شاهه لطيف ۽ سندس هم اثر سرائيڪي، پنجابي ۽ ٻيا صوفي شاعر : پروفيسر ڪشمير سومرو
اسان جي عالمن ۽ محققن صوفي مت کي وچ اوڀر ۾ روشن خيال مسلمانن ۽ ڪٽر ملائن جي وچ ۾، هليل هلچل جو نتيجو قرار ڏنو آهي. اهو ڪافي حد تائين درست به آهي. مذهبي ڪٽر پڻي کان بغاوت جو نالو صوفي مت آهي. صوفين وحدت الوجود کي پنهنجي دين جو حصو ڄاڻايو، جڏهن ته ڪٽر مُلا وحدت الشهود کان ٻاهر نڪري نه سگهيا.
ننڍي کنڊ ۾ صوفي مت جو ٻج، شهيد اعظم حسين ابن منصور الحلاج (922ع-858ع) جو پوکيل آهي. جيڪو 905ع ۾ گجرات کان سنڌو ندي وسيلي ملتان کان به اڳتي ويو هو. منصور جو نعرو “انالحق” اڄ به هند ۽ سنڌ ۾ گونجي رهيو آهي. صوفي مت جي تعليم سبب مذهبي عبادت گاهن ۽ درگاهن ۾ رقص ۽ سماع جو بنياد پيو.
صوفي مت موجب، ڪائنات جي اندر ۽ ٻاهر جيڪو ڪجهه به آهي، هڪ ئي وجود جي جُزن تي مشتمل آهي. هر مظهر انهيءَ جو روپ ۽ پرتوو آهي. ان وجود کي سڃاڻڻ لاءِ وجدان جي ضرورت آهي. اهو وجدان حاصل ڪرڻ لاءِ نفس کي مارڻو پوندو آهي. نفس مارڻ لاءِ وڏا ڪشالا ڪڍڻا پوندا آهن. هڪڙا صوفي چون ٿا ته “شر” کان بچڻ لاءِ دنيا ترڪ ڪجي ۽ ٻيا چون ٿا ته “شر” کان بچڻ لاءِ “شر” جو مقابلو ڪجي. “شر” سان مقابلي لاءِ عمل جي ضرورت پوي ٿي. علم يا سمجهه جا ماخذ پنج حواس آهن، پر پنجئي حواس عقل ۽ دانش جا محتاج آهن. صوفي شاعرن وٽ انسان ۽ سندس تخليقڪار هڪ ئي سڪي جا ٻه پاسا رهيا آهن. سندن مطابق وحدت (فرد) ۽ ڪل (فطرت/قدرت/خدا) پاڻ ۾ ڳنڍيل ۽ اٽوٽ آهن.
ننڍي کنڊ جا سڀ صوفي “ڪُل” يا قدرت يا فطرت يا خدا کي وحدت چئي ان سان عشق ڪن ٿا ۽ اهو عشق جو اظهار پنهنجو پاڻ سان عشق ڪرڻ جي برابر آهي.
اهڙي طرح صوفي شاعر مذهبي ڪٽر پڻي جو مقابلو ڪن ٿا ۽ خالق ۽ مخلوق جي وچ ۾ وڇو ٽيون گهٽ ڪرڻ جي جدوجهد ڪن ٿا. هُو خالق کي سراپا سونهن ۽ سچ سمجهن ٿا ۽ ان کي ويجهي ٿيڻ لاءِ هو سونهن ۽ سچ سان پيار ڪرڻ ۽ مٿان جان گهورڻ کي به عبادت سمجهن ٿا.
شاهه عبداللطيف ڀٽائي (1752ع-1689ع) سنڌ جو اهو سر موڙ شاعر آهي، جنهن صوفي مت جي سوچ کي پنهنجي شاعري ۾ سموئي کيس آفاقي ۽ لازوال بڻائي ڇڏيو. شاهه سائين جي شاعري تي ايراني صوفي شاعرن رومي، عطار ۽ شيخ سعدي جي شاعري ۽ نظرين جو وڏو اثر رهيو آهي. شاهه سائين جي شاعري جو اثر ٻين صوفي شاعرن تي تمام واضح آهي، جن ۾ بلها شاهه (1757ع-1680ع)، وارث شاهه (1798ع-1722ع)، خواجه غلام فريد (1901ع-1845ع) ۽ سچل سرمست (1829ع-1739ع) شامل آهن.
