اَڀياسي تقرير : چؤواٽي تي ڦٽندڙ چؤ واٽي جي واٽ ــــ هرش واسواڻي
ڪتاب جي مهورت جي، هيءَ جيڪا رسم آهي ان کي توهين به هڪ رسم ڳڻيو يا هڪ سنجوڳ يا هڪ اتفاق مڃيو، مان پنهنجي سؤد پنهنجي موجودگيءَ کي هتي هڪ نقاد جي طور قبوليان ٿو. نقاد هڪ هرو ڀرو هڪ معتبر شخص ئي آهي ، اهو ضروري ڪونهي. مغرب جا ڪيترا اديب نقادن کان کان ڪنارو ڪندا آهن. هڪ ته انهن کي پرجيوي (Parasite) به ڪري ڪوٺيو ويو آهي. سندس چوڻ آهي تهي نقادن کي شاعرن ۽ ليکڪن جو شڪرگذار هجڻ کپي، جي کيس پنهنجو رچنائون مهيا ڪري ٿا ڏين، جن تي هو پنهنجو پيٽ پاليٿو. ان حساب سان جيڪو ڪم مونکي آخر ڪرڻو آهي اُهو مان پهرين ڪري ٿو وٺان. مان شڪر گذار آهيان ديپ شکا پبليڪيشن جو خاص طور نند جويريءَ جو جنهن لکي هي پل پلجڻ لاءِ ڏنا آهن.
موليئر جي ناٽڪ ۾ هڪ ڪردار اچيٿو جنهنکي عرصي کان پوءِ ڪوئي ٻڌائي ٿو ته سڄي عمر هو نثر ئي ڳالهائيندو رهيو آهي. اهو ٻڌي هن کان ڇرڪ نڪري ٿو وڃي: ڇا ! سڄي عمر مان نثر ئي ڳالهايو آهي: اسين جيڪي ڳالهايون ٿا اهو نثر ئي آهي. ڇرڪڻ جي ضرورت تڏهن محسوس ٿئي ٿي جڏهن لڳي ٿو شايد اهڙو ڪجهه رهجي ويو آهي جيڪو اسان نه ڳالهائي سگهيا آهيون. صرف ان ڪري ڇاڪاڻ ته نثر سڀ ڪجهه ڳالهائي ئي نه سگهندو آهي. هيڏانهن نئين ڪويتا جي دؤر بعد شاعريءَ ۾ اسان وٽ اهڙا شاعر شوقيا شامل ٿي ويا آهن، اهي جيڪڏهن نه ڇرڪن ته مان چوڻ چاهيندس ته هو نثر ئي لکي رهيا آهن شاعري ڪونه ڪري رهيا آهن. خود شيخ اياز کي به مهاڳ ۾ هنن ڪويتائن کي کليءَ طرح سان شاعري چوندي هٻڪ ٿي آهي. دراصل نثر ۽ نظم ۾ فرق ڪرڻ جو آخرين ماپو مشڪل آهي شايد ان ڪري.
لفظ Poetry جنهن گريڪ ڌاتوءَ مان اُسريو آهي اُن جو مطلب آهي That Which makes you upجيڪو توهان کي مٿي ٿو کڻي ان زمين کان جنهن تي توهين بيٺا آهيو. ان زمين کان الڳ اهو توهان کي سچاين جي هڪ اهڙي ليول تي پهچائي ٿو، جنهنجو اوهين تصور نه ڪري سگهو ته اُهو نظم آهي. شعر آهي. اِن کي سڃاڻڻ ڪا ڏکي ڳالهه نه هئڻ گهرجي ڇاڪاڻ ته ان جي سڃاڻپ ان جي پراسيس يا ان جي رچنا پرڪريا ۾ لڪل هوندي آهي. ساڳيو سوال هڪ دفعي آمريڪا جي هڪ نامياري شاعر کان کان پڇيو ويو ته اڄڪالهه نثر ۽ شاعريءَ ۾ ڪو فرق ئي ڪونه ٿو نظر اچي. ان جي فرق کي ڪيئن سڃاڻجي ؟ چيائين ڪو وڏو مسئلو ڪونهي. دراصلthere are some prose habits and some poetry habits. اسين پنهنجن انهن عادتن کان آجا ئي نه ٿي سگهيا آهيون. تڪليف اتان ئي ٿي پيدا ٿئي. ورنه جماليتي طور ٻنهي کي الڳه ڪرڻ مشڪل نه آهي، ڇا ڪاڻ ته ٻنهي جي رچنا پرڪريا الڳه آهي ، هڪ ٻئي کان مختلف هئڻ جي حد تائين.
