سنڌي ادب جو ديومالائي ڪردار سراج : نصير سومرو
انقلاب فرانس کان پوءِ ادب ۽ آرٽ جي دنيا ۾ ڪيترائي اصطلاح متعارف ٿيا. پارليامينٽ ۾ ساڄي پاسي ويٺل ”ساڄي ڌر“ ۽ کاٻي پاسي ويٺل ”کاٻي ڌر“ طور سڃاتا ويا. سنڌي ادب ۾ ترقي پسند ۽ رجعت پسند ڌريون رهنديون آيون آهن. خاص طور! انهن ڏينهن جون باقيات سمجهيون وينديون آهن، جڏهن دنيا ٻن بلاڪن جي پاور ۾ ورهايل هئي. سرمائيداراڻو ۽ سوشلسٽ سماج جيڪو طرز حڪومت ۾ هينئر يوني پولر آهي ۽ جوهر ۾ الڳ الڳ فڪري ڌارائن وارو آهي ون يونٽ خلاف اديبن ۽ شاگردن جي جدوجهد هجي، يا ايم آر ڊي تحريڪ جا اثرات هجن. ڪهاڻين، ناولن ۽ شاعري ۾ انهن جا چٽا عڪس ملن ٿا. هي زور اسي ڏهاڪي تائين شدت وارو رهيو. سراج کاٻي ڌر جي اهڃاڻ جو علمبردار هو.
تحقيق هر دور جو ادب آهي. لسانيات يعني سنڌي ٻولي جي کوجنا ۾ سراج الحق پنهنجو گهڻو تڻو وقت صرف ڪيو. تحقيق ۾ سندس رويو ”غيرروايتي“ هو. روايت آهي ته ”ميمڻ“ لفظ مومن مان ماخوذ آهي پاڻ تحقيق ڪري ٻڌايائين ته ان جو ڌاتو مئيندڙ يعني ماپڻ تورڻ وارو آهي. هيءَ دريافت ميمڻي لوڪ ادب جي متن ۾ ڄاڻايل آهي.ميمڻ اصل ۾ سنڌي آهن، واپار، ڌنڌي ۽ ڪرت سان سڃاڻپ هتان جي روايت رهي آهي، ٺيڪ آهي ته سنڌي پنهنجي جهوني تاريخ سانڍي نه سگهيا پر هنن جي مڪاني ۽ ڌرتيءَ ڌڻي هجڻ جو ثبوت اهو آهي ته سنڌي ٻولي، لاڏائو ۽تاريخي اٿل پٿل وارين حالتن ۾ برقرار رکي اٿائون. سنڌي ٻوليءَ کي ٻن ودوانن سنسڪرت جي ڌيءُ ڪوٺيو ته سراج چيو ته سنسڪرت سنڌيءَ مان نڪتل زبان آهي مروج آهي ته ”شاعري پيغمبري جو جزو آهي“ پاڻ چيائين ”پيغبري شاعري جو جزو آهي“.
هو تخيلاتي تحقيق جو وڏو نالو هو. هو روشن دماغ ۽ چٽي بصيرت وارو ليکڪ هو. ورهاڱي کان پوءِ هو قليچ ثاني هو. لسانيات ۾ يادگار ڪم ڪيائين، وڌ کان وڌ ناول لکيائين. پرڏيهي ادب مان افسانا ترجمو ڪيائين ۽ انگريزي ۾ به ترجما ڪيائين. سنڌي ٻوليءَ تي انگريزي ۾ سنڌي لئنگويج اٿارٽي سندس ڪتاب ڪي ڇپيا ۽ ڪي اشاعت هيٺ آهن.
محمد عثمان ڏيپلائي جي پريس ۾ پروف ريڊر طور علمي سفر جو آغاز ڪيائين. محمد ابراهيم جويي جي اک کيس سڃاڻي ورتو ۽ سنڌي ادبي بورڊ ۾ کيس نوڪري ۾ رکيائين هن اقتصاديات بابت ڪتاب به ترجمو ڪيو. جيڪو بورڊ طرفان ڇاپيو ويو.
سراج الحق جي ناولن جي ڪردارن تي تفصيلي لکڻ جي ۽ تنقيدي تجزيي ڪرڻ جي ضرورت آهي. هن جي سوچ ڌارائن جو احاطو هن بنهه ننڍڙي ليک ذريعي نٿو ڪري سگهجي. هن جي آخري ڏينهن وارين تصويرن مان لڳي ٿو ته هن جي ٻڌيمان ۾ وڏي ڪاوڙ ۽ ”گهڻو چوڻ“ جي دٻايل قوت بي چين آهي. هن جي فرزند امجد چواڻي ته سراج صاحب آخري ڏينهن ۾ سنڌ جي هاڻوڪين حالتن بابت متفڪر ۽ مايوس ڏسڻ ۾ آيو.
سراج صاحب وڏن وڏن عهدن تي فائز رهيو. هو طرز فڪر ۾ اڳتي طرف ڏسندڙ ۽ سچائي جو متلاشي هو. قوم، ٻولي ۽ ڌرتيءَ جي قلم ذريعي مثالي خدمت ڪيائين هو ورچي ڪو نه ويٺو، اورچ قسم جي ديومالائي ”ڪردار“ کيس امرتا ڏيندو.
”دلبر هن دنيا ۾ وڃي رهندو واس“
هن پنهنجي نظرين جي قيمت چڪائي پر دڳ ڪو نه مٽيائين سنڌي قومي ۽ مزاحمتي ادب لکڻ جي پاداش ۾ کيس انڪم ٽيڪس جي نوڪريءَ تان هٿ ڌوئڻا پيا. صحافت جو سفر شروع ڪيائين. روزاني هلال پاڪستان جو ايڊيٽر مقرر ٿيو. ضياءَ الحق جي مارشل لا جي دور ۾ سرڪاري پاليسين سان مطابقت ۾ اچڻ بدران ايڊيٽر جي عهدي تان استعيفى ڏنائين.
سراج الحق ميمڻ 24 آڪٽوبر سن 1933ع تي ٽنڊي ڄام ضلعي حيدرآباد ۾ محمد يعقوب ميمڻ سنڌيڪار ”ديوان حافظ شيرازيءَ“ جي گهر ۾ جنم ورتو. ايم.اي، ايل.ايل.بي ڪيائين وهندڙ درياهه جي پاڻيءَ وانگر متحرڪ ذهن وارو رهيو. پنهنجو رستو پاڻ ٺاهي ڪاميابيون ماڻيائين. 2 فيبروري سن 2013ع تي فان جھان ڇڏيائين. ڪراچي سنڌ جي راڄڌاني شهر ۾ مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو.
آخر ۾ علامه اقبال جو شعر ڏئي اجازت وٺندس؛
تیرے آزاد بندوں کی نہ یہ دنیا نہ وہ دنیا،
یہاں مرنے کی پابندی وہاں جینے کی پابندی۔