علم جو روشن چراغ-سراج ( هڪ ياد، هڪ تاثر) : گل محمد عُمراڻي
”سنڌي ٻولي سِڌوسنئون سنسڪرت مان نڪتل نه آهي، بلڪ سنسڪرت کان اڳ واري دؤر جي سنڌو ماٿر جي قديم ٻولي آهي. لهندا (سرائيڪي، بهاولپوري، ملتاني، ديري والي، هِندڪو) ڪشميري ۽ اُترئين سنڌو ماٿر جون ”دادري ٻوليون“ ان جون ڀينرون آهن. بودو باش جي لحاظ کان اُهي مڙيئي سنڌو ماٿر جون آڳاٽيون Indo-Aryan هند آريائي ٻوليون آهن. پر سٽاءِ ۽ تاريخي ارتقا جي لحاظ سان اُهي هن براعظم جي ٻين هند آريائي ٻولين کان نراليون آهن، ڇاڪاڻ ته اُنهن جي بناوت ۽ اوسر ۾ هِند_ايراني ۽ اولهه کان ٻين داخل ٿيندڙ ٻولين کي دخل آهي.“
هاڻ اچون ٿا سراج صاحب جي نظريي تي. سراج صاحب 1964 ۾ هڪ ڪتاب ساڳي موضوع تي ”سنڌي ٻولي“ لکيو. جنهن ۾ هن جيئن ڪارل مارڪس (Karl Marx) هيگل جي جدليات Dialectics کي اونڌو (Invert/up-side down) ڪيو هو. تيئن هن سڀني اڳ وارن مُروج نظرين کي ڄڻ رد ڪري، مٿي واري حصي کي هيٺ (Invert) ڪري هن اونڌي ▲ (Triangle) کي سڌو ڪري ▲ اعلان ڪيو ته ”سنڌي، سنسڪرت جي ڄائي نه پر سنسڪرت، سنڌي جي ڄائي آهي.“
سراج صاحب ائين به لکيو ته ”سنڌي جيڪڏهن سنسڪرت لفظن جي مرهون منت آهي، ته سنسڪرت تي سنڌي جو ان کان به وڏو قرض آهي. سنسڪرت هڪ طرح سان سنڌي جي ڄائي آهي، سڌي طرح نه سَهي، اڻ سڌي طرح سهي.“
هاڻ توهان پاڻ اندازو لڳايو ته ڊاڪٽر بلوچ ۽ سراج ميمڻ ڪا به حتمي راءِ ڏين ٿا يا فقط Hypothetical مفروضا تي بحث ڪن ٿا، ۽ ٻه مختلف پر پاڻ ۾ ٺهڪي ايندڙ Paradigms (ماڊل) ڏين ٿا. مان فقط مثال طور تي ٻنهي دانشورن جي ٻن Paradigms جو حوالو ڏنو آهي. ذاتي طرح مون کي خبر آهي ته سراج صاحب جن CSS ڪرڻ کان اڳ ادبي بورڊ ۾ ڪم ڪندي هر آچر جي ڏينهن ڊاڪٽر بلوچ سان گڏ صبح جو مارننگ شو ۾ گڏجي فلم ڏسڻ ويندا هئا. ۽ سندن گهر اولڊ ڪئمپس ۾ گاڏي کاتي ۾ گڏ هوندا هئا. سندن اختلاف علمي ادبي حد تائين جائز ۽ مُباح هئا پر ذاتي طور تي سراج صاحب ڊاڪٽر صاحب جو دلي طرح احترام ڪندو هو ۽ آخر تائين اِهو برقرار رهيو. مان توهان کي ٻڌايان ته عام تاثر اِهو هوندو هو ته سراج صاحب گهٽ ڳالهائيندو آهي ۽ اُن ۾ ڪو شڪ به نه آهي هو اسان جي عام اديبن ۽ شاعرن وانگر اَجايو لٻاڙي ۽ Garrulous ۽ گهڻ ڳالهائو ڪو نه هو، پر