هاڻ مون پڻ هن ڪتاب تي نظر ثاني ڪندي ساڳي طرز اپنائڻ چاهي آهي. رچنا کي کولڻ چاهيو اٿم جيئن ٻڌائي سگهان ته شاعري، شاعري ڪيئن آهي، ماهريت جي دعوى کان سواءِ Post Modren Theory ۾ رواهڪ ويچار (Cocept) Desconstruction جو پڻ ذڪر ڪندس. What Writer Constructs Cirtic should Deconstruct. علاوه شئلي وگيان ۽ Structuralism جا ڪي نوان ماپا به اسان جي سامهون آيا آهن. وري چوان ته ماهريت جي ڪنهن به دعوى کان سواءِ ڪتاب نسبت منهنجي ويچارن پٺيان رليل مليل تثرات رهيا آهن. اهڙو ئي هڪ ردعمل آهي جيڪو مان توهان جي اڳيان رکي رهيو آهيان.
ڪنهن به شعر کي ڏسڻ لاءِ ٿلهي ليکي جو هڪ ٽڪنڊو ٺهي ايندو آهي. ان ۾ ٽي چيزون هونديون آهن. هڪ آهي شعر جو Psyche جنهن کي اسين سنڌيءَ ۾ چت چونداسين. ٻي شعر جي جماليت ۽ ٽيون Age (عمر) يا زمان. ڇاڪاڻ ته هر شاعري بنيادي طرح زمان سان ڳنڊيل (Time Related) هوندي آهي. جيستائين اِها ائين ڪانهي ته ان ۾ لا انتها (Time less) هئڻ جو ٻج ڳولهڻو پوندو آهي.
اسين نند جويريءَ جي جي چت ۽ جماليت جي باري ۾ ڳالهائي سگهون ٿا. پر جي اول ان ۾ زمان کي ڳولهجي ته لڳندو ته زمان جا جيڪي مختلف روپ يا جيئن ان جو وجود آهي اهو نند جي شاعريءَ ۾ پڙاڏي جي روپ ۾ آهي يا ته آهي ئي ڪونه ، يعني غير حاضر آهي. اسان جي چوطرف جيڪا زندگي آهي، ان جو پيچيده سٽاءُ آهي، سياسي، سماجڪ، مالي مسئلا آهن، سازشون ۽ ڪشيدگيون آهن. انجو ڪو سڌو حوالو هن ڪتاب ۾ ڪونهي، ائين مٿاڇري تي ڏسڻ سان لڳي ته ڪويتائون پنهنجي وقت سان جڙيل نه آهن. پر وقت يا انجي اثرن مان اُڀرندڙ ڪي احساس ڪيئن باريڪ يا Diluteٿي شاعر جي روح يا چت سان جڙي ويا آهن، اهو اسان کي ڇيد ۾ نظر ايندو.
ڪتاب کي پڙهي وڃڻ بعد مون انکي پنهنجي سهوليت لاءِ ٻن حصن ۾ ورهايو آهي، احساس جو مناظر (Landscape of Feeling) فڪر جو مناظر (Landscape of Idias) هڪ وڏو اتفاق اهو آهي، اهي ٻئي حصا هڪ ٻئي جي برعڪس آهن. فڪر جي مناظر ۾ جتي جتي ناڪامياب ويو آهي، احساس جي مناظر ۾ اوترو ئي ڪامياب ويو آهي. هن جون اوڻايون فڪر واري حصي ۾ آهن جن ۾ مون ”مان“ کان وٺي ”اوندهه“ تائين واريون ڪويتائون رکيون آهن. ”اوندهه“ کان وٺي ”سڏ پراڏو“ تائين ٻئي حصي ۾ آهن. جيتوڻيڪ سطحي طور ساڌٻيلي واري ڪويتا احساس واري خاني ۾ اچڻ کپي. پر جيئن ڪويتا بيٺي آهي تيئن انجو شمار به فڪرمند ڪويتا ۾ ڪرڻ کپي. ڇاڪاڻ ته انجو مقصد به خيال تي چوٽ ڪرڻ آهي. فرق هيءُ آهي جيڪي احساس واريون ڪويتائون آهن جيئن شڪارپور، جُتي وغيره اُنهن ۾ سندس شخصي انڀوتي انجي اظهاري ۽ اُن جي صداقت (Authenticity) کي ڪنهن به ثبوت جي ضرورت نه آهي. انڀوتيءَ جي شدت ايتري صاف، شفاف آهي جو ان کي محسوس ڪرڻ ۾ ڪنهن مشڪل جي گنجائش ئي ڪانهي. جيڪڏهن ڪوئي ائين چوي ته هيءَ ڪويتا ڪويءَ جي ياد ـــ وطن (Nostalgia) مان پيدا ٿي آهي ته مان انڪار ڪندس. هيءَ ڪويتا سمرتيءَ جي ڪويتا آهي ئي ڪانه. هيءَ ڪويتا ڇا آهي انجو خلاصو اڳتي ڪندس. گهٽ گهٽ اها سمرتيءَ جي ڪويتا ڪانهي. ڪويتا ۾ شخص پنهنجن جڙن کي ڳولهي نٿو . هو پنهنجن جڙن سان پابند آهي پر جڙ ــ هيڻتا (Rootlessness) جيڪا تواريخي پراسيس آهي انجي تشخيص ٿو ڪري پر اُها ايتري سهڻي، ايتري موضو نموني جذبي سان اُڻجي آئي آهي جو لڳي ٿو گويا اهو سندس ڪو شخصي ـــ درد هجي. ٻئي طرف فڪر واريون ڪيتائون اهڙو اعتقاد پيدا نه ٿيون ڪن.