ڪجهه حوالن مان اهو پتو پوي ٿو ته سنڌ ۾ پهريون صوفي 9 صدي ۾ حاجي طراب هو. 13 صدي تائين صوفين جو هڪ ئي طريقو رائج هو. انهي کانپوءِ صوفين جون چار شاخون 1 سهروردي 2 نقشبندي 3 چشتي 4 قادري جو وجود پيو. گڏيل هندستان ۾ صوفين جو پهريون طريقو سهروردي وجود ۾ آيو. سهروردي طريقي جو اصل وطن بغداد (عراق) هو. سهروردي طريقي کي تغلقن جي حمايت به حاصل رهي.
سنڌ ۾ صوفي شاعرن جي ڪم کي انگريز حڪمرانن گهڻو اڳتي وڌايو. (1843ع) ۾ سربارٽل فريئر سنڌي ٻولي کي تعليم جي ٻولي بڻايو. 12 لهجن کي ملائي هڪ لهجو تيار ڪرايو ۽ هن پنهنجي انگريز آفيسرن کي به سنڌي ٻولي سکڻ جو حڪم ڏنو. ٻيو لائق ذڪر جرمن عالم ترمپ صاحب هو، جنهن شاهه سائين جي شاعري کي روشناس ڪرايو ۽ شاهه صاحب جو رسالو ڇپرائي پڌرو ڪيو.
صوفي حضرت محمد ﷺجي هن حديث تي عمل ڪندا آهن، جنهن ۾ فرمايل آهي ته، “جنهن پاڻ کي سڃاتو تنهن ڄڻ الله پاڪ کي سڃاتو.”
قرآن پاڪ ۾ الله تعالى فرمائي ٿو ته “انسان منهنجو ڳجهه آهي ۽ مان انسان جو ڳجهه آهيان.”
حضرت عيسى عه فرمايو، “ڏسو، خدا جي سوا طاقت انسان جي اندر ۾ آهي.”
قرآن جي آيتن ۾ به “آئون يا “مان” جي صيغي جي بجاءِ اسان جو صيغو استعمال ٿيل آهي.
ننڍي کنڊ جي صوفين جو پرچار ۽ عبادت انسان ذات جي چوڌاري گهمي ٿي. دين ڌرم سڀ انسان لاءِ آهي، انسان دين ڌرم لاءِ ناهن پيدا ڪيا ويا، انهيءَ ڪري سڀني صوفين انساني رواداري جو سبق ڏنو ۽ مذهبي انتها پسنديءَ کي ننديو آهي. صوفين انسان ۽ سندس خلقڻهار کي هڪ ٻئي ۾ ضم ڪري ڇڏيو. انسانن جي برابري لاءِ ڪنهن به ڏک، تڪليف جي پرواهه نه ڪئي ۽ پنهنجو پاڻ کي گهاڻن ۾ پيڙائي ڇڏيو.
سنڌي، سرائيڪي، پنجابي، پشتو، بلوچي ۽ هندي هن کنڊ جي صوفين جون ٻوليون رهيون آهن. انهن ٻولين جي آواز ۾ فطرت جو هڪ وجدان ۽ ميٺاج موجود آهي. پيار جو اظهار انهن ٻولين ۾ سڀ کان بهتر انداز ۾ ڪري سگهجي ٿو. صوفين جي نظر ۾ بندو ۽ خالق هڪ ئي سڪي جا ٻه پاسا آهن. عاشق ۽ معشوق هڪ ئي وجود ۾ ساهه کڻن ٿا. شاهه سائين جن فرمائين ٿا:
وحدت تان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُل،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻي م ڀُل،
هو هلاچو هُل، باالله سندو سڄڻين.
شاهه سائين فرمائي ٿو ته جيستائين دل ۾ دغا آهي، پوءِ ڀلي ظاهري شڪل صورت مسلمان واري هجي، ايمان وارو ٿي نٿو سگهجي، شاهه سائين فرمائين ٿا:
ان پر نه ايمان، جو ڪلمي گو ڪوٺائين،
دغا تنهنجي دل ۾ ، شرڪ ۽ شيطان،
منهن ۾ مسلمان، اندر آذر آهئين.
