءِ مون طئه ڪيو ته بجاءِ ننڍڙن داستانن کي گڏ ڪرڻ جي مون کي شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو ڪم پيش ڪرڻ گهرجي، جيڪو شاهه جو رسالو سڏجي ٿو.”
۽ منهنجا دوستو!
ڪو وقت ايندو، جو سنڌ ۾ جرمني جي هن مهان سپوت ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ جي ياد ۾ ڪراچي ۾ ڪوئي مينار ضرور ٺاهيو ويندو. هاڻ ته سنڌ ۾ ٽرمپ وارو اهو اڻلڀ تاريخي رسالو ٻيهر ڇپيو ويو آهي. اهو ڏسي تعجب ٿو اچي، ته هن شخص جرمني جي شهر ليپزگ ۾ ويهي، ڪيئن سنڌي اکرن جي لوهي ٽائيپ تيار ڪرائي انجي ڪمپوزنگ ڪرائي هوندي. پروف ايڊٽنگ ڪئي هوندي، ۽ اهو هڪ تمام ڏکيو ۽ ٿڪائيندڙ ڪم هو. اڄ هو اسان ۾ موجود ڪونهي، پر سنڌ ۽ سنڌي کيس ڪڏهن به نه وساري سگهندا.
رچرڊ برٽن به هڪ عجيب انسان هو. سنڌ ۾ هو 1843 ۾ سنڌ کي فتح ٿيڻ کانپوءِ سرچارلس نيپيئر جو ترجمان هو. کيس سنڌي لکڻ ۽ پڙهڻ تي عبور حاصل هو. هڪ فوجي ڪمانڊر هوندي به کيس عام ماڻهو جي زبان، سنڌي ڪلچر ۽ تاريخ سان ڏاڍو موهه هو، هن سڄي سنڌ گهمي ڏٺي هئي ۽ سنڌ جي جهرجهنگ ۾ کيس شاهه لطيف جي بيتن ۽ ڪلام جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو هو. شروعات ۾ سنڌ ۾ چار سال رهيو ٻيهر 1848ع، ۽ پويون ڀيرو هو، 1878 ۾ سنڌ آيو هو. پنهنجي مشهور ڪتاب “سنڌ ۽ سنڌو ماٿري ۾ رهندڙ” ۾ رچرڊ برٽن شاه صاحب لاءِ لکي ٿو:
“شاهه عبداللطيف ڀٽائي پنهنجي شعر جي سونهن حرف تجنيس معنى ترنم وارن، لفظن جي وڻندڙ ٻوليءَ جي اشارن سان طئي ڪري ٿو ۽ جاين ڪيترين تي انهن جي عبارتن جا به حوالا ڏيئي ٿو. هن جو سمورو ڪلام انهن خيالن ۽ مضمونن سان واسطو رکندڙ آهي، جن کان هن جا هم وطن اڳي واقف آهن، پر هن انهن کي هڪ عجيب احوال جي اظهار لاءِ استعمال ڪيو آهي. هن جي ڪلام جا ڪيترا حصا ڏيکارين ٿا ته هن کي مهذب گهرو زندگي لاءِ قدر آهي!”
رچرڊ برٽن، خبر ناهي ڪهڙا صدين جا ڏک ڏٺا، هن سنڌ کي ڏسي اهو لکيو هو ته “سنڌ ڏکويل ماٿري آهي.” پنهنجي ڪتاب سنڌ آران هيپي ويلي ۾ (سال 1857 ڌاري) لکي ٿو: “اسان هن وقت اتر سنڌ جي حدن ۾ آهيون. مصر جهڙو زرخيز علائقو شروع ٿي چڪو آهي. مسٽربل، تو اندازو نٿو ڪرين سگهين ته هي اداس ماٿري، امير بڻجڻ جي ڪيتري اهليت رکندڙ آهي.”
۽ مونکي رچرڊ برٽن جا لکيل اهي لفظ به نٿا وسرن:”شاهه جا وطن واسي کين سنڌ جو حافظ سڏين ٿا. ۽ انهن مان ڪجهه پڙهيل اڻ پڙهيل جن سندس پرسوز ڪلام پڙهيو يا ٻڌو هجي هن جي شاعري پنهنجي سمجهندڙن لاءِ ڪنهن خوشي کان گهٽ ناهي. پڙهيل لکيل سندس شاعريءَ جي سونهن جي تعريف ڪن ٿا، ۽ تنبوري تي ان جي جهونگار جا مداح آهن. حد ته اها آهي ته اڻ پڙهيل به سندس شاعري جا ڪجهه حصا دل سان ياد ڪن ٿا. انهن جي معنى هٿ ڪرڻ لاءِ ڪشالا ڪڍن ٿا!”
شاهه صاحب جي زندگي تي، پهريون ڀيروفارسي ٻولي ۾ ڪتاب لکندڙ هو، هز هائينس مير عبدالحسين سانگي!” ٽالپر گهراڻي جو چشم چراغ. سنڌ جي آخري حڪمران مير نصير خان ٽالپر جو پوٽو. هڪ انگريز عورت جو فرزند جيڪو سنڌ کان ڪوهين دور ڪلڪتي ۾ ڄائو هو. پر سنڌ ۾ اچي هو شاهه جي عشق ۾ رڱجي ويو. سندس لکيل ڪتاب “لطائف لطيفي،” شاهه جي زندگي بابت پهريون تحقيقي ڪتاب آهي، مير صاحب اهو ڪتاب سال 1888ع ۾ حيدرآباد ۾ سنڌو درياءُ جي ڪپ تي پنهنجي گهر ۾ ويهي لکيو هو. مير صاحب هڪ اهل علم دانشور هو. وٽس هزارين ڪتاب موجود هوندا هئا، پاڻ هڪ وڏو شاعر هو. ڪلڪتي ۾ قيد دوران مير عباس ٽالپر کي سندس انگريز زال مان ڄائو هو. سندس ڏاڏو سنڌ جو آخري حڪمران مير نصير خان ٽالپر هو. سال 1851ع ۾ سندس جنم ٿيو. سنڌ ۾ پنهنجي چاچي مير حسن علي خان ٽالپر سان گڏ حيدرآباد آيو. اتي جوان ٿيو ۽ شاهه ڀٽائي جو سچو عاشق ٿي پيو. وٽس شاهه جي رسالي جو هڪ قديم نسخو به موجود هوندو هو. کيس ڀٽ ڌڻي سان ايڏو عشق ٿي پيو. جو هن جي پهرين زال جڏهن گذاري ويئي، ته هن مائي صاحبه کي وڃي ڀٽ شاهه ۾ شاهه جي پيراندي ۾ دفن ڪيو. ۽ پاڻ به 1924 ۾ وفات ڪري ويو ته سندس وصيعت موجب کيس ڀٽائي جي پيرانديءَ کان دفن ڪيو ويو. اڄ به ڀٽائي جا عاشق جڏهن ڀٽ شاهه ۾ درگاهه تي ويندا آهن ته مير عبدالحسين سانگي جي مزار تي به عقيدت جا به گل وڃي رکي ايندا آهن.
