ڀڳتي تحريڪ جا شاهه تي اثر : غلام نبي مورائي
“جل مين مين پياسي موهي سن ڪر آئي هانسي”
ته تون خود خدا آهين، پر ڳولين ٿو ٻاهر تير ٿن تڪين تي.
لطيف سائين چيو:
“پاڻي مٿي جهوپڙا مورک اُڃ مرن”
گرونانڪ چيو ته:
“سڀ ڪجهه گهر ۾، ٻاهر ناهين”
لطيف سائين چيو ته:
“سوهي سوهُر سو اجل سو الله”
ميران چيو ته:
“نه مين جانون آرتي ٻنڌن، نا پوجا ڪي ريت،
تير مين تو پريم ديواني، ميرا درد نا جاني ڪوئي.”
“هر مندر ايهه سرير هئه” – (گرونانڪ)
ٽمورتي جي تصور ۾ ڦاٿل انسان، جپ تپ، پاٺ پوڄا، هو ون يگيه ۽ تاتر ائن جون مشڪلاتون ۽ مامرن ۾ منجهيل مٿان اشٽ ديو، ڪٿي راما، ڪٿي ڪرشن، ڪٿي هنومان، ۽ اڪيچار ديوين جا تصور ۽ پوڄائون، ڀڳتي تحريڪ سڀني کي گڏي هڪ ۾ جمع ڪيو ۽ اعلان ڪيو ته ڇوٽڪاري لاءِ انهن سڀن جو پوڄا پاٺ ڪرڻ ضروري ناهي، بس پيار ۽ عشق جي ضرورت آهي، پرڀو پائڻ لاءِ فقط پريم گهرجي، پنڊت ٿيڻ لاءِ:
“پوٿي پڙهه جگ موئا پنڊت ڀيا نه ڪوءِ،
ڍائي اڪشر پريم ڪي پڙهي سو پنڊت هوءِ”
(ڀڳت ڪبير)
گرو گوبند چيو:
“ساچ ڪهون سُن ليهه سبي، جن پريم ڪيو تن هي پرڀ پايو.”
سڀني ٻڌو ته جن پريم ڪيو، جو ايشُور مان ماڻهو جي وحدت کي پيار ڪري ٿو تنهن کي ئي پرڀو (پرڀ) ملي ٿو. ائين ڀڳتي تحريڪ سڀني ٻنڌڻن/بندشن مان آزاد ڪري سڀني کي مڪتي لاءِ حقدار قرار ڏنو، شرط آهي دل جي سچائي، صفائي، ايشور سان پريم ۽ خلق جي خدمت.
جيئن بابا فريد گنج شڪر چيو:
“فريدا خالق خلق ۾، خلق وسي رب مانهه”
اسان جي سامي چيو:
“خلق خالق ۾، خلق ۾ خالق.”
ائين ڀڳتي ڪم سڻائو ڪري ڇڏيو، ويدن جي سلوڪن کي به سڻائو ڪري ٻڌايو ويوڇو ته تصوف وحدت الوجود فلسفي سان ٺهڪيل آهن.
راجا واشڪليءَ رشي باهوءَ کي وينتي ڪئي ته آتما ڇا آهي ته رشي ماٺ ٿي ويو.
لطيف سائين چيو:
“جنين ڏٺي ست، تنين ڪڇيو ڪين ڪي.”
گرونانڪ جي سٽ:
“هر مندر ايهه سرير هئه.”
اصل هري، مالڪ جو گهر ته هي جسم ئي آهي.
لطيف سائين سمجهايو:
“نائين نيڻ نهار تو ۾ ديرو دوست جو”
ڀڳتي تحريڪ چيو:
“سڀ گهٽ رام بولي راما بولي رام نيا ڪو ٻولي ري”
لطيف سائين جي ٻولي سولي، سُرلي ۽ وڌيڪ سمجهائيندڙ آهي، جيئن چيائون:
“صوفي سير سڀن ۾ جيئن رڳن ۾ ساهه” يا “ ڏسڻ ڏسين جي همه کي حق چوين”
دنيا ۾ ڪابه نئين شئي ڪانهي نه ڪا ايجاد ڪري سگهجي ٿي. هيءَ ڪائنات جي ڪمن مان اتساهه ميڙي ڪجهه نواڻ سان پيش ڪجي ٿي. ڀڳتي تحريڪ اسلام جي وحدانيت کان متاثر ٿي، امير خسرو جي شاعري موسيقي، معين الدين چشتي، بابا فريد گنج شڪر جي شعر جن کي گرونانڪ خود هٿ ڪري گرنٿ صاحب ۾ سهيڙيو ۽ گرنٿ صاحب ۾ ڏنل 15 ڀڳتين جون ٻاڻيون ان وحدت جا گيت آهن جي لطيف سائين جي بيتن ۾ ڳولي سگهجن ٿا. بلڪه وڌيڪ اثر ائتا، سڻاوا ۽ پُر اثر آهن. جيئن:
“جي سوچندا اُگوي، سورج چڙهي هزار
ايسي چانڻ هونديان، گُربن گهور انڌيار”
شاهه سائين چيو:
“سهيسن سجن اڀري چوراسي چنڊن،
باالله ري پرين سڀ اونداهي ڀانئيان.”