(شاهه رح)
شاهه سائين حق جي حقيقت هن طرح بيان ڪئي آهي:
مُئي هاٿين سين مامرو، اچي پيو انڌن،
مُناڙين هٿن سين، اکئين ڪين پسن،
في الحقيقت فيل کي، سڄا سڃا ڻين،
سندي سردارن، بصارت بينا ڪري
(شاهه رح)
شاهه سائين حق کي هيئن به بيان ڪيو آهي:-
ڪوڙو تون ڪفر سين، ڪافر مَ ڪوٺاءِ،
هندو هڏ نه آهين، جڻيو تو نه جڳاءِ،
تلڪ تنهين کي لاءِ، سچا جي شرڪ سين.
صوفي جو دشمن سندس اندر آهي. شاهه سائين فرمائي ٿو:-
صوفي لاڪوفي، ڪونه ڀانئين ڪير،
منجهائي منجهه وڙهي، پڌر نه آهين پير،
جنين ساڻ وير، هي تنين جو واهرو.
(شاهه رح)
پاڻهين پسي پاڻ کي، پاڻهين محبوب،
پاڻهين خلقي خوب، پاڻهين طالب تن جو.
(شاهه رح)
عقل جي انڌن لاءِ فرمائين ٿا:-
پاڻي مٿي جهو پڙا، مورک اُڃ مرن،
ساهان اُوڏا سپرين، لوچي تان نه لهن،
دم نه سڃاڻن، دانهون ڪن مُٺن جيئن.
سڄڻ ۽ سوري، ٻئي اکر هڪڙي،
وِهڻ وا ٽڙين تي، ڪارڻ ضروري،
ٻنهي جي ڀوري، جي ڏني ري نه جُڙي.
جن خيالن جو اظهار شاهه سائين جن ڍڪيل انداز ۾ ڪيو آهي سچل انهن کي کليل نموني بيان ڪيو آهي سچل سائين جن فرمائين ٿا:-
مسجد ۾ تون آهين، ته مئخاني ۾ ڪير آهي؟
بنايو گهر ڪعبي کي تو، ته بتخانن ۾ ڪير آهي؟
لباس المومنين اوڙهي، قلوِب الڪافرين آيا،
سڃاڻو ڪيئن “سچو” انسان ته انسان ۾ ڪير آهي.
عام لوڪن ۾ شاهه لطيف ۽ بلهي شاهه ڪافين جي شاعرن طور سڃاتا وڃن ٿا. سندن زمانو به ساڳيو هو ۽ ٻئي مغلن جي ڏاڍ ۽ جبر جا شاهد رهيا ۽ انهن خلاف پنهنجي شاعري ذريعي جدوجهد ڪيائون. ٻنهي صوفين جو صوفين جي سلسلي قادريه سان تعلق هو. سندن دور ۾ صوفي دارا شڪوه شهيد ٿيو ۽ شيعه سُني وارو تضاد به انهن جي دؤر ۾ اڀري سامهون آيو.
بلهي شاهه فرمائي ٿو ته:
نه مين مومن نه مين ڪافر، نه سيد نه سيد،
چوڏهين طبقين سرا، ساڊا ڪتي نه هوندا قيد،
اڳتي وري هن ريت فرمايو اٿن:
کتهي شيعه اي، کتهي سُني اي،
کتهي جڻاداري، کتهي مُني اي،
ميري سب سي، فارغ کُني اي،
جو کها، سويار منيندا.
بلهي شاهه سڀني تعصبن کان آجو هو. هن کي فقط پنهنجي مرشد جي هدايت موجب “حق ۽ سچ” چوڻو هو. پوءِ کڻي هندو هجي يا مسلمان ان لاءِ بلها شاهه آواز اٿاريندو هو. بلها شاهه مُلن جي طرفان ويڇا وجهڻ جي ڪري مٿن ڏاڍو ڪاوڙيل هو. هنجي نظر ۾ ملا ماڻهن کي منجهائي مارين ٿا. شاهه لطيف به پنهنجي شاعري ۾ مُلن کي تمام گهڻو ننديو آهي:
مُليئن مُٺي ماءُ، جو پتو ڦٿو پيٽ ۾،
سڃاڻي الله، ٽٻي ڏنائين ڌوڙ ۾،
ظاهر ۾ زاني، فڪر منجهه فنا ٿي،
تنين کي تعليم جي، ڪڙهه اندر ڪاني،
حرف حقاني، دور ڪيائون دل مان.