انگريزي ٻوليءِ ۾ وري 1882 ۾ ديوان ڏيارا م گدومل، پنهنجو ڪتاب “سمٿنگ ابائوٽ سنڌ” لکيو. هن صاحب پنهنجي ان 50 صفحن جي ڪتاب ۾، شاهه بابت 15 يا 20 پيج لکيا آهن. ان ڪري جيڪڏهن اهو چئجي ته ان ۾ ڪو به وڌاءُ ڪونهي ته پهريون سنڌي عالم، ڏيارام گدومل هو، جنهن شاهه بابت ڪجهه لکيو .
ان کانپوءِ مرزا قليچ بيگ شاهه لطيف بابت انگريزي ۾ هڪ ڪتاب
)Life of Shah Abdul Latif Bhitai and Brief Commententary on his Risalo with selections bearing on the mystic Philosophy of Sufis)
لکيو. پر اهو ڪتاب ان وقت ڇپجي نه سگهيو. مرزا صاحب جو سنڌي ۾ لکيل ڪتاب “احوال شاهه عبداللطيف” لکيو. اهو ڪتاب منشي پوڪرداس ڇپيو هو.
ان کانسواءِ حيدرآباد جي ديوان ليلارام وطڻمل لعلواڻي، پڻ شاهه صاحب جي زندگي بابت انگريزيءَ ۾ هڪ ڪتاب Life Religion And Shah’s Poetry Greatest Poet of Sindh لکيو، جيڪو 14 مارچ 1889ع ۾ شايع ٿيو. هي انگريزي ۾ لکيل پهريون ڪتاب هو.
اهڙي ريت شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي رسالي ٽرمپ واري ڇاپي کانپوءِ پهريون ڀيرو ڇپائيندڙ هو، حاجي محمد سمون. هن بمبئي مان وڃي اهو رسالو ڇپرايو هو.
اهڙيءَ طرح شاهه جو رسالو پهريون ڀيرو، سال 1990ع ۾ سنڌي ٽائيپ ۾، شايع ٿيو. اهو رسالو، تارا چند شوقيرام آڏواڻي مرتب ڪيو هو، جنهن کي سنڌ جي تعليم کاتي ڇپرايو هو. ساڳئي وقت مرزا قليچ بيگ جو مرتب ڪيل شاهه جو رسالو، منشي پو ڪرداس 1913 ۾ شايع ڪرايو.
پر سنڌ، ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي کي ڪڏهن به نه وساري سگهندي. ڊاڪٽر صاحب پهريون عالم هو، جنهن شاهه جي رسالي کي مرتب ڪيو، سندس زندگيءَ جو احوال لکيو. سندس سورمين بابت تحقيق ڪئي. 1923ع جو سال سنڌ جي تاريخ جو اهم سال آهي، جڏهن ڊاڪٽر گربخشاڻي جي مرتب ڪيل رسالي جو پهريون جلد سنڌ واسين آڏو آيو. ڊاڪٽر گربخشاڻي جو عاليشان مقدمو ۽ سندس ڪيل ڪم جي مقابلي جي تحقيق اڄ ڏينهن تائين ڪوبه ٻيو عالم ورلي ئي ڪري سگهيو آهي.
سال 1919 ۾ برک صوفي،اديب، دانشور دادا ڄيٺمل پر سرام گلراجاڻي بغاوت جي ڪيس ۾ گرفتار ٿيو هو. پهريون حيدرآباد سنٽرل جيل پوءِ پونا جيل ۾ هڪ سال قيد هو. کيس چار سال سزا ٻڌائي ويئي هئي. جڏهن هڪ سال کانپوءِ آزاد ٿيو ته دادا جيرام داس دولترام کانئس پڇيو ته تون جيل جي ڪوٺڙيءَ ۾ ڏک سهندي، ڌڻيءَ اڳيان ڪهڙي پرارٿنا ڪندو هئين!” جواب ۾ چيائين، “آئون جيل ۾ شاهه لطيف کي پڙهندو هوس...