هن جي مونسان هڪ دفعو خلاصي ڪچهري ٿي جنهن ۾ هن مون سان مُسلسل 15 منٽ ڊاڪٽر بلوچ جي طبيعت ۽ مزاج متعلق ڳالهايو. اِهو موقعو هو جڏهن لياقت نيشنل لائبريري ڪراچي ۾ اڪيڊمي آف ليٽرس وارن مرحوم غلام رباني آگري جي وفات تي هڪ ادبي ريفرنس (Reference) مُنعقد ڪيو هو . اوهان کي اِهو ٻڌي حيراني ضرور ٿيندي اُن سڄي تقريب ۾ سڄي ڪراچي مان رڳو 15کن ماڻهو شريڪ ٿيا ۽ انهن مان سراج صاحب به هڪ هو. مٿي اسٽيج تي ڊاڪٽر محمد علي صديقي ۽ آفاق صديقي به ويٺل هئا. سراج صاحب آهستي مونکان ڊاڪٽر بلوچ متعلق حال احوال وٺندو رهيو. انهي مان هن جي دل ۾ ڊاڪٽرصاحب لاءِ احترام ۽ عقيدت ظاهر ٿي رهي هئي. ڊاڪٽر صاحب کي جڏهن مون اِها ڪهاڻي ٻڌائي ته هو به نهايت گهڻو خوش ٿيو ۽ چيائين ته سراج تمام لائق انسان ۽ اورچ عالم آهي. هنن ٻنهي جي وچ ۾ جيڪي ويڇا پيدا ڪيا ويا هئا، اُهي ڪجهه وچ وارن ”دوستن“ جي ”مهرباني“ هئي. سراج صاحب اسانجو اهڙو ”ڪم گو“ محقق هو جنهن وٽ وقت جو گهڻو قدر ۽ احساس هو ۽ هو به ڊاڪٽر بلوچ صاحب جيان هميشه توري تڪي ڳالهائيندو هو. باقي اسين سڀ اجايو سطحي گفتگو ڪري، وقت کي ائين وڃايون ٿا، جنهن جو احساس اسان کي ڪونهي، ڊاڪٽر صاحب جي وفات اپريل 2011 ۾ ٿي ۽ سندس دکدائڪ وڇوڙي تي گهڻا ئي ادبي ميڙاڪا ٿيا پر سڀ کان يادگار ريفرنس ڪراچي جي آرٽس ڪائونسل طرفان سڏايو ويو. ان ۾ امرجليل، سنڌي ۾ ڳالهايو، پر سراج صاحب جي انگريزي ۾ لکيل پنهنجي هڪ يادگار Obituary (شرڌانجلي) ڊاڪٽر بلوچ تي اهڙي انداز ۾ پيش ڪئي ڄڻ افلاطون پنهنجي استاد محترم سقراط جي جيون ڪٿا جي باري ۾ خراج عقيدت پيش ڪري رهيو هجي. اهڙي تقرير مون گهڻي وقت کان پوءِ ٻڌي هئي ۽ مونکي ائين محسوس ٿيو ته ڄڻ ڊاڪٽر بلوچ جو روح اسان حاضرين سان گڏ پٺيان ويٺل هجي. سراج صاحب کي انگريزي ادب ۽ ٻولي تي مڪمل دسترس (Command) هئو. هنجي انگريزي رواني محمد ابراهيم جويو صاحب جي معيار جي هئي. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ اڪثر چوندو رهندو هو ته اسانکي انگريزي ۾ لکڻ گهرجي ڇاڪاڻ ته اسان جي شناخت بيشڪ مادري سنڌي ۾ آهي، پر اسان کي قومي ۽ بين الاقوامي مڃتا انگريزي ٻولي ۾ ملندي. هاڻي اقبال، غالب، مير تقي مير، ٽيگور، رُومي ۽ خليل جبران انگريزي جا حوالا آهن.