اول ته ڪي اهڙا سوال آهن جن جا ڪي آخري جواب آهن ئي ڪونه ، شاعر انهن تي شاعري ڪرڻ چاهي آهي. ويچار جي شاعري ممڪن آهي. شعر ڪوبه ويچار ڏيڻ لاءِ آزاد آهي. پر اُن ويچار لاءِ وشواس پيدا ڪرڻ لاءِ هڪ ڀاوَ ياترا ضروري آهي. ويچار جذباتي سچائيءَ مان ئي پختگي حاصل ڪندو آهي. نند جي ڪويتائن ۾ انهيءَ سچائيءَ جي کوٽ آهي. مثلن مجموعي جي ڪن ڪويتائن مان ”مان“ ۽ ”نج“ ئي وٺو. هاڻ جيڪڏهن ڪوئي چوي ته ته مان پهرين نج هوس هاڻ نج نه آهيان انجو جواب لامحدود آهي. گوتم ٻڌ لامحدود جوابن کان هميشهه پاڻ کي پري رکيو ۽ صرف محدودگين مان پيدا ٿيندڙ سوالن جي مقابل ٿيڻ پسند ڪيو.نند جويريءَ بدقسمتن پاڻ کي لامحدود جوابن ۾ اُلجهايو آهي ۽ ان مان ڪي تضاد پيدا ٿي ويا آهن ۽ ڪي منطقي چڪون به. چڪون انڪري ٿيون آهن جو نند شبد طرف لاپرواهي ڏيکاري آهي. ڪويتا ۾ شبد جي وڏي اهميت آهي. مونکي آڊين (Auden) جي ياد ٿي اچي. هو چوندو هو ته مون وٽ جيڪڏهن ڪوئي اچي ائين چوي ته منهنجي شاعريءَ ۾ هيءُ زبردست خيال آهي يا مون وٽ هيءَ هڪ گهري تخيل آهي ته مان ان تي ڪپ ڌيان ڪونه ڏيندس ڇاڪاڻ ته شاعريءَ ۾ ڪا چيز ننڍي يا وڏي ڪونه ٿيندي آهي. دراصل مان اهو ڏسڻ چاهيندس ته هن ڪنهن شبد جو پيڇو ڪيئن ڪيو آهي، اهو ڪويتا ۾ ڪا نئين ارٿ ـــ وينجنا ڏئي ٿو يا نه.
مثل نند هڪ لفظ ڪتب آندو آهي، ڀرشٽ يا Corrupt هاڻ مان پڇان ٿو ته ان لفظ جو مطلب ڇا آهي. ڪويتا مان اها ڳالهه اُڀري ٿي ته ڪي سماجڪ اثر آهن، ٻين جا اثر آهن جيڪي مونکي ڀرشٽ ٿا بڻائين. I say no. اهو ضروري ڪونهي. مهرباني ڪري اوهين سماج کي صرف ٻاهر نه ڳولهيو. اڄ هر انسان جي زبان تي آهي: سماج سڙي چڪي آهي مان ڇا ڪريان. مان ٿو پڇان ته اهو سماج آهي ڪٿي جيڪو سڙي چڪو آهي. جيڪڏهن هرڪو انسان ”مان“ جي صورت ۾ ڪاٽو ٿو ڪري. اصل ۾ اسان جي اندر ۾ ئي انفرادي آتم ۽ سماجي آتم جا ٻه سوروپ موجود آهن، جيڪي خود پڻ تشدد ۾ اچن ٿا. هڪ سوسائٽي within (اندر) آهي هڪ سوسائٽي ودائوٽ (کان سواءِ) آهي. اهو چوڻ ٻاهريان اثر ئي انسان کي ڀرشٽ ڪن ٿا ڪو مطلب ڪونه ٿا ڇڏائين. ڪير ڪنهن کي ڀرشٽ نٿو ڪري؟ وري ڪويتا چويٿي ته اهو قدامت جي ابتدائي کِنن کان پئي ٿيو آهي ته ڳالهه منطقي سطح کان مٿي کڄي Metaphysical ليول تي پهچي ٿي. اها سڄي اوک ڊوک ڪنهن به جذباتي آنڌ مانڌ کان خالي آهي. ان حالت ۾ ڪويتا تهائين نٻل ٿي ٿي وڃي. نند جي ڪويتائن ۾ اها مخصوص ڪمزوري آهي.