دادا ڄيٺمل پرسرام به شاهه جو سچو عاشق هو. پاڻ 1916 ۾ حيدرآباد کان “هندو واسي” اخبار ڪڍندو هو. حيدرآباد شهر ان وقت به ڪراچي کانپوءِ سنڌ جي قومي سياست جو مرڪز بڻجي رهيو هو. اهو دور سنڌ جي قومي سياست جو پهريون دور هو. محترم غلام محمد ڀرڳڙي، انهيءَ قومي سياست جو مهندار ۽ سرواڻ هو. ڄيٺمل پرسرام گلراجاڻي، جيرامداس دولترام، ڊاڪٽر چوئٿرام گدواڻي، اچاريا ڪرپلاڻي، هر چندر ۽ وشنداس، ايم اي حافظ، عبدالرحمان بيريسٽر شيخ عبدالمجيدسنڌي، غلام علي ڇاڳلا، لالچندامرڏ نومل، سنڌ اس منگهارام وڪيل، اچي سندس چوگرد گڏ ٿيا هئا، ڪانگريس، ٿيا سافيڪل سوسائٽي سندن مرڪز هئا. 30 مارچ 1919 تي مهاتما گانڌي سموري هندستان ۾ هڙتال جي اپيل ڪئي هئي، ان ڏينهن تي به هڙتال ٿي، ته وري 6 اپريل 1919 تي به هڙتال ٿي. 30 مارچ 1919 تي نئين دهلي ۾ چاندني چوڪ تي انگريز سرڪار مظاهرو ڪندڙن تي زبردست فائرنگ ڪرائي. ڪيترائي ماڻهو مري ويا. ۽ زخمي ٿيا. ڄيٺمل پرسرام گلراجاڻي، پنهنجي اخبار “هندواسي” ۾ انهي واقعي جي خلاف ايڊيٽوريل لکيو. انهي ايڊيٽوريل جي شروعات شاهه لطيف جي هن بيت سان ٿيل هئي:
اڳيان اڏين وٽ ، پوين سَر سنباها،
ڪاٽ ته پوين قبول ۾، مڇڻ ڀائين گهٽ،
مٿا مهاين جا، پيا نه ڏسين پَٽ،
ڪلالڪي هٽ، ڪُسڻ جو ڪوپ وهي!،
ايڊيٽوريل ۾ سنڌ برٽش سرڪار کي انهي بيت جي ڪري سخت ڪاوڙ لڳي. سنڌ جو ڪمشنر سرلار ينس جهڙو سخت ڪامورو هو. هَن بمبئي جي گورنر جي صلاح سان ڪئي. مئي 1919ع ۾ ڄيٺمل پرسرام گلراجاڻي جي خلاف بغاوت جو ڪيس داخل ڪيو. 16 مئي 1919 تي ڄيٺمل پرسرام کي حيدرآباد مان گرفتار ڪيو ويو ڄيٺمل پرسرام جوڪيس حيدرآباد جي ڊپٽي ڪليڪٽر مسٽر ايڇ ٽي سورلي جي عدالت ۾ هلڻ شروع ٿيو، هن ڪيس ۾ ڄيٺمل پرسرام جو وڪيل سنداس منگهارام هو، ڪيس ۾ سخت اعتراض شاهه لطيف جي مٿئين بيت تي هو، هن بيت جي ذريعي ماڻهن کي بغاوت تي اڀارڻ جي صلاح ڏني ويئي آهي. هن ڪيس ۾ شاهدن طور مشهور اديب مرزا قليچ بيگ به پيش ٿيو هو. هن پنهنجي وس آهر شاهه جي هن بيت جي تشريح ڪري ٻڌائي هئي. بهرحال ايڇ ٽي سورلي جي عدالت ٻه مهينا ڪيس هلائڻ ۽ شاهه جي هن بيت جي تشريح ٻڌندي، پنهنجو فيصلو جيٺمل کي 4 سال سخت پورهئي سان سزا ٻڌائي، بعد ۾ ڄيٺمل جي اها سزا 2 سال ڪئي ويئي ۽ ڄيٺمل جي هن ڪيس جي پيروي ڪرڻ لاءِ بمبئي جو مشهور پارسي وڪيل مسٽر بپتسما به آيو هو. ڄيٺمل کي ڪجهه وقت حيدرآباد جي جيل ۾ رکيو ويو، ۽ بعد ۾ هن کي پونا جيل موڪليو ويو. اتان هو جنوري 1920 ۾ آزاد ٿيو. هوڏانهن ايڇ ٽي سورلي ڄيٺمل کي شاهه جي هن بيت تي سزا ته ٻڌائي. پر سندس من ۾ هورا کورا پيدا ٿي ويئي ته ڇو نه آئون شاهه لطيف جي شاعري پڙهي ڏسان پوءِ هو سنڌي ٻولي سکيو. شاهه صاحب کي پڙهيائين ۽ انگريزي ۾ سال 1938 ع ۾ عاليشان ڪتاب شاهه عبداللطيف آف ڀٽ هز پوئٽري، لائيف، اينڊٽائمس، اي اسٽيڊي آف لٽريسي ايند اڪنامڪ ڪنڊيشن ان 18 سنچري سنڌ!” لکي ورتو.
هي ڪتاب شاهه جي زندگي تي هڪ اعلى ڪتاب آهي. انهي ڪتاب جي پس منظر ۾ ايڇ ٽي سورلي جو اهو پڇتاءُ سمايل آهي، جو هن ڄيٺمل پرسرام کي هڪ بيت جي ڪري سزا ٻڌائي هئ.، ايڇ ٽي سورلي پهريون انگريز عالم آهي، جنهن ڀٽائي جي شاعري تي جديد سائنسي طور تحقيق ڪئي.
مسٽر ايڇ ٽي سورلي پنهنجي لکيل شاندار ڪتاب “شاهه عبدالطيف آف ڀٽ” ۾ هڪ ڏاهي طور جوهي قول ڪوٽ ڪيو آهي: “اوڀر جا ماڻهو بدلجن نٿا. هتي گهڻن ترقي يافته نسلن جي ڀيٽ ۾ هنن غريبن جو سادو سودو اتهاس سندن ڏکوئيندڙ ۽ رحم جوڳو ۽ هڪڙو سربستو احوال ڏي ٿو.”
ڏاڍي معنى خيز ڳالهه آهي هن گفتي ۾ . سورلي اهو به لکيو آهي ته سنڌ تي جيڪا مصيبت نازل ٿيندي رهي آهي سا آهي سنڌوندي جي ڇڙو اڳ ٻوڏ پر ها اها ٻوڏا به سنڌو درياءُ ۾ رهي ڪونهي.
دوستو!
سچ پچ شاهه جي شعر ۾ ڪائي مٺڙي پيڙا موجود آهي، اها سدائين من کي آٿت پئي ڏيندي آهي. بلڪ شخصي طور تي جڏهن من تي ڪائي ملولائي ڇائنجندي آهي، آئون شاهه جو رسالو پڙهندو آهيان. هر ڀيري ڪانه ڪاشي پڙهڻ لاءِ آڏو اچي ويندي آهي. پوءِ آئون انهي ۾ گم ٿي ويندو آهيان. هڪ ڀيرو هي بيت پڙهي ان جي اونهائي ۾ کوئجي ويو هوس:
جا نينهن ڳنندي نانءُ،
سامون جئين پوندي مامري!
سچ پچ ته شاهه جي هڪ هڪ بيت، هڪ هڪ وائي جو الائي ڪيڏو اونهو پس منظر آهي، ان تي تفصيل سان لکڻ جي سخت ضرورت آهي.