وري شعر آهي:
“نينان انتر آئيو پلڪ ڍانپ توهي لون
نه مين ديکون اؤر نه توهي ديکن دون”
شاهه صاحب چيو:
“اکين ۾ ٿي ويهه ته آءُ واري ڍڪيان،
توکي ڏسي نه ڏيهه آءُ نه پسان ڪي ٻيو.”
اهڙي طرح هڪ ٻئي کان متاثر ٿيڻ ۽ متاثر ڪرڻ صدين تي پکڙيل ادب جو ڏانءَ آهي. باقي تحريڪ ۽ تصوف جو محور ته هڪ ئي آهي، جو عشق عبادت ڏانهن مڙڻ، پاڻ کي رب طرف متوجهه ڪرڻ، اڪيلائي ۾ بندگي ڪرڻ، ماڻهن سان ڀلائي ڪرڻ ئي اصل واٽ آهي پرينءَ پسڻ جي. صوفي سڀ سماع ۾ جڙڻ جا مشتاق ۽ ڀڳتي ڪير تن ۽ ڀڄن ڳائڻ سان ان رنگ ۾ رنڱيا رهن ٿا. حرس هوس، لالچ ۽ ميڙڻ جي ڏچن کان آزاد ٿيڻ، پيار ڪرڻ ۽ بخشڻ جو ڪم ڪندڙ، دين ديال، ديناناٿ يا غريب پرور، بي پرواهه بادشاهه! نماڻا غريب پاڻ مارڻ ۽ خودي کائڻ وارا اعلى ظرف انسان جيڪي عشق جي ذريعي پاڻ وڃائي عدم جي جزي کي ناس ڪري حق سان هيڪڙائي ماڻن ٿا ته سندن ٻولي ئي ٻي آهي: چيائون
“پاڻهي پسي پاڻ کي، پاڻهين محبوب
پاڻهين خلقي خوب، پاڻهي طالب تن جو”
(سُر ڪلياڻ)
“آپي رسيا رس آپ، آپي راوڻهار”
ڀڳتي جي ڀاو ۾ سڀ پاڻ ئي پاڻ آهي، وجود ته بس حق آهي، هڪ آهي.
“آپي پٽي قلم آپ اوپر ليک به تون،
ايڪو ڪهيئي نانڪ دوجا ڪاهي ڪون.”
لا موجود الا الله جو ڪلمو ڪافي آهي. الاالله کي ايڪو يتيم يا ايڪ لؤنڪار چئي سڀ ٻيائي جا پڙدا دور ڪيا ويا، ڀرم لاٿا ويا، سڀ جي برابري ۽ هڪجهڙائي جا دليل ڏنا ويا.
ڪبير چيو:
“اول الله نور اپايا قدرت ڪي سب بندي
ايڪ نور تي سڀ جڳ اُپجيا ڪوڻ ڀلي ڪون مندي.”
پر شاهه سائين شاهڪار بي مثل ۽ لاجواب شاعر موسيقي جو ماهر ۽ تصوف جو شهنشاهه آهي، جنهن وٽ شاعري جي اعلى ترين نسل جا واهپا آهن، لفظن جي سائنس، عشق جي شراب جا مٽ ۽ عشقيه داستان جو الڳ ورتاءُ آهي. هي سنڌ سنڌين ۽ ساڻيهه جي اها سڃاڻ آهي جنهن جو ڪوثاني ڪونهي. مونکي چوڻ ڏيو ته جيئن هومر سواءِ يونان جي سڃاڻپ ناهي، ورجل ئي اٽليء جي اصل ساڃاهه آهي، فردوسي ايران جو غرور آهي، شيڪسپيئر سواءِ راڻي ايلزبيٿ بي معنى دؤر جي مالڪ، جو ان دور ادب ۾ چئون: Shakespeareanage، مائيڪل اينجلو جو سٽائين چيپل ڪڍو ته سڄي يورپ جو وچ وارو دور ٻُسو لڳندو ته ساڳي ريت سنڌ جي سڃاڻپ، ٻوليءَ جي حفاظت روايتن، تهذيبن ۽ لوڪ ڪهاڻين جي ڪا معنى ناهي سواءِ شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي. لطيف سنڌ آهي سنڌ لطيف آهي ۽ هر سنڌي هاڻي هو ڪٿي به رهي ڀٽائي جي بيت جو حوالو آهي. 1923ع ۾ ڊاڪٽر هوتچند گربخشاڻي جي جديد انداز سان شاهه تي ڪيل تحقيق اڄ به بي مثل آهي. 1947ع بعد هند ۾ رهندڙ اسانجي سنڌي ڀائرن شاهه کي نه وساريو. 1951ع ۾ ڪلياڻ آڏواڻي “شاهه” ڪتاب لکيو.