هاڻ ان جي برعڪس شڪارپور ۽ ٻيون احساسن واريون ڪويتائون ڏسو. ڀاوَ جي ڪوملتا مٿان ڪٿي به لفظ ڀاري ڪونهي. هڪ ٻڻ لفظن جي مطابقت ڇڏي ڏجي، پوري ڪويتا ۾ ڪٿي ڪو وزندار لفظ ڪونهي. اهائي ٻولي آهي جيڪا احساس کي خود ئي ٻولي ٿي. ٻولي جنهن ۾ انسان فيل (Feel) ڪندو آهي. جڏهن ڪ فڪراتي ڪويتا ۾ تضادي لفظ آهن، تشنيهون آهن. شڪارپور واري ڪويتا۾ نند اُن۾ ديوي ۽ پدمڻي جهڙيون صفتون جوڙي ڪويتا کي ڪمزور بڻايو آهي. شڪارپور پدمڻيءَ کان به وڌيڪ آهي. هڪ پوري تهذيب جي اڳيان پدمڻي ڇا آهي؟ ثقافت جي مرتيو وڌيڪ دردناڪ Phenomenou آهي. تواريخ جي جهيڻن سوترن جي Conceteness کي پڪڙڻ سولو نه آهي. ٻيءَ طرح ناٽڪ ۾ هڪ Inner Tension موجود هوندو آهي. جيسين تائين ناٽڪي Coflict ان ٽينشن جي نقطي تائين ڪونه پهچندو آهي. ڊراما پنهنجو اثر ڇڏي ڪونه سگهندو آهي. نند هن ڪويتا ۾ ٽينشن سرجيو آهي، ڪنفلڪٽ جي ذڪر کان سواءِ آهي. اهو نند جويري نه آهي جيڪو شڪارپور ۾ پاڻ وڃائي رهيو آهي. اها نند جويريءَ جي Identity نه آهي جيڪا ختم ٿي رهي آهي. شڪارپور پنهنجو پاڻ کوهي رهي آهي. شڪارپور جي Identity ختم ٿي رهي آهي. هاڻ شڪارپور جي علامت طور وٺبو ته وڏيون معنائون خود ظاهر ٿيڻ لڳنديون. تاريخ جا Challanges سامهون ايندا. اتهاس جي اڳيان سوالن جون نشانيون اُڀرنديون. دور وڃبو ته واديءَ جي سنڌو سنسڪرتي پنهنجي سود ڪيئن کاڄي رهي آهي ان جو چٽ ملندو. شڪارپور پرتيڪ آهي. ان ۾ پدمڻيءَ کي آڻي جذباديت اوتڻ جي ضرورت نه آهي. شايد Oversight آهي. مونکي خبر ناهي ته ڪويتا کي ڪنهن خانه بنديءَ ۾ رکڻ ضروري آهي يا نه.اسان وٽ allegory هڪ نوع آهي. فارمل معنى ۾ شڪارپور Allegory ڪانهي پر انجي ڀاوَ ـــ ياترا جي پٺيان جيڪا Impulse آهي اُها Allegorical Impulse آهي. ڪويتا ٻن درجن تي گڏ ٿي هلي. انجو هر بند هڪ ٻي معنى کي سمائي ٿو هلي، علامتي معنى کي ان حساب سان هيءَ ڪويتا ماڊرن Allegory جو تجربو آهي.