سراج صاحب جي ڪهاڻين ۽ ناولن تي ٻين دوستن لکيوآهي ۽ لکندا رهندا. پر مان فقط اهو چوندس ته تاريخ کي Narrate طور پيش ڪرڻ ڪا معمولي ڳالهه نه آهي. ارغونن جي دور تي ڇو لکائين ۽ حُر جي تحريڪ کي ڇو نظر انداز ڪيائين؟ اهي اهڙا سوال اهن ته ڄڻ شيڪسپيئر (Shakespeare) کان پڇجي ته هن Juliet Romeo تي ڇو لکيو (جيڪي اطالوي عاشق معشوق هئا) ۽ انگريزي يا آئرش جوڙن کي ڇو نظر انداز ڪيائين؟ جن جا انيڪ قصا انگريزي لوڪ ادب۾ کوڙ آهن. اديب جو موضوع Subject (مضمون) هن جي ذاتي (Subjective) پسند تي هوندو آهي. مان سمجهان ٿو ته پير حسام الدين راشدي جي تجويز تي ئي ”پڙاڏو سوئي سڏ“ لکيو ويو هوندو. باقي ”حُر تحريڪ“ بابت واقعي اڃان به گهٽ ادبي Fiction لکيو ويو آهي. جنهن جا ڪارڻ سياسي جانبداري سبب به آهن.سرفروش حُرن جي تاريخ تي لکڻ وارا شايد اُن اصل مواد تائين رسائي ڪري نه سگهيا آهن ۽ Genuine فڪشن ۾ ناول نگاري هونئن به هاڻ اسان وٽ هڪ Dying Art (مرڻندڙ فن) آهي. سراج جي منظر نگاري ۽ ٻولي جي سٽاءُ (Diction) تي گهڻو ڪجهه لکي سگهجي ٿو پر اڄ مان فقط سراج جي بحيثيت هڪ Cultural مُهذب ۽ سلڇڻي انسان هجڻ با بت ئي لکندس. سندس گهٽ ڳالهائڻ ۽ توريل تڪيل گفتگو، نشست برخواست، منطقي ۽ عقلي (Logical and Rational) انداز، اخباري صحافت ۾ جدت (Innovation) ۽ نواڻ ۽ عام Routine انداز کان هٽي اداريه نويسي، ۽ ڪافي ڏکئي وقت (Marital Law) ۾ پيپلز پارٽي جي پاليسي کي عوامي انداز ۾ تز ۽ ٺيٺ ٻولي ۾ پيش ڪرڻ اڃان اهڙا موضوع آهن، جيڪي متنازعه ته آهن پر مُنفرد ۽ دلپزير پڻ آهن. سراج جي بهترين وڪالت ۽ قانونداني جي هاڪ ۽ ساک ڪراچي جي هاءِ ڪورٽ ۾ بالڪل مڃيل هئي. هو خاص طرح سان انڪم ٽيڪس قانون ۾ ڀڙ هو، پر اُن سان گڏ عوامي هلچلن ۾ غريب ۽ مظلوم ڪارڪنن جي مفت قانوني مدد ڪرڻ ۽ انھن کي بغير ڪنهن اُجوري جي Dictation ٺاهي ڏيندو هو ۽ اهو بغير ڪنهن مشهوري ۽ خاموشي سان. اهڙين وصفون اسان مان هاڻ نڪرنديون وڃن. سراج جو پنهنجي خاندان لاءِ پيار ۽ خاص طرح سان پيارين ڀيڻن جي پڙهائي لاءِ، جتي اهڙا موضوع آهن جنهن تي ڪافي ڪجهه لکيو ويو آهي. ڊاڪٽر فهميده حسين جو، سراج جي وفات تي حيدرآباد ۾ پڙهيل Moving مضمون ٻُڌي مان ٿوري دير لاءِ الائي ڪهڙي عالم لاهوت ۾ پهچي ويس، سندس سڏڪن وارا رنجور جُملا ٻڌي، بيحد ڏک ۽ رنج ٿيو ۽ احساس ٿيو ته سراج ڀائرن ۽ ڀـينرن کي هڪ شفيق پيءُ جيان پاليو ۽ نپايو تاتيو هئو. هن بابت ان ريفرنس ۾ پيش ڪيل دل تي اثر ڪندڙ خيال ٻڌي، اهو به احساس ٿيو ته ڪيترو نه خوش نصيب انسان ۽ شفيق پيءُ، ڀاءُ، سراج صاحب هو. جنهن کي اهڙي پيار ڪندڙ فيملي ملي آهي. سندس لائق فرزند ڊاڪٽر امجد سراج کي ڏسي ٻڌي ڏاڍو سڪون مليو ته واقعي سراج پنهنجي چمن جي آبياري پنهنجي رَتُ ۽ سَتَ سان ڪئي آهي. ڪجهه ڏينهن پوءِ ”سراج ۽ سنڌي ٻولي“ واري سيمينار جي رپورٽ پڙهي اهو خيال ٿيو ته ڇا سراج کي خراج عقيدت پيش ڪرڻ جي لاءِ ضروري آهي ته ٻين بزرگن جي لاءِ احترام کي وساري ائين ڳالهائجي؟ جيڪڏهن بقول محسن جويو جي اصل ۾ اهڙي ڪا به گفتگو نه ٿي هئي ته پوءِ قابل مقرر کي اهڙي وضاحت ڪرڻ گهرجي ها. ڊاڪٽر بلوچ جي حياتي ۾ ڪافي دوست سندس متعلق رکي رکي ”عجيب رمارڪس“ ڏيندا رهيا هئا. پر ڊاڪٽر صاحب ۾ درگذر، عفو ۽ برداشت جو جذبو ۽ حوصلو تمام گهڻو هوندو هو. سراج صاحب به درگذر، برداشت ۽ سهپ جي وصفن واري زندگي گذاري، هلال پاڪستان جي دور ۾ صحافين سان ڪيئن گذاريائين انهي متعلق اسلم آزاد ٻڌائيندو آهي. هن ڪڏهن به ورڪر يا صحافي کي ڪڏهن به اردلي يا پٽيوالي جي معرفت ڪو نه گهرايو. جنهن ۾ ڪم هوندو هئس، پاڻ خود وڃي انهي جي ميز تي هن سان ڳالهائيندو هو. سندس ادارتي زور ٺيٺ سنڌي لکڻ تي هوندو هو ۽ ان جي ڪري هلال پاڪستان جي زبان هاڻ به هڪ Standard معياري حوالي طور تي پيش ڪئي وڃي ٿي.
سراج جا ڪجهه اداريه (Editorial) مون کي ذاتي طرح ڪو نه وڻيا ۽ ان جو برملا اظهار مون حيدرآباد جي S.L.A واري ادبي ريفرنس ۾ ڪيو هو. خاص ڪري سنڌ يونيورسٽي واري Convocation 1973 کانپوءِ جيڪا سخت زبان استعمال ڪئي هئائين! پارٽي پاليسين جي ڪري ڪجهه متنازع (Controversial) فيصلن جي تائيد ڪندو رهيو.“
هاڻ موجوده دور واري سرڪار ۾ ته هو بلڪل هلي نه سگهي ها ۽ اڳ به شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جي دوستي ڪري، تمام ڏکئي دور ۾ اخبار کي صحيح دڳ تي هلائيندو رهيو. امر جليل جھڙي ڪالم نگار کي Discover (ڳولهي) ڪري ڄڻ سنڌي صحافت کي پنھنجو ابراهيم جليس ۽ مجيد لاهوري ڏنائين. اردو ۾ فڪاهيه ڪالم ته 19صدي کان هلندو اچي، اسان وٽ هاڻ مزاحيه ڪالم نويسي ”دُشنام نويسي“ (گارگند) ۽ بداخلاقي جي درجي تي وڃي پهتي آهي. جتي ذاتيات، هجو ۽ ٽوڪبازي جا به بدترين نمونا ڏسجڻ ۾ اچن ٿا. سراج بحيثيت ايڊيٽر، ٻولي جو مان مٿانهون ڪيو هو. هو هڪ شانائتو انسان هو ۽ اهــڙا مـاڻـهـو واقعي روز روز پيدا ڪو نه ٿيندا آهن. سراج روشن چراغ هو.