1953ع ۾ اجمير مان شاهه جي ڪلام جو انتخاب شايع ٿيو. بمبئي مان ڄيٺمل مختلف عنوانن تي بيت گڏي “ڪامل جو ڪلام” ڪڍيو. 1958 ۾ ڪلياڻ آڏواڻي شاهه جو رسالو مرتب ڪيو. توهان وٽ ٺهيل سنڌالاجي ۽ ان جو ڪم ڪيل نه وسارڻ جو آهي نه وسرڻ جو آهي، جا جاکوڙ اڄ توهان جا محقق شاهه تي ڪن پيا، سا ڳاڻيٽي جوڳي آهي، پر ايڏي علم جو ڀنڊار پاڻ کي ڪينجهڙو ڪري لال ٿو ٿيئي.
“پاڻ وڃايم پنهنجو، پئي پريان جي پاس،
رتي علم نه راس ڌاران پسڻ پرين جي.”
ائين جي خودي کي کائين ٿا هلو ته تڪيا پسون تن جا، مان ۽ طلب کي موٽ ڏئي هوت پاتائون، جو موتي خزانا ته مٽي پيا لڳن.
“طلب جي تنوار متان ڪرين مڱڻا
ڌڪي ڪندئي ڌار، موتي ڏئي مٺ ۾.”
بندگي، ڀڳتي عشق ۽ سارڻ جا عجب رنگ فڪر ۽ ڦرهيون آهن.
“تو جني جي تات، تن پڻ آهي تنهنجي،
فاذ ڪروني اذڪُر ڪُم اي پروڙج بات،
هٿ ڪاتي ڳڙ وات، پڇڻ پر پرين جي.”
هن بيت کي پيار سان پڙ هجو، قرآني آيت کي سولي سنڌي ۾ سموئي “تون مونکي ياد ڪر ته مان توکي ياد ڪيان” جو مطلب پهرين سٽ ۾ ڇا ڪمال ڪيو اٿس ۽ آخري سٽ ته سوچ لوچ جو پورو نصاب آهي، پيو پڙهه.
“پڇن جي ميهار کي، پڇي سي ميهار
ترهو تنين بار عشق جنين کي آڪرو”
(سر سهڻي)
“سڀت پچار پرينء جي سڀت هوت حضور
ملڪ مڙيوئي منصور، ڪُهي ڪهندين ڪيترا”
توهان سڀ خود شاهه جا پارکو آهيو، ڪهڙي ويهي شرح ڪيان، بس ماٺ ڪري مزو وٺو، هن عشق جي آڪاس جو.
“ڀلا هوئا مسيري گهاگهر ڦوٽي،
مين تان پڻيان ڀرڻ سي ڇوٽي”
(ڪبير)
“گهڙو ڀڳو ته گهوريو، پاڻان هو حجاب،
واڄٽ وڄي وجود ۾ رهيو روح رباب،
ساهڙيءَ ثواب، آءُ گهڻو ئي گهوريان.”
“چتان جي نه چُرن الا اَن مَ وسران.
ڪانه گهرجي مون حياتي هوتن ري.”
“ڪهڙي منجهه حساب هئڻ منهنجو هوت ري”
آهي ڪنهن وٽ ههڙو ميٺاج، فڪر ۽ فلسفو، بس ان منڊ ۾ منڊيا وڃو ته ڏسو:
“ڪانهي ٻي ورونهن ٿيو مڙيوئي مينڌرو،
راڻو ئي راڻو راڻي ريء راڻي ڪو نانهه ٻيو”!
ڪائنات خود برهم جو ڦهلاءُ آهي- Its projection not creation،
شنڪر آچاريه وضاحت ڪندي لکيو ته آتما برهم جو جز ڪونهي جو برهم کي جزن ۾ ورهائي نٿو سگهجي. برهم هڪ آهي نه ٻه، نه ئي برهم جو هو بدليل روپ آهي ( اؤتار کي ايشور چوڻ غلط آهي ته بدليل روپ برهم نه ٿيندو) ڇو جو برهم تبديل کان آجو آهي. ها جيو آتما ۽ پرماتما ساڳي شئي آهي.