هتي اياز صاحب جي مهاڳ کي نظر انداز ڪرڻ مشڪل آهي. اياز جتي نند کي هو بهو ڪوٽ ڪيو آهي اتي هن سان منهنجي اسهمت ٿيڻ جو ڪو سبب ڪونهي. جتي هن نند کي ڇڏي ٻين جي باري ۾ ڳالهايو آهي اُتي اسهمت ٿيڻ جي مونکي ڪا گنجائش نظر نٿي اچي. پر نند نسبت هن جو ڪجهه چيو آهي ان جي ٻن نقطن کي وٺي مونکي سخت اعتراض آهي. هڪ ته هن شڪارپور جي ڪويتا جي جيڪا مشابهت Surreallstic Paiting سان ڪئي آهي سا غلط آهي. جيئن Surrealist شاعر Tzara چيو آهي هو ته Surrealism جو مطلب آهي اوهانکي جيڪو سڌو صحيح ضمير ڀريو ٿو لڳي اهو Nonsensible آهي. توهانکي هر چيز کي اُلٽو يعني Upside down ڪرڻو آهي . هر صورت حال ڀيانڪ آهي ۽ ضمير ته وڌ ۾ وڌ. شڪارپور سان اها ڳالهه لاڳو ڪرڻ مشڪل آهي. ان ڪويتا ۾ جذباتي پريشانيءَ باوجود ذهن ۽ ضمير جا سوال اُٿاريا آهن. Surrealism جي صحيح معنى جي بجاءِ ڪويتا ۾ ڪن شبد چترن جي ڪولاز کي ڏسي اياز ڪويتا کي Surrealist قراريو آهي. اياز جو چوڻ آهي ته نند جي ڪويتا ۾ سنڌيت جي ڀرپور ڪمٽمينٽ آهي . ٺيڪ آهي. پر سندس اهو چوڻ ته ”انهيءَ ڪمٽمينٽ کان سواءِ سنڌي ادب هوا ۾ انهيءَ غباري وانگر آهي جنهن کي ڪوئي طرف نه هجي ۽ جو ادب انت ۾ ڦاٽي پوندو ۽ هوا سان هوا ٿي ويندو.“ وڏي اختلاف جو مستحق آهي.مان ان سان بلڪل اسهمت آهيان. ڪمٽمينٽ ڪيڏي به وڏي چيز هجي ڪويتا جو انت نه آهي. ان جو مطلب ته اهو ٿيندو ته سنڌيت جو ڪويتائون ئي ڪويتائون آهن ٻيون نه. اُلٽو سنڌي ڪويتا اهڙي ڪنهن به ڪمٽمينٽ کي جيترو پار ڪندي اوترو وڌيڪ ڪويتا ٿيندي ويندي. ائين ته شاهه صاحب سنڌيت طرف ڪمٽيڊ ڪونه هو. شاهه جي سنڌيت طرف ڪا ڪمٽمينٽ ڪانه هئي.هو سنڌيت ۾ زندهه هو. ان ڪري سنڌيت جو سرجن ڪري سگهيو هو نه ڪِ ڪنهن ڪٽمينٽ سبب.
ڪمٽمينٽ ڪنهن حد کان پوءِ هڪ نقلي چيز بڻجي ويندي ٿي وڃي. انڪري انجي ڪويتا به اوتري ئي نقلي بڻجي ويندي. وري سنڌيت کي ايڏو وڏو ماڻ بڻائي ڇڏجي جو باقي ڪويتا هوا ۾ اڏامندڙ غبارو ٿي وڃي ! مبالغي جو مبالغو آهي. شاعري ته اننت چيز آهي، اوترو ئي اننت جيترو آڪاش. جيئن آڪاش کي جهلي نه ٿو سگهجي، اُنکي ڪن ٿنڀن تي بهاري نٿو سگهجي، تيئن ڪويتا کي ڪن ٿنڀن تي اڏي نه ٿو سگهجي. شڪارپور ۽ ٻيون ڪويتائون ڪيتريون به سٺيون ڪويتائون هجن اُهي سنڌيت جي ڪري عظيم آهن، چوڻ هڪ قسم فريب آهي. شاعر جڏهن پنهنجي ڪمٽمينٽ کي Transcend ڪندو انکان ٻاهر ويندو تڏهن ئي پنهنجي اندر جي نين سمتن کي حاصل ڪري سگهندو. ”چؤواٽي تي“ جي احساسن ۽ فڪر جي ڪويتائن ۾ به اهوئي فرق آهي. شڪارپور هڪ طرف ڏانهن وڌندڙ ڪويتا هوندي به Multi-dimensional ڪويتا آهي جڏهن ٻيون ڪويتائون ان جي اُبتڙ وڏن ويچارن واريون ڪويتائون هوندي به Uni-dimensional آهن. ڇاڪاڻ ته اهي ارٿ کان ٻاهر ڪو ارٿ نٿيون ڏين. ويچارن (۽ احساسن واريون ڪويتائون) جيئن شڪارپور ڪنهن ارٿ جي اندر قيد ڪانه ٿي رهي. اها ڳالهه ”جتي“ ڪويتا لاءِ به چئي سگهجي ٿي.
