سدا اڀريا سنڌ ۾، آنڌيءَ جيئن انسان! : مدد علي سنڌي
ساڳئي وقت هن 1969 ڌاري هڪ ناول ”پڙاڏو سوئي سڏ“ لکيو. اهو ناول سنڌ جي تاريخ جي پس منظر ۾ لکيو ويو هو. ان وقت سنڌ ون يونٽ جي زنجير ۾ جڪڙيل هئي. ان ناول کي جيتوڻيڪ ڪن ليکڪن نعريبازي قرار ڏنو. پر سنڌ جي نوجوان نسل ۾ اهو ناول ڏاڍو مشهور ٿيو.
1972 ۾ شهيد ذوالفقار علي ڀٽي، سراج صاحب کي سيد قمر الزمان شاه جي صلاح سان روزاني هلال پاڪستان ڪراچي جو ايڊيٽر مقرر ڪيو . پهرين مئي 1972 کان ڪراچيءَ مان نئين رنگ ۽ ڍنگ سان هڪ جديد سنڌي اخبار هلال پاڪستان جو بنياد سراج صاحب جي هٿن سان پيو. يقينن ان ڳالهه کان ڪوئي شخص انڪار نه ڪري سگهندو ته سراج صاحب جي ايڊيٽرشپ ۾ نڪتل روزاني هلال پاڪستان ڪراچي، سنڌي صحافت ۾ هڪ انداز، هڪ نئون موڙ هئي. ان اخبار سنڌي ٻوليءَ جا اصلوڪا لفظ ڪتب آندا، گرامر جو خصوصي طور خيال رکيو ويندو هو. تنهن کان سواءِ اعليٰ قسم جي پروف ريڊنگ جو رواج به سراج صاحب، هلال پاڪستان ۾ وڌو، ساڳئي وقت ان وقت جي مشهور اديبن جهڙوڪ امر جليل ۽ قمر شهباز کان ڪالم لکرائي کين معاوضو ڏيڻ جو رواج به سراج صاحب وڌو نه رڳو اهو بلڪ ان وقت کان وٺي اخبار جي وڪرو ٿيڻ تائين هلال پاڪستان واحد اخبار هئي جنهن ۾ ورڪرس کي ويج بورڊ پگهارون ملنديون هيون. 1977 جي مارشل لا کان پوءِ علي احمد بروهيءَ هلال پاڪستان ۽ ان جي پيپلز فائونڊيشن کي مارشل لا وارن جي حڪومت جي حوالي ڪرائي ڇڏيو ۽ پاڻ شيخ سلطان ٽرسٽ (پيپلز فائونڊيشن، جو ايڊيشنل ايڊمنسٽريٽر ٿي سراج صاحب کي مجبور ڪيوته هو مارشل لا جي فرمانبرداري ڪري. پر سراج صاحب استعيفيٰ ڏني ۽ اخبار کي الوداع ڪري ويو. شايد گهٽ ماڻهن کي ان ڳالهه جي خبر هوندي ته هلال پاڪستان کي ان وقت جيڪا جديد آفسيٽ پرنٽنگ مشين هئي اها جنگ اخبار وٽ بعد ۾ آئي. اهو ڪم سمورو ڪم سراج صاحب جي صلاح سان شهيد ذوالفقار علي ڀٽو سر انجام ڏنو هو. ساڳئي وقت شهيد ڀٽو، پيپلز فائونڊيشن کي سول لائينس ۾، پي آءِ ڊي سي بلڊنگ ڪراچي وٽ ٻه شاهي پلاٽ به ڏنا. جن ۾ اها جديد پريس لڳل هئي. ٻن بلڊنگ جي ان وقت مسواڙ اداري کي لکين روپيا ملندي هئي. پر بروهي صاحب آخري 1992 جي آخر ڌاري اها جديد مشين اخباري ورڪرس کي وۡڪڻي ڇڏي. ان سموري ڳالهه تي سراج صاحب ڏاڍو ڏک ظاهر ڪندو هو.