هاڻي شاهه سائين کي ٻڌو ۽ غور ڪيو:
“عاشق چئو مَ ان کي م- چئو معشوق،
خالق چئو مَ خام تون م- چئو مخلوق،
سلج تنهن سلوڪ جو ناقصئا مڱيو”
(سرڪلياڻ)
ڀڳتي عشق جي عوامي تحريڪ هئي ته تصوف به عشق جو عقيدو هو. ٻنهي جو چوڻ هو ته ڌڻي تائين رسڻ جو وسيلو مذهب جون ظاهري رسمون ۽ عبادتن کان وڌيڪ عشق آهي، انڪري شاه چيو:
“روزا نمازون اِيءَ پُڻ چڱو ڪم،
او ڪو ٻيو فهم جنهن سان پسجي پرين کي”
اهو ٻيو فهم عشق آهي. ساڳي ڳالهه ڀڳتي تحريڪ جي شاعر ڪبير پنهنجي انداز سان هيئن ڪئي.
“پوٿي پڙهه جڳ مئا، پنڊت ڀيا نه ڪوئي،
ڍائي اڪشر پريم ڪي پڙهي سو پنڊت هوءِ”
ڀڳتن ۽ صوفي شاعرن عورت ۽ مرد جي محبت جي تمثيل ۾ ڌڻي سان عشق جو اظهار ڪيو.
ٻنهي عورت بڻجي محبوب مرد سان محبت ڪئي ۽ پنهنجي پرينءَ جي هر عمل جي سرشاري ۽ هجر جي درد کي شاعري جو روپ ڏنو. هونئن صوفي شاعرن هندي زبان ۾ ڀڳتي واري شاعري ڪئي، جنهن جو وڏو مثال امير خسرو ۽ عبدالرحيم خان خانان آهن.
خان خانان جو شعر آهي ته:
“رحيمن ڌاگا پريم ڪا، مت توڙو جهٽڪاءِ
ٽوٽي تو ڦر نا جُڙي، جڙي گانٺ پڙ جاءِ”
خسرو جو شعر آهي:
“خسرو، ايسي پريت ڪرو، جو نه هندوڪي جوءِ،
پرائي پريت ڪي ڪارڻي، جل جل ڪوئلا هوءِ”
هندي جي انهن صوفي شاعرن جو ڀڳتي شاعرن تي سڌو اثر پيو. ڪبير ته سڌو سنئون خسرو کان متاثر هو.
حضرت بابا فريد شڪر گنج جو شعر آهي:
“ڪانگا ڪرنگهه ڍنڍوليا، سگلا کايا ماس
اي دو نيڻ نه ڇوليو، پريه ڏيکڻ ري آس”
ميرا ٻائي اهو ساڳيو شعر هندي ۾ چيو:
“ڪانگا سب تن کائيو، چن چن کائيو ماس،
يه دو نينان مت کائيو، پيا ملن ڪي آس”
ڀڳتي ۽ صوفي شاعر جيئن ته عشق جا شاعر هئا ۽ سندن احساس جي ڪيفيت ساڳئي هئي. انڪري ٻنهي جا خيال ۽ احساس هڪٻئي سان مليا پئي.
جيئن گرونانڪ جوشعر آهي ته: “هر مندر ايهه سرير هئه”
يعني هري جو مندر هي جسم آهي. اها ساڳئي ڳالهه شاهه صاحب پنهنجي انداز سان ڪئي:
“نائي نيڻ نهار تو ۾ ديرو دوست جو”
يا
“پائي ڪان ڪمان ۾، ميان مار مَ مون،
مون ۾ آهين تون، متان تنهنجو توکي لڳي”
پر ڪن ڪن شعرن کان شاهه سائين ايترو ته متاثر ٿيو آهي جو انهن کي پنهنجو پاڻ ۾ جذب ڪري انهن کي نئين سر تخليق ڪيو آهي.
جيئن گرونانڪ جو هي شعر:
“جي سوچندا اُگوري، سورج چڙهي هزار،
ايسي چائڻ هونديان، گُربن گهور انڌيار”
اهڙو ئي شاهه جو شعر ته:
سهيسن سجن اڀري چور اسي چنڊن،
باالله ري پرين سڀ اونداهي ڀانئيان”
ڪنهن ڀڳتي شاعر جو شعر آهي ته:
“نينان انتر آئيو پلڪ ڍانپ تو هي لون
نه مين ديکون اؤور نه تو هي ديکن دون”
ان شعر کي شاهه سائين هيئن نئين سر تخليق ڪيو آهي:
“اکين ۾ ٿي ويهه ته آءُ واري ڍڪيان،
توکي ڏسي نه ڏيهه آءُ نه پسان ڪي ٻيو”
ته انجي ڪهڙي تعريف ڪري ڪهڙي ڪجي، ڪهڙا ڳڻ چئي ڪهڙا چئجن، هو ڪَٿ کان ٻاهر اڪٿ آهي، بس سندس مهانتا ئي هڪ سِٽَ تي ختم ڪيان ٿو.
“پريم تنهجا پار ڪهڙا چئي ڪهڙا چوان”
مهرباني.