هڪ ٻئي فرق تي به توج ڏيئي سگهجي ٿي. پهريون ڪويتائون (فڪر واريون) ۾ هڪ قسم جي نفرت يا ضد يا گهٽ ۾ گهٽ جنگه جو ئيءَ جو هڪ مونڊ آهي پر انجو ڪو سبب ڪونهي. شاعر جي جنگه جو ئي پنهنجن ڪن خيالي وشواسن کي وٺي آهي. پوين (احساسن وارين) ڪويتائن ۾ نفرت يا ضد ڪونهي پر Sense of betrayal وشواس گهات مان پيدا ٿيندڙ Anguish آهي ۽ اُها وڌيڪ اپيل ٿي ڪري. ويچار جي درجي تي به محض بغاوت يا انحارفي جون ڳالهيون ائين ئي ڪونه اثردائڪ بڻجي وينديون جيستائين پختي شعراڻي جامي ۾ ني آهن.ان مان هڪ تفاوت جڙي ٿو. پهريون ڪويتائون شخصي وشواس (Fath) جون ڪيتائون آهن، پويون ڪويتائون شاعر جي شخصي ڀوڳنا Suffering جون ڪويتائون آهن. وشواس ڪو به آخري نٿو ٿي سگهي. پنهنجن ئي وشواسن جي به جيڪڏهن ڪو غلامي ڪري ٿو ته هو پنهنجي ستنترتا وڃائي ٿو ويهي ۽ غلط راهه تي اچي ٿو وڃي.
ان ڪري ظاهرا طور پهرين ڪويتائن ۾ پنهنجي سيلف تي تلاشيندو نظر اچي ٿو پر ان سان حقيقي مقابلو پوين ڪويتائن ۾ ٿئي ٿو . سيلف پوين ڪويتائن ۾ آهي انجو صرف ذڪر پهرين ڪويتائن ۾ آهي.
اهڙي ئي ريت پهرين ڪويتائن ۾ ڇاڪاڻ ته اعتماد (Conviction) کان سواءِ آهي، ان ڪري ڪويتا مٿان ٻوجهه آهي. پويون ڪويتائون گيان جي بار کان آجيون آهن ته به زبردست ٻوڌڪ سوال کڻي ٿيون اچن. Identity يا Roots جون ڳالهيون ڪري فڪر جي ڦيڻ ميڙي سگهجي ٿي. پر انڀو يا ڀوڳنا جو فڪرهڪ ٻئي قسم جو سچ آهي جنهن لاءِ جيئن مان الڳه چئي چڪو آهيان ته ڪنهن ثبوت جي ضرورت نه ٿي رهي. پهرين ڪويتائن ۾ اهڙي ذڪريل سچ ٻڌڻ کان پوءِ به من ۾ شنڪا رهجي ٿي وڃي ته انجي ائين هئڻ جي ڪهڙي گارنٽي آهي. ڪويتائن ۾ ازخود هڪ سگهه هوندي آهي جيڪا اهڙين شنڪائن جو جواب هوندي آهي ۽ اهڙي سگهه پوين ڪويتائن ۾ آهي.
هڪ تفاوت اهو آهي ته نند پهرين ڪويتائن ۾ لفظن جي چونڊ ۾ اَساوڌان آهي. مثال هيءَ سٽ وٺو. جڏهن نج کي رومال ۾ ويڙهي وڪيو آهي هاڻ ”نج“ ۽ ”رومال“ ! نج کي شايد ڪور جي ضرورت ٿئي پر ڇا ان جو ڪور رومال ٿيڻ کپي؟ خريد ڪرڻ ۽ وڪڻڻ سندس پيارا لفظ آهن جن جو ور ور پئي استعمال ڪيو آهي. اهڙي هڪڙي هنڌ هو چوي ٿو ”مون اعتقاد خريد ڪيو آهي يا اتهاس خريد ڪيو آهي“ اعتراض اهو آهي ته ڇا وشواس ۽ اتهاس وڪڻڻ ۽خريد ڪرڻ جو چيزون آهن؟ جيڪڏهن ان اظهار ۾ ڪا وينجنا آهي ته ان خريد فروخت جي پٺيان چڪايل قيمت جو هڳاءُ هئڻ کپي. اهڙي لاپرواهيءَ جو هڪ ٻيو مثال وٺو جتي هو چوي ٿو ته نج اڇوت رهيو آهي. لاشڪ اتي اڇوت جي اُها معنى نه آهي جيڪا هندو سماج ۾ روا آهي It is not untouchable but untouched انسان جيئن آد کان سماجي پراڻي رهيو آهي انڪري Untouched self هڪ مٿ (Myth) آهي. اهڙي ڪنهن به چيز جي ڪلپنا ڪرڻ ممڪن نه آهي جا اَڻ ڇهي رهي هجي. انساني حوالي ۾ Untouched ناممڪن آهي.