سال 1999ع ۾ ڀٽ شاهه ۾ ڀٽ شاهه ڪلچرل سينٽر جي آڳنڌ ۾ ويٺا هئاسين. رات جي مهل هئي. آرهڙ جي آسمان تي خبر ناهي ڪهڙين تاريخن جو مڌم چنڊ کڙيل هو. ان مان ڪراڙ ڍنڍ تان، ٿڌي هوا گهوگهٽ ڪندي اچي پئي اسانکي لڳي. سامهون ڪرسين تي سيد غوث علي شاهه، چيف منسٽر سنڌ، محترم محمد ابراهيم جويو، نياز همايوني، غلام رباني آگرو، امداد حسيني، نصير مرزا، نفيس احمد ناشاد ويٺا هئا. اسانجي آڏو شاهه جا راڳي شاهه کي ڳائي رهيا هئا. سندن هٿن ۾ طنبورا هئا. اوچتو هنن سريمن ڪلياڻ مان شاهه جي وائي ڳائڻ شروع ڪري ڏني هئي،
سُپريان جي سونُهن جي ڳالهه ڪين وڃي،
وڃي در دوستن جي، سُوري سر هجي،
عاشقن انگ چڙهيا، ٻيو سڀ ڪو ڀڄي،
پُڇج پوءِ پريتڻون، پهرئين سِرُ سڄي،
عاقل تي اوڇون ٿيا، ڀورو ڪين ڀڃي!
مون ان مهل آسمان ۾ ڏٺو هو. اداس چنڊ شاهه جي ڪراڙ ڍنڍتان سرگوشيون ڪري رهيو هو ۽ ڪراڙ جي لهر لهر، ستاري ستاري، درختن ۾ اهاوائي گونجي رهي هئي. اصل ۾ ڀٽ شاهه ۾ اتان جي وڻن ۾، ڪراڙڍنڍ جي لهر لهر، پرين جو پڙلاءَ موجود آهي. آئون ان مهل اتان اٿي ڀر ۾ وڃي ڪراڙ جي ڪنڌيءَ تي بيٺو هوس. ڪراڙ ڍنڍ تي چنڊ جا پاڇاپئجي رهيا هئا. آسمان جو چنڊ ڪراڙ جي پاڻي ۾ ٽڪرا ٽڪرا ٿي رهيو هو. پريان ٽالهي گدامڙي جي وڻن تي چنڊ جي چانڊوڪي ڇانيل هئي ۽ پوءِ ڪا مهل اتي بيٺو هوس. جڏهن موٽي آيو هوس ته گيسٽ هائوس جي آڳر ۾ سيد غوث علي شاهه جي فرمائش تي نياز همايوني پنهنجو مشهور گيت پڙهي رهيو هو:
سنڌڙي منهنجي ماءُ او منهنجي جيجل توتان گهورٿيان،
شال نه ٿيان غدار، سندء ڀل ڊاڪو ٿيان ياچور ٿيان.
مون ان مهل سوچيو هو، شاهه لطيف جي هن عاشق نياز همايوني ۾ صدين جو ڪوئي اداس سنڌي ويٺل آهي. هزارين سال پراڻو سنڌي جنهن جو روح وتي ٿو ڀٽڪندو. شاهه لطيف ۾ به سنڌ جو هزارين ورهيه قديم اداس سنڌي جو روح ويٺل هو. شاهه به پنهنجي وقت کان حالتن کان، حڪمرانن کان، بغاوت ڪئي هئي. هو صاحب چوي ٿو:
جان وڍيو تان ويهه، نه ته وٺيو وٽ ونءَ تون،
هي تنين جو ڏيهه، ڪاتي جنين هٿ ۾!
(شاهه)
ڪڏهن ڪڏهن آئون سوچيندو آهيان ته شاهه ڀٽائي نه هجي ته پوءِ سنڌي ٻولي جو الائي ڪهڙو حال ٿئي ها! ڇاڪاڻ ته ٻولين جي واڌ ويجهه ۾ به انجو ادب ۽ ماڻهو اهم هوندو اآهن. شاهه صاحب سچ پچ، سنڌي ٻوليءَ کي چين جي عظيم ديوار جهڙي ڀت ٺاهي ڇڏي آهي.
هونئن به دنيا جو هڪڙو مروج اصول آهي ته وقت جي بدلجڻ سان ان ٻولي ڳالهائيندڙن ۾ جي لفظن ۾ تغيرات ٿيندا رهندا آهن. ڏهين صدي عيسوي ۾ فارسيءَ ٻولي جو اثر وچ ايشيا تي، خاص ڪري ننڍي کنڊ تي پيو. پر سنڌ تي ڀر پاسي جي حڪمرانن سبب تمام گهڻو اثر پيو. ان اثر سبب سنڌ جا حڪمران پنهنجي اباڻي ٻولي وساري ويهي رهيا. حڪمرانن جي زور جي ڪري امير، امرتي به فارسي ٻوليءَ ڇائنجي وئي. اوهين پاڻ ڏسو، سومرن، سمن، ارغونن، ڪلهوڙن ۽ ٽالپرن جي اڳين دور جو هڪ تاريخي ڪتاب اسانکي سنڌي ٻولي ۾ نٿو هٿ اچي. ڪڏهن حڪمرانن جي ڪري قومون پنهنجي اصلوڪين ٻولين کي به وساري ويهي رهنديون آهن. اسانجي آڏو لاطيني ٻولي جو مثال آهي. ڪنهن وقت ۾ اها ٻولي رومي بادشاهه جي اولهندي ڀاڱن ۾ عام هئي. پر جڏهن قديم تهذيب جا پير اکڙجي ويا ته اها ٻولي آهستي آهستي معدوم ٿيندي ويئي. اتي لاطيني ٻولي نٿي ڳالهائي وڃي. اها ٻي ڳالهه آهي ته اٽلين، اسپيني، فرنيچ، رومي، وغيره لاطيني ٻولي مان ڦٽي نڪتيون.