سراج صاحب بنيادي طور تي هڪ اصول پرست اديب هو. شيخ اياز سان سندس دلي قرب هوندو هو. منهجي ذاتي ڏيٺ ويٺ سراج صاحب سان نومبر 1970ع ۾ ٿي شيخ اياز وٽ. اياز فاران هوٽل ۾ رهيل هجي. اتي اوچتو سراج صاحب اچي نڪتو، سندس بهترين پوشاڪ يعني ٿري پيس فل سوٽ ۾هو وڏي رعب ۽ تاب وارو شخص ٿي اچي اسان جي سامهون بيٺو وات ۾ خوشبودار تماڪ سان ڀريل پائيپ. اياز منهنجي واقفيت ساڻس ڪرائي يڪدم چوڻ لڳو. نوجوان اڳتي قدم بند ڪري ڇڏيئي ڇا؟ مان سمجهي ويس ته هن منهنجي رسالي اڳتي قدم جو پهريون پرچو پڙهيو آهي. وڌيڪ مون سان ڪو نه ڳالهايائين، اياز سان ڪچهري ڪيائين. بعد ۾ ساڻس جڏهن به ملاقات ٿيندي هئي ته عزت ۽ محبت سان ملندو هو. 1990 ۾ آئون جڏهن روزاني هلال پاڪستان جو چيف ايڊيٽر ٿيس ته پاڻ مون کي فون ڪري مبارڪ ڏيندي چوڻ لڳو ته خبرداري سان اخبار کي هلائجان.
اسان اسلام آباد ۾ ملياسين جتي هو مون کي لائونج ۾ ٺهيل هالي ڊي ان اسلام آباد هوٽل جي جيسمين ڪافي شاپ ۾ وٺي ويو. اتي ڪافي جو آرڊر ڏيئي پاڻ پائيپ ڇڪڻ لڳو. مون کي ان وقت ڏاڍو اداس لڳو. شيشي جي دري مان شام جي مهل وسندڙ برسات کي ڏاڍي غور سان ڏسي رهيو هو، جڏهن ڪافي پي اٿياسين ته هن بل جي پيئمينٽ ڪري ڇڏي. اها ٻي ڳالهه هئي ته اسان هوٽل ۾ حڪومت جا گيسٽ هئاسين. پر سندس خوددار طبيعت جي ڪري هن بل تي صحيح ڪرڻ بدران پنهنجي کيسي مان بل ڀري ڇڏيو ۽ مون کي خدا حافظ چئي واپس پنهنجي روم ۾ هليو ويو.
ساڻس آخري ملاقات پاڪستان آرٽس ڪائونسل ۾ گذريل سال ٿي هئي. ڪراچي يونيورسٽي طرفان سڏايل شاهه لطيف ڪانفرنس جي هڪ سيشن ۾ پاڻ آيو هو. ملاقات ٿي ته مان پاڻ ساڻس جهڪي وڃي مليس چوڻ لڳو ”مدد ! تو رباني تي ڏاڍو سٺو مضمون لکيو آهي. دراصل لکڻ ته مون کي کپندو هو پر تو سٺو نڀايو آهي. تو منهنجي ادبي بورڊ مان ڇڏڻ واري تاريخ ۽ سال لکي ڇڏيو. مون کي ڏاڍي حيرت ٿي ته تو اهو مواد ڪٿان هٿ ڪيو؟“
مون سندس ٿورو مڃيندي محسوس ڪيو ته سراج صاحب سنڌي ادب کي باقائدگي سان پڙهي رهيو آهي هن ڌرتي هن ٻولي ۽ هن مظلوم قوم سان ڪيل پنهنجو وچن آخري دم تائين قائم رکيائين وفات کان اڳ ۾ سندس ٻه لکيل انگريزي ڪتاب
History of Sindhi Language
Biography of an unknown Sindhi
سندس انهي وچن ۽ ڪمٽمينٽ جو اظهار آهي. سنڌي ادب ۽ سنڌ جي آسمان تي هو ٻين ڪيترن ستارن وانگر چمڪندو رهندو، سندس ٻيا تارا مرڻ مون سين آءُ، منهنجي دنيا مرگهه ترشنا، منهنجي دنيا هيکل وياڪل، سندس لکيل ڪهاڻيون، مضمون ۽ سنڌي ٻولي ڪتاب سنڌ جي تاريخ جو هڪ اهم باب آهن. اڄ شيخ اياز جي هنن لفظن ۾ اسين کيس ياد ڪري رهيا آهيون.
سدا اڀريا سنڌ ۾ آنڌيءَ جيئن انسان
وڙهندي مڙس مـَھان، مِٽيءَ منجهه سمايا.