بلها شاهه به پنهنجي شاعريءَ ۾ هن ريت اظهار ڪري ٿو:
سڄي ڄمار مسيت ۾ گذري، پر تنهنجي دل مان پليتي نه ويئي ۽ نه ڪڏهن سچي دل سان هڪ هيڪڙائي جي نماز پڙهيئي.
عمر گوائي وچ مسيتي،
اندر ڀريا نال پليتي،
ڪدي توحيد نماز نه نيتي.
(بلها شاهه)
صوفي شاعرن ڪُل ۽ جُز کي ملائي هڪ ڪري ڇڏيو آهي. هنن جي اڳيان سڄڻ، مجنون، ليلا، دشمن، مرشد ۽ مريد سڀ هڪ ئي وجود جو نالو آهي.
سُو هيءُ، سوهُو، سو اجل، سوالله،
سو پرين، سوپساه، سو ويري، سو واهرو. “شاهه”
ساڳيو مفهوم بلها شاهه وٽ هن ريت آهي:
کهون بير پڙا، کهو بيلي هي،
کهون مجنون هي، کهون ليلى هي،
کهون آپ گرو، کهون چيلا هي.
صوفي شاعر محبت ۾ مات ٿيڻ کي عشق چون ٿا ۽ ڪاتيءَ هيٺان ڪسجڻ ۽ باهه ۾ سڙڻ کي برابر سمجهن ٿا. شاهه سائين ڪاتيءَ کي پهرين پوڻ جو حال پُر شدت بيان ۾ عاشق کي ڏيکاريو آهي.
پهرين ڪاتي پاءِ، پُڇج پوءِ پريتڻو،
ڏک پريان جو ڏيل ۾، واڄٽ جيئن وڄاءِ،
سيخن ماه پچاءِ، جي نالو ڳيڙءِ نيهن جو (شاه)
بلها شاهه به ساڳين خيالن جو اظهار ڪجهه هن ريت ڪيو آهي.
جدون يحى ني پائي جهاتي،
رمز عشق دي لائي ڪاتي،
جلوه دتا اپنا ذاتي،
تن خنجر کيتا لال،
ايس نيو نيهه دي الڻي چال.
صوفين جو خدا ۽ رسول هڪ ئي آهي ۽ دنيا وي علم انهن جو پرتوو آهي. جيئن بلها شاهه فرمائي ٿو:-
علمون بس کري اويار،
اکو الف تيرا درکار.
شاهه لطيف ساڳي ڳالهه هن طرح ڪئي آهي:
هارائج هنئين ۾، الف سندي اوڙ،
ڪتابن جي ڪوڙ، منجهان ئي معلوم ٿئي.
بلها شاهه الله پاڪ ۽ رسول ﷺ جن جي محبت جو عڪس بهترين طريقي سان بيان ڪيو آهي. فرمائين ٿا:
احمد احد وچ فرق نه بلهيا،
رتي کو بهيت مروڙي دا.
موضوع ۽ خيال هڪڙو، بيان ڪرڻ جو انداز به ساڳيو ڄڻ ته سنڌي ۽ پنجابي ۾ ترجمو ٿيل هجن. شاهه سائين ساڳي ڳالهه بيان ڪئي آهي سُهڻي انداز ۾:-
احد، احمد پاڻ ۾، وچان ميم فرق،
آهي مستغرق، عالم انهيءَ ڳالهه ۾.
(شاهه)
مُلن طرفان مذهب جي ڀيانڪ شڪل پيش ڪرڻ تي صوفين کي ڏاڍي ڪوفت ٿيندي هئي. صوفين مُلن کي تمام گهڻو ننديو آهي. شاهه سائين ڪجهه هن ريت فرمائين ٿا:
پڙهيو ٿا پڙهن، ڪڙهن ڪين قلوب ۾،
پاڻان ڏوه چڙهن، جي ورق ورائين وترا.
جِيئن جِيئن ورق ورائين، تِئن تِئن ڏٺو ڏوه،
تنهن ڪهڻي ڪيو ڪوهه، جي رهڻي رهيو نه سپرين.
بلها شاهه به مُلن مٿان ڪاوڙيل هو، کين تلقين ڪندي چون ٿا:
کيون پڙهائين، گڊ کتابان دي،
سر چانان اين، پنڊ عذابان دي،
هُن هوئيا ئين، شڪل جلادان دي،
اگي مشڪل پينڊا، بهارا اي.