اها به هڪ حقيقت آهي ته دنيا جي ڪيترين ٻولين جو تعلق ايشيا ڪوچڪ سان هو. اهي اڄ موجود ڪونهن. ڇاڪاڻ ته انهن ۾ ادب نه سرجيو ويو. مثال طور بابلي ٻولي، هيٽي، ڪيريا، ليڊيا، ليشيا، فريجيا، ٻوليون سموريون فنا ٿي ويون. ويندي انهن جي ڪا به يادگار باقي ڪونهي. ڪيترين ٻولين ڳالهائيندڙ ن جون نسل به ختم ٿي ويو، ٻولين جا شجرا انهن جو اثاثو هوندو آهي.
هن ڊگهي بحث جو مقصد اهو آهي ته جئين اسين سمجهي سگهون ته قومن ۽ ٻولين جي ترقي ۾ ادب جو وڏو تعلق هوندو آهي. سنڌ جي سلطنت مٿان به فارسي ٻولي جو غلبو اهڙي دور ۾ هو. شاهه عبداللطيف ڀٽائي آڏو اهو ماحول برپاهو جو حڪمران، امير ۽ ڪبير، فارسي جي اثر هيٺ هئا ڇا اسين ڀٽائي جي هن بيت کي وساري سگهنداسين:
جي تون سکيو فارسي، گولو تو ءِ غلام،
اُڃيو تان آب گهري، بکيو تان طعام،
جو ٻڌو ٻن ڳالهين، سو ڪٺين چائي جام؟
اي عامن سندو عام، خاصن منجهان نه ٿئي.
۽ شاهه صاحب جو هي بيت به ته پڙهي ڏسو:
پيم پٺاڻن سين، ٻولي جي نه ٻُجهن،
آئون سنڌيءَ جو سعيو ڪيان، هو فارسي پڇن،
مون پڻ مِلا تن، سرتيون سور پرائيو!
اڄ کان ٽي صديون اڳ جوزمانو اکين آڏو آڻيو ۽ پوءِ ويهي، غور سان اها ڳالهه ذهن ۾ آڻيو، ته هڪ شاعر هڪ ڏور ڏسندڙ باشعور شخص اهڙي ڏکئي ماحول ۾ ڇاٿو ڪري سگهي؟ هتي هن ڳالهه کان قطعي طور تي انڪار نٿا ڪري سگهون. ته هڪ باشعور، سجاڳ شخص، بادشاهت جي ڏاڍ آڏو لفظن جو احتجاج ئي ڪري سگهي ٿو. وقت جو حڪمران ميان نور محمد ڪلهوڙو سندس مخالف هو ۽ ترجا جاگيردار کيس پنهنجي جوءِ ۾ اکين ڦاٿل ڪنڊي وانگر پيا محسوس ڪندا هئا. پوءِ به هن اهو چيو ته:
تنهن سورهيه کي شاباس،
جو مٿي پِڙ پرزا ٿئي!
اهڙي ڏکئي، ۽ منجهائيندڙ وقت ۾ هن جو شعور اڳتي سوچي رهيو هو:
ڳچيءَ ڳانا لوه جا، زيريون ۽ زنجير،
پيڪڙا پيرن ۾، ڪوٺين اندر ڪير،
چاري چو گانن ۾، واهيت ڪن وزير،
ڇن نه ڇڃي آهيان، اهڙي سٽ سرير،
مارو ڄام ملير، پڇج ڪي پنو هار کي.
هڪ ئي بيت ۾ هو پنهنجي ديس ۾ ٿيندڙ ڪلورن کي ظاهر ڪندي، ايوانن، قيد خانن، جاسوسن، هٿڪڙين ۽ ڏاڍ سهندڙ ماروئڙن جو ذڪر ڪري امر ٿو ٿي وڃي. خبر ناهي ته شاهه جهڙو عظيم سورمو، شاعر ۽ اهل علم اڄ کان ڪيتريون صديون اڳ، پنهنجي وطن جي حالتن کي ڏسي ڇا ڇا نه ڀوڳيو هوندو؟ ڪهڙي انت بحر جي سوچ سندس من ۾ سمايل هئي جو هو شهر ڇڏي ڀُڙڀانگ ۾ ڪراڙ ڍنڍ جو ڪپ وڃي وسايو.
ڀائرو
هڪ دفعو آئون سج لٿي ڀٽ شاهه پهتو هوس. اونده ٿي ويئي هئي. پريان ڀٽ شاهه جي ڪن گهرن مان دونهون نڪري رهيو هو. آئون شيخ اياز جي قبر وٽ وڃي بيٺو هوس. هوا تيز گهلي رهي هئي مٿي آڪاس تي ڪيترا ستارا ٽمڪي رهيا هئا. مون ان مهل سوچيوهو جڏهن هزارين ستارا، هن اونداهي آسمان تي ڏياٽين وانگر ٽمڪندا هئا، ته ڀٽ ۾ مچ دکايا ويندا هئا. ۽ مشعلون ٻاريون وينديون هيون. ڀٽائي جو روضو جڙڻ کانپوءِ هڪڙا فانوس درگاهه جي اندر ٻرندا هئا ته ٻيو فانوس خدا جي چنڊ جي شڪل ۾ آسمان ۾ چمڪندو هو.
مون کي ان مهل ڏيارام گدومل ياد اچي ويو . هو صاحب پنهنجي ڪتاب “سمٿنگ اباؤٽ سنڌ “۾ درگاهه ڀٽائي جي ان زيارت جو ذڪر ڪري ٿو، هو سال 1882ع ۾ ڀٽ شاهه آيو هو. ڏيا رام لکي ٿو ڀٽ شاهه جي وڏي ۽ وسيع اڱڻ ۾ ماٺ ڇانيل هئي. جتي آئون به سؤ کن ماڻهن، زالن، ٻارن سان گڏ هوس. اوچتو الاهو، جي هونگار ماٺ جي طلسم کي ٽوڙي ڇڏيو. انهن ماڻهن جون نماڻيون ۽ پر امن نگاهون ساديون سوديون عادتون، سندن بااخلاق هلت چلت، سندن مضبوط اعتماد ۽ ذهني ورتاءُ انهن سڀني ڳالهين هن عظيم شاعر لاءِ منهنجي دل تي وڏو اثر ڪري ڇڏيو ۽ هن لاءِ عزت ۽ احترام پيدا ڪيو، جيڪو سندن روحاني رهبر هو، جنهن جي سدا سهائيندڙ لفظن ۽ جيئرن جاڳندن تصورن کين نيڻن مان نير وهائڻ لاءِ ڪوئي غيبي اثر وڌو هو!”