مسافر لاءِ بس هونءَ هڪ گهڻي سٺي ڪويتا آهي:
مان بس مان لهان ٿو
هر اسٽاپ تي ڇڻيل مان
هر اسٽاپ تي جڙيل مان
بس مان لهان ٿو هڪ ٻيو ئي مان
شروعاتي مان جو هڪ حصو
پنهنجي واٽ وٺي
اڳتي وڌي ٿو پنهنجي بئنڪ بئلنس سان
اتي بئنڪ بئلنس سان ڪويتا ۾ هڪ وڏو جهوٻو اچي وڃي ٿو. ڪٿي جڙيل مان ڪٿي ۽ ڪٿي ڇڻيل مان ۽ ڪٿي بئنڪ بئلنس! موزون ئي نٿو لڳي.
ٿيو ڇا آهي جوته جو نئين ڪويتا جي فئشن سان اسان وٽ ڪي لفظ ٽريڊي (Tradey) ٿي ويا آهن، انهن کان نه بچي سگهڻ به هڪ ڪمزوري آهي. ڌماڪائي لفظن جو استعمال به ساڳي ئي نند جي ڪمزوري آهي. ”مان“ سري واري هڪ ننڍي ڪويتا ۾ لاجواب تخيل آهي. اتي ”مان“ کي جانور چوڻ سان انجي پاڪيزگيءَ کي زخم رسي ٿو. توهين ڪجهه به سوچيو جانور لفظ مان Sublime معنى ڇڏائڻ مشڪل آهي. ڀل جانور سان اسين نفرت نه به ڪريون. شبد جون اهڙيو لاپرواهيون شعر کي هڪ Thinking snobbery جي ويجهو ٿيون آڻين.
خوش قسمتن احساسن وارين ڪويتائن ۾ نند اهڙين ڪمزورين کان مڪت آهي. انهن ڪويتائن ۾ شخصي انڀوتي ،درد ۽ وشواس جو ذڪر آهي. پر اتي سندس فرد ۾ سندس سماجي سيلف به باريڪيءَ سان سمويل آهي، اها ڳالهه خاص ڌيان ٿي ڇڪائي. انکي سمجهڻ ضروري آهي. شڪارپور واري ڪويتا مثال ڪري وٺو. ڇا جي ويدنا آهي؟ تاريخ جي، ثقافت جي، بحران جي، جيڪي اجتماعي مثال آهن، گڏيل سرمايو آهي، باوجود هڪ فرد جو درد سچو آهي!
هڪ ٻئي طرف به منهنجو ڌيان ڇڪيو آهي. جيتوڻڪ اهو خود ۾ ڪنهن قسم جو ڪو قسم جو سقم ڪونهي. هڪ صفت آهي جنهن کي اڻ ڏٺو نٿو ڪري سگهجي. سندس سڀ ڪويتائون ڪنهن نه ڪنهن کي مخاطف ٿيل آهن. يا وري انهن جو فاعل ”مان“ ئي آهي. اهو ڏسي ٿورو اچرج ٿو ٿئي ته شاعر هڪ به ڪويتا تون ۽ مان جو ضمير ڪتب آڻڻ کان سواءِ ڇو ڪونه ٿو لکي سگهي. دنيا جون بيشمار حقيقيتون آهن پر انهن سڀني جي وچ۾ شاعر هڪ به مڪمل خارجي نوع واري ڪويتا نه لکي ته ڇا انکي شاعر جي چت (Psyche) سان جوڙي سندس من ڀوميءَ جي ڪنهن نفيس پيچري ڏانهن وڃڻ کپي. هو آخر پاڻ کان ٻاهر ڇو نه ٿو اچي؟
اهڙي ريت هڪ ڳالهه مون اها به مارڪ ڪئي آهي ته نند لفظن جي Conotation ۽ Denotation جي فرق ڏانهن سچيت ناهي. جيئن:
تون منهنجا پير پڙهين
۽ انهن جو ترجمو
لفظن ۾ ڪرين
اِهو ڪيترو ممڪن آهي؟
اسين سڀ ڄاڻون ٿا ته ترجمو پوءِ جو ڪرتب آهي. پهرين آهي اظهار جو ٻوليءَ ۾ آڪار وٺڻ. نند جو اصل مطلب به اهو آهي ته ڪنهن جا پير پڙهي انجي تاثر کي آڪار نٿو ڏيئي سگهجي. انجي سڃاڻپ يا Identication نٿي ٿي سگهي. پر ان قسم جي آڪار جو وجود ترجمي جي اول شرط آهي. اتي ترجمي کي ان ارٿ ۾ به سويڪار ڪجي ها بشرطيڪ نند جون هي سٽون ان بعد نه اچن هان:
شبدن سان
منهنجو ترجمو ممڪن نه آهي
شبدن سان
تون صرف
منهنجو سرجڻ ڪري سگهين ٿو.