جتي صوفين شاعريءَ ذريعي زندگي جي سڀني پهلوئن کي چٽو ڪيو آهي، اُتي پنهنجي رهبر ۽ شهيد اعظم منصور حلاج کي به نه وساريو آهي. بلها شاهه فرمائين ٿا:
شاهه منصور ڪهاوي،
رمز اناالحق آپ سناوي،
آپي آپ نون سولي چڙهاوي،
تي ڪول کهلو ڪي هسدائي!
بي حد رمزان رسدائي،
ڊهولن ماهي.
ٻئي طرف شاهه سائين پنهنجي رهبر کي ڪيئن سهڻي انداز ۾ ياد ڪيو آهي:
جر ٿر تک تنوار، وڻ ٽڻ وائي هيڪڙي،
سڀئي شيءِ ٿيا، سوريءَ سزاوار،
همه منصور هزار، ڪهڙا چاڙهيو چاڙهين.
سنڌي ۽ پنجابي ٻولين جي ميلاپ مان نڪتي آهي سرائيڪي ٻولي، جنهن ۾ ٻنهي ٻولين جو رس ۽ چس موجود آهي. سرائيڪي ٻولي جو سرموڙ شاعر آهي خواجه غلام فريد (1901ع-1845ع) جنهن جي ڪافي هند ۽ سنڌ ۾ تمام گهڻو مشهور ۽ مقبول آهي. مٺڻ ڪوٽ جي هن صوفي شاعر تي شاهه عبداللطيف ڀٽائي ۽ سچل سر مست جي ڪلام جو اثر ملي ٿو، هن پنهنجي ڪلام ۾ سنڌ ۽ سنڌي ثقافت جو ذڪر ڪيو آهي. محققن جو چوڻ آهي ته خواجه غلام فريد پنهنجي شاعري جو بنياد ئي سنڌي شاعري تي رکيو آهي. شاهه لطيف جي خيال وانگر خيال پڻ ملي ٿو. هن رب پاڪ جي ذات جو جلوو هرجاءِ، هر هنڌ ۽ هر جڳهه تي پسيو آهي. هن وٽ وجوديت اهم موضوع آهي. فرمائين ٿا:
وحدت ذاتي سڀ دا،
هي آغاز انجام،
تکڙي تيغ لقي دي،
غير ڪيتا قتلام.
(خواجه فريد)
خواجه فريد جڏهن هوش سنڀاليو هُيو. تڏهن کان سندس ذهن ۾ هيڪڙائي جو فلسفو ويهي رهيو. هن وٽ هيڪڙائي ڪجهه ان ريت آهي:
هِڪ هَي، هڪ هَي هِڪ هَي،
هِڪ دِي هر دم سِڪ هَي.
پنهنجو پاڻ کي سڃاڻڻ لاءِ خواجه فريد به شاهه لطيف وانگر پنهنجي شاعري ۾ چوي ٿو:
خود واجد خود موجود اور خود موجود،
خود عالم خود معلوم اور خود علم،
خود منور خود مُنوک اور خود نور،
خود شاهد خود مشهود اور خود شهود.
(فريد رح)
ساڳيو خيال شاهه سائين اڳ ۾ بيان ڪري چُڪو آهي:
پاڻهين جل جلالُهءُ، پاڻهين جان جمال،
پاڻهين صورت پرينءَ جي، پاڻهين حسن ڪمال،
پاڻهين پير مريد ٿئي، پاڻهين پاڻ خيال،
سڀ سڀوئي حال، منجهان ئي معلوم ٿئي.
خواجه غلام فريد به شاهه لطيف ونگر سونهن ۽ محبت جو شاعر هو. خواجه فريد به عشق جي باهه جو سيڪ کاڌو آهي، ان سبب ڪري سندس ڪردار پرُ جوش آهن، فرمائين ٿا:
تتي نينهن دي، پنڌ اڙانگي نين،
ڏکي ڏونگر اوکي لانگهي نين،
ڏنگڙي راهه اولڙي وَلڙي دي،
ٻيا پنڌڙي روه جبلڙي دي،
متان سمجهن مفت سهانگي نين.