دوستو!
سچ پڇيو ته ڀٽائي جي نگريءَ ۾ هڪ طلسم آهي.
هڪ ڀيرو پنهنجي محترم دوست سيد شاهه محمد شاهه سان گڏ ڀٽ شاهه آيو هوس، رات ڀٽ شاهه ريسٽ هائوس ۾ ترسيا هئاسين. سياري جي مُند هئي. ٻاهر ولھه وسي رهي هئي. مون کي رات جو دير سان ڀٽائي جي مقبري تي وڃي راڳ ٻڌڻو هو. ڪا مهل ننڊ وڪوڙي وئي. اوچتو آڌي رات جو ننڊ مان جاڳ ٿي هئي. ڪمري جي درتي ڪوئي ٺڪ ٺڪ ڪري رهيو هو. اٿي در کوليو هوم در تي ڊرائيور بيٺو هو. مونکي هو درگاهه تي وٺي هلڻ لاءِ آيو هو . ڊرائيور مفلر ۽ ڪوٽ ۾ مٿان لوئي وجهي سيءَ کان پاڻ بچائڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. مون منهن تي ٻه ٽي پاڻيءَ جا ڇنڊا هڻڻ لاءِ نل کوليو. پاڻي به ڄڻ پارو ٿي ويو هو، مون مٿين دل سان هٿ آلو ڪري اکين تي رکيو هو ۽ ڪمري کان ٻاهر نڪري اچي ڪار ۾ ويٺو هوس. ڪار درگاهه ڏانهن وڌي ته مون ڪار جي شيشي مان ٻاهر نهاريو هو. مٿي آڪاس جي مندر تي ستارا ڏيئن وانگر ٻري رهيا هئا. ۽ ڊسمبر جو مُنو چنڊ ڪنهن رولاڪ آتما جئين ٿي لڳو. اماس جي راتين ۾ هر شيءَ ڪيڏي نه ڀيانڪ ڀاسندي آهي. پر چانڊوڪي جو جواب ناهي. سامهون ماٺ ٻڏل، ڪراڙ ڍنڍ، به اداس چانڊوڪي ۾ جرڪي پئي. چنڊ جا ڪجهه ڪرڻا ڪراڙجي پاڻيءَ تي ٽانڊاڻن وانگر ٽمڪي رهيا هئا. ڪار تيزي سان ڪراڙوٽان لنگهندي چوڪ وٽان، چاڙهي چڙهي اچي مٿي بيٺي. آئون ڊائيور کان لوئي وٺي ڀٽائي جي درگاهه ۾ اندر داخل ٿيو هوس. اورئين آڳنڌ ۾ غازي عباس علمدار جي علم هيٺان قديم مچ ٻري رهيو هو. رات جي اٿاهه خاموشيءَ ۾ پريان ورانڊي ۾ شاهه جا فقير شاهه کي ڳائي رهيا هئا. آئون اڱڻ مان ٿيندي شاهه جي ورانڊي ۾ اچي فقيرن جي ڀر ۾ ويٺو هوس. ڪيترا ڳوٺاڻا مرد ۽ عورتون اجرڪون اوڍيو عقيدت مان شاهه سائين جو راڳ ڏاڍي ڌيان سان ٻڌي رهيا هئا. آسمان تي ڪتيون ڪرموڙي رهيو هيون، ۽ ستارن جي ڇانو ۾ سڄي ڪائنات جانيڻ ننڊاکرا ٿي رهيا هئا. ٻاهر ولهه وسي پنهنجو احساس ڏياري رهي هئي. پر فقير شاهه کي ڳائي رهيا هئا.ريڳڙيا رارميان، لوٺيس لانگوٽيو، منهنجو جِيءَ جلايو، اندر آديسين، هئه هئه منجهه هٿن وڃائي واٽ ٿيا
مون سميت ڪيترا ماڻهو ڀٽائي جي لات ۾ محو ٿي رهيا هئا. مون ان مهل سوچيو هو، سوين ورهيه لنگهي ويا آهن. پر شاهه جي مقبري تي طنبوري جي تار ۽ فقيرن جي آلاپ سان، سندس ڪلام ائين ئي ڳاتو ٿو وڃي. دراصل ڀٽائي جي زندگي ۾ سنڌجا تاريخ جا خبر ناهي ته ڪيڏا ورق وريا پيا آهن. هو پنهنجي ديس جي تاريخ مان ڪيڏو نه چڱي، ريت واقف هو! سندس ٻئي دور ۾ 1740ع نادر شاهه سنڌ آيو هو. اورنگزيب عالمگير جي دور ۾ هو ڦوه جوان هو. پنهنجي وطن تي ويرين جاوار ڏسي هو ڪنهن اونهي سوچ ۾ هليو ويندو هو. خبر ناهي ته ڪهڙي هنڌ ۽ ڪٿي هُن امالڪ اهو چئي ڏنو هو:
حقيقت هن حال جي، جي ظاهر ڪريان ذري،
لڳي ماٺ مروئن کي، ڏونگرپون ڏري،
وڃن وڻ ٻري، اوڀر اڀري ڪين ڪي!
آئون اڪثر ڀٽائي جي درگاه تي ڀيرو ضرور ڪندو آهيان. پهريون شاهه صاحب جي مرقد تي، پوءِ سندس والد حبيب شاهه، ۽ انکان پوءِ مير عبدالحسين سانگي ۽ ڊاڪٽر شمس العلماءَ عمر بن محمد دائود پوٽي جي قبرن تي وڃي بيهندو آهيان . هڪ ڀيرو شاهه جي مسيت ۾ ويندي مون کي ساڌوٽي ايل واسواڻي ياد اچي ويو هو. چون ٿا ته هڪ ڀيرو ساڌوٽي ايل واسواڻي صاحب، شاهه جي حاضري ڀرڻ آيو. درگاهه تان حاضري ڀري يڪدم مسيت ۾ وڃي، ديوارن کي هٿ لائي چيو هئائين ته هي ڀتيون به ته شاهه صاحب جي هٿن جون آهن، ڇونه انهن کي هئين سان لايان!”