جنهنجو ترجمو ممڪن نه آهي انجو سرجڻ ڪيئن ممڪن آهي؟ اوليت ڇا جي هئڻ کپي؟ يا ته وري سرجن غير موزون آهي. اها ساڳي تڪليف ڪويتا ۾ پرمپرا لفظ کي وٺي درپيش آهي. ”چؤواٽي تي گهر“ جو آخري سٽون Thought faliacy جهڙو اثر ڇڏين ٿيون. ائين وڏن موضوعن تي لکيل ڪويتائون پر ـــ پڪ نه بڻجي سگهيون آهن.
انجي مختلف احساس وارين ڪويتائن جا سادا يا سڌا سنواٽا اظهار پڻ زبردست اثر ڇڏين ٿا. مثال اسين ان طبقي جي سرمور ڪويتا شڪارپور کڻنداسين. ان ۾ هڪ هنڌ چوي ٿو:
پر ڇا
ائين ممڪن آهي
ته تون ۽ مان مري وڃون
بنا ڄاڻ جي
..............
اهائي سنڌي ثقافت جي ٽريجيڊي آهي. هڪ عام سنڌي انسان ۽ انجي ڪلچر جي وچ۾ موت پسار ڪري رهيو آهي. رفته رفته ذرو ذرو ٿي موت پنهنجي ڪرت ۾ رڌل آهي. پر ان جو ڪو نوٽيس ڪونه ٿو وٺي. ڪير ڪنهن سان گڏ مري رهيو آهي، انجي ڪنهن کي لکه نه ٿي پوي. اها ڳالهه سنڌ سان به لاڳو آهي. ڇاڪاڻ ته شڪارپور پنهنجي سڄي اُڻت ۾ هڪ متحرڪ سمبالزم سمائي ٿي هلي. اها لاشڪ هڪ عظيم ڪويتا آهي. It is fine allegory of a different kind اها شخصي سڃاڻپ (انفرادي مجموعي) ۽ سنسڪرتيءَ (ڀؤن ۾ ڳتيل بنياد سميت) جي ٽڪنڊي کي گهڻين سيمتن تي ڇهي ٿي. ڪويتا جي ڊڪشن (Diction) پنهنجي سموريت ۾ Pictorial Diction آهي اهڙي ڪا ڳالهه ڪانهي جا ڪويتا ۾ بنا ڪنهن تصوير جي ايندي هجي پوءِ ڀل اها آوازي تصوير هجي. شايد ڪويتا جو اهو نوع ئي اياز کي غلط راهه ڏانهن ڏوري ويو آهي جو هن ان جي مشابهت Surrealist Painting سان ڪئي آهي. ان ڪويتا جو هڪ سٻل نقطو اهو موڙ آهي جو ڪنهن به شاعر جو هڪ معيار ٿي سگهي ٿو ، اهو آهي خيال ۽ تصور جو پاڻ ۾ جذب ٿي وڃڻ. ڪويتا پڙهندي علم ئي نه ٿو رهي ته ويچار جي پنکه تي ڪلپنا بيٺي آهي يا ڪلپنا جي پنکه تي ويچار. ڪويتا تصورن جو هڪ اهڙو Mosic آهي جنهن ۾ ڪي ناياب تشبيهون آهن. انهن مان ڪي مون گهرائيءَ سان ماڻيون آهن ۽ انهن کي جيڪڏهن وسيع حوالن ۾ کڻجي ته فلاسفي چائنٺ جي نزديڪ اچي ٿو وڃجي. هڪ هنڌ هو چوي ٿو:
اهو ائين آهي جيئن
پاڻي پاڻيءَ ٻڏي
پاڻي پاڻيءَ ۾ تري
اها سٽ شاهه جي شعر جي ڪنهن سٽ جهڙي آهي.
تصور ڪريو:
پاڻر اچي ٿو پاڻيءَ ۾ ٻڏي ٿو
پاڻي اچي ٿو پاڻيءَ مٿان تري ٿو.
پاڻي پاڻي ئي آهي فرق ڇا جو آهي؟ ٻڏڻ جو ترڻ جو؟ ڇا ۾؟ اهو ڇا آهي، هڪ وهم يا وحدت يا ٻئي؟ اهڙيون خوبصورت تشبيهون ٻيون به آهن ، انهيءَ سلسلي ۾
هن دفعي
شڪار پور جي شهر ۾
ڍڪ بازار ۾ ٻوڏ هئي
۽ ماڻهو
پاڻيءَ ۾
پاڻيءَ مان
پنڌ ٿي ويا.
ماڻهو پنڌ تي آهن يعني جفاڪشي ڪري رهيا آهن حفاضت لاءِ. پي پنهنجي وناش