“فريد رح”
شاهه لطيف خواجه فريد کان گهڻو اڳي سسئي جي ۽ اڻانگن واٽن جو ذڪر ڪيو آهي، فرمائين ٿا ته:-
آڏو تراڇا، آهُڙا، ڏونگر کي ڏاڪا،
ڪيم آه عجيب کي، سڪ منجهان ساڪا،
پيئي هٿيڪي هوت کي، ڪُوڪ وڃي ڪَنِ ڪا،
منهنجو وس واڪا، ٻڌڻ ڪم ٻروچ جو.
(شاهه رح)
فريد به شاهه سائين جيئن وحدت ۽ هيڪڙائي کي پنهنجي ڪلام جو موضوع بڻايو آهي، چوي ٿو:
احد اوهي هي، احمد اوهي،
ميم دي اولي، دلڙي موهي.
وري چوي ٿو:
احد تي احمد فرق نه ڪوئي،
واحد ذات صفات نين.
شاهه سائين ساڳئي ڳالهه هن طرح چئي آهي:
احد احمد پاڻ ۾، وچان ميم فرق،
آهي مستغرق، عالم انهيءَ ڳالهه ۾،
صوفي شاعرن وٽ راڳ رهاڻ ۽ رقص وسماع جو وڏو درجو رهندو اچي پيو. ۽ انهي کي هو عبادت سمجهندا هئا. ان لاءِ ته انهن ڌڻي پاڪ کي هر جاءِ ۽ هر روپ ۾ پسيو آهي. هر صوفي انهي لحاظ کان هڪ خيال نظر ايندو. فريد فرمائي ٿو:
هر صورت وچ يار داجلوه، ڪيا آسمان زمين،
احدا هابڻ احمد آيا موهين چين بچين.
“فريد رح”
سڀني صوفين جو مقصد ساڳيو آهي. پر انهن جي ٻولي ۽ انداز الڳ رهيا آهن. شاهه سائين به ساڳي ڳالهه هن طرح چئي آهي:
سڀ ڪنهن ڏانهن سامهون، ڪو هنڌ خالي ناهه،
احد جي ارک ٿيا، سي ڪانئر ڪبا ڪانهه،
محب منجهين من مانع، مون اڄا ڻندي اجهيو.
(شاهه رح)
صوفين ڪنهن به هڪ گروه يا فرقي جي پرچار ڪرڻ کان پاسو ڪيو آهي. هنن وحدت ۽ ڪثرت ۾ اهائي هيڪڙائي ڏٺي ۽ اُن کي ڳايو.
وحدت تان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُل ،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻوليءَ ٻي م ڀُل،
هُو هُلاچو هُل، باالله سندو سڄڻين.
(شاهه رح)
غلام فريد به وحدت ۾ ڪثرت کي ڏٺو آهي. الله پاڪ جي تعريف پنهنجي ڪلام ۾ ڪئي آهي. فريد فرمائي ٿو:
هر مظهر وچ آپ سماوي، اپڻا آپ ڪري ديدار،
هر صورت وچ آوي يار، ڪرڪي ناز ادا لک بار.
شاهه سائين وحدت ۾ ڪثرت واري خيال کي خوبصورت انداز ۾ بيان ڪيو آهي فرمائين ٿا:
ايڪ قصر، درلک، ڪوڙين ڪڻس ڳڙکيون،
جيڏ انهن ڪريان پرک، تيڏانهن صاحب سامهون.
شاهه لطيف جي هن شعر جو غلام فريد تي ڪيترو اثر ٿيو آهي. ان جو اثر سندس هن شعر مان واضح طور تي نظر اچي ٿو. خواجه غلام فريد فرمائين ٿا:
هر صورت وچ يارڪون، ڄاڻين غير نهين موجود،
سڀ اعداد ڪونه سمجين، واحد ڪثرت هي مقصود.
خواجه غلام فريد ۽ شاهه سائين جا اهڙا سوين شعر خيال ۽ مفهوم جي لحاظ کان ڄڻ هڪ ٻئي جو ترجمو هجن. شاهه لطيف ڏيد سو سال اڳي اُهي خيال ڏئي ۽ چئي چُڪو آهي. حاصل مطلب ته تصوف جو فهم ۽ فڪر اڄ به ايڪوهين صَديءَ ۾ چوڏس چوڌاري متل مانڌاڻ ۾ نخلستان جو ڏيک ڏئي ٿو ۽ ڏيندو رهندو.