اها عقيدت، دادا ڄيٺمل پرسرام گلراجاڻي، سيد ميران محمد شاهه، محترم جي-ايم سيد، مخدوم محمد زمان طالب المولى آغا تاج محمد، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، کي به هوندي هئي. انهن ئي ماڻهن جي محنت سان ڀٽ شاهه ۾ شاهه جي ميلي تي مانڊاڻ مچايا ويا. ادبي ڪانفرنسون ٿيڻ لڳيون. تڏهن نه رستو هو. ڀٽ شاهه ۾ نه وري بجلي ۽ ڪي ٻيون سهولتون موجود هيون.
آئون هڪ ڀيرو اپريل 2000ع ۾ ڪهاڻيڪار ۽ اديب غلام رباني سان گڏ صبح جو ڀٽ شاهه ويو هوس. اياز جي قبر تان ٿيندا وري ڀٽائي جو سلام ڪرڻ درگاهه ۾ داخل ٿيا هئاسين. صبح جو وقت هو، درگاهه جي اڱڻ ۾ ٿڌڙي هوا لڳي رهي هئي. مٿي اونهاري جي اس ۾ ڀٽائي جو مقبرو ۽ انجو سنهرو ڪلس چمڪي رهيو هو. آئون اڱڻ ۾ بيهي شاهه جي پوکيل کٻڙ کي ڏسي رهيو هوس. غلام رباني ان مهل مون کي چيو هو ته آئون شاهه جي مسيت ۾ ٻه نفل نماز جا پڙهي ٿو اچان! ته مون کيس چيو ته رباني صاحب هي وقت نماز جو ته ڪونهي! چيوهئائين ته يار آئون جنهن به خانقاهه ۾ ويندو آهيان اتي نفل نماز جا ضرور پڙهندو آهيان! ۽ پوءِ هو اندر مسيت ۾ هليو ويو هو. آئون اتان ڦرندو اچي تمر فقير جي اوطاق وٽ پهتو هوس. شاهه جو رسالو گنج شريف به ڪڏهن هن تي موجود هڪ ڊٺل ڪوٺڙي ۾ رکيل هوندو هو. پر چون ٿا ته فقير انکي ٻاهر ڪڍڻ نه ڏيندا هئا. مونکي تڏهن ياد آيو هو ته سنڌ جو عالم ڊاڪٽر دائود پوٽو سال 1951 جي فيبروري مهيني ۾ ۽ بعد ۾ اپريل 1952 ۾ گنج شريف جو اڀياس ڪرڻ لاءِ هتي اچي رهيو هو. اهڙو اڄ جهڙو آرهڙ جي لڪن جهڙا ڏينهن هئا. ٻاهر لڪون ۽ جهولاٿي لڳا. هوا واري پئي وسائي. ڊاڪٽر صاحب اوطاق جي اونداهي ڪوٺي ۾ پٽ تي ويهي ڪم ڪندو هو. ڊاڪٽر صاحب لکي ٿو؛ 1951ع خميس جي ڏينهن صبح جو اٺين وڳي سوير تند هوا شروع ٿي هئي، هينئڙو ٻيڙيءَ جان پئي ٻڏو ۽ اُپڙيو. تڏهن هڪ طوطن جو شوخ شنگ ٽولو اچي کٻڙ جي وڻ تي ويٺو. هيڏانهن هوڏانهن پرواز ڪري پاڻ ۾ خوب پئي رانديون ڪيائون ۽ ٻوليون پئي ٻوليائون ۽ اهڙي وٺي ٽين ٽين مچايائون جو دل بي اختيار انهن ڏانهن ڇڪجي ويئي. اهو تماشو ڏسي دل کي ڏاڍي فرحت آئي، فقيرن کان معلوم ٿيو ته اهڙو طوطن جو ٽولو ڪڏهن ڀلجي ڪونه آيو هو، جيتوڻيڪ ڪڻڪ جون پوکون نزديڪ هيون. سمجهيم ته فرشتا يا ڇُٽل روح، طوطن جي شڪل ڌاري منهنجي دل ڌتارڻ آيا هئا ايتري قدر خوشي سان ڇاتي کلي جو بيان کان ٻاهر آهي!”
دوستو:
مونکي معاف ڪيو وڃي، جيڪڏهن آئون هتي شاهه جي پارکن کي وساري ڇڏيان. ڇا اسين ڄيٺمل پرسرام گلراجاڻي، ڀيرومل مهرچند آڏواڻي، لالچند امر ڏنيمل، قاضي ابراهيم، قاضي فتح محمد، قاضي عبدالڪريم، حاجي محمد سمون، قاضي احمد، شيخ نور الدين، يوسف آدم، محمد ابراهيم بخشاپوري، ميان علي قاضي، عثمان علي انصاري، غلام محمد شهواڻي، محمد عثمان ڏيپلائي، غلام مصطفى قاسمي، محمد صديق ميمڻ، پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻي، علامه آءِ آءِ قاضي، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، ممتاز مرزا، ٻانهون خان شيخ کي وساري سگهون ٿا. هرگز نه. اهي سنڌ جا مهان شخص هئا، شاهه جا عاشق هئا. يا وري اهي شروعاتي انسان جن شاهه جي وفات کان اٽڪل 45 سال پوءِ، شاهه جو ڪلام يعني گنج شريف ويهي مرتب ڪيو، اهو اڄ به ڀٽ شاهه ۾ صحيح ۽ سلامت رکيو آهي. اوهان کي تعجب لڳندو ته گنج شريف ۾ حافظ، فريد الدين عطار، ايراني شاعر محي الدين، هندستاني شاعر ڪبير ڀڳت، پنجاب جي شاهه حسين ۽ سنڌ جي ڪجهه آڳاٽن شاعرن جو ڪلام به موجود آهن.
دوستو!
دهلي شهر ۾ تاريخ هنڌ هنڌ تي ٽڙي پکڙي پئي آهي. اسين سنڌ جي عظيم شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو ذڪر پيا ڪريون، ته مونکي هن شهر جا ڪجهه شاعر امير خسرو، عبدالرحيم خانخانان، عبدالقادر درديل، ابراهيم ذوق، مرزا اسدالله غالب ٿا ياد اچي وڃن. اهي شاعر پنهنجي دور جا تمام وڏا شاعر هئا. امير خسرو ته پنهنجي مرشد حضرت نظام الدين اوليا جي مقبري آڏو آرامي آهي ۽ عبدالرحيم خانخانان، پنهنجي اجاڙ مقبري ۾ زماني جي بيقدري کي ڏسندو ٿو رهي، ۽ مرزا غالب، پنهنجي ننڍڙي مقبري ۾ ستل آهي. شاهه ڀٽائي جو مقابلو اسين هنن ٽنهي شاعرن سان نٿا ڪريون. پر اهو ضرور چئي سگهجي ٿو، ته اهي ٽيئي شاعر پنهنجي پنهنجي وقت جي حڪمرانن جا مصاحب سٺا ۽ شاهه صاحب، وقت جي حڪمرانن کان منڪر هو. پنهنجي سماج ۽ طبقي کان باغي هو. هو ڪڏهن به حاڪم جي حاضري ڀرڻ نه ويو. شاعر پنهنجي شاعري جي ڪري سدائين زنده رهندا آهن. امير خسرو، عبدالرحيم خانخانان ۽ غالب جي شاعري کي وقت ڪڏهن وساري نه سگهيو آهي. هتي مون امير خسرو جوذڪر ڪيو. اچوته هن عظيم شاعر جو هي گيت ته پڙهي ڏسو:
يار من بيا بياد رتنم تاديم،
به لبم رسيده جانم، تو بياک زنده هام،
پس ازان ڪ من نه مانم، به چه ڪارخواهي آمد.
(ترجمو: منهنجا پرين اچ اچ، منهنجي تن ۾ اچ، ڇاڪاڻ ته آئون تنهنجو آهيان، منهنجو ساهه چپن تي اچي ويو آهي، تون اچ ته “خسرو” ٿي پوان، جڏهن آئون نه هوندس ته پوءِ تنهنجي اچڻ جو ڪهڙو ڪم.)
۽ دهليءَ جي هن شهر ۾ سنڌ جو عظيم مفڪر حشو ڪيو لراماڻي به، ڀڳت سنگهه مارڪيٽ ۾ رهندو هو. هتي ئي سنڌي ٻولي کي ڀارت جي قومي ٻولين ۾ شامل ڪرائڻ لاءِ هلچل هلي هئي، هن ئي شهر ۾ سنڌي ٻولي جي خوبصورت شاعر نارائڻ شيام به زندگيءَ گهاري هئي، هن ئي شهر دهليءَ ۾ ورهاڱي کانپوءِ سال 1956 جي آڪٽوبر مهيني ۾، پهريون ڀيرو حشو ڪيولراماڻي ۽ سندس ساٿين شاهه صاحب جو ڏينهن ملهايو هو. ان موقعي حشو ڪيولراماڻي شاهه عبداللطيف ۽ سنڌيت جي عنوان سان انگريزي ۾ هڪ شاندار تقرير ڪئي هئي. ۽ هن ئي شهر ۾ سنڌي ٻولي کي سنڌي تهذيب کي زنده رکڻ لاءِ سنڌو سماج هلچل شروع ٿي هئي. دهلي ۾ سنڌي ٻولي کي زندهه رکڻ لاءِ حشو ڪيولراماڻي، تيرٿ وسنت، نارائڻ شيام، شيام ڀاڳيا، لڇمڻ ڪومل، هريڪانت ۽ ٻيا دوست شامل هئا. اڄ اوهين شاهه کي ياد ڪري پراڻي روايت کي ياد پيا ڪريو. سنڌ جي عظيم سپوت ساڌوٽي .ايل واسوڻي هڪ ڀيرو لکيو هو: هاءِ سنڌڙي مان سهي نه سگهان تنهنجي جدائي-
واقعي سنڌ جيڪا ڪڏهن مور به نه مرڻي آهي، اها ڪنهن کان ٿي وسري سگهي. سنڌ جو اهو نسل، جيڪو اڌ صدي کان به اڳ پنهنجو وطن ڇڏي اچي ڀارت پهتو، ان کان به سنڌ ڪڏهن به نه وسري. نه وري اوهانجي نسل، جنهن ڪڏهن به سنڌ نه ڏٺي آهي اهو به سنڌي ٻولي جي ڪري سنڌ سان ڳنڍيل رهندو . سنڌين جي وچ ۾ ڀلي وطن هڪجهڙو کڻي نه هجي، پر سنڌي ٻولي ۽ شاهه عبداللطيف ڀٽائي انهن جي وچ ۾ هڪ پُل وانگر آهي، مڃيون ٿا ته نئون نسل سنڌي نٿو پڙهي سگهي، پر شاهه جي هڪ سٽ به کين بر زبان ياد اچي ويئي ته اهو ڳانڍاپو ٿي اڳتي وڌندو رهندو. هتي مرزا غالب جي فارسي غزل جي هڪ سٽ ٿي هتي ياد اچيم:
يان همدم فرزانه داني ره ويرانه،
شمع ڪدنه خواهد شداز، باد خموش آور،
غالب پنهنجي هن شعر ۾ همدم فرزانه سان مخاطب آهي، جيڪو رهه ويران کان واقف آهي ۽ انکي هو اهڙي شمع ٻارڻ لاءِ چوي ٿو، جنهن کي هوا به نه وسائي سگهي!
سو منهنجا ڀائرو ۽ ڀينرو!
سنڌ ۽ هند جي سنڌين ۾ محبت جي شمع ٻري رهي آهي ان کي تيز هوا طوفان جي به ڪڏهن نه وسائي سگهندي . دهلي سنڌ کان ڪيڏو به دور ڇو نه هجي پر اوهان سنڌين جي وجود سبب اسانجي نينهن جا ڳانڍاپا سدائين قائم رهندا. خوش هجو شال، ڌڻي اسان سڀني تي پنهنجو ڪرم ڪندو رهندو. شاهه سائين جي سٽ وانگر:
سائينم سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار
دوست تون دلدار عالم سڀ آباد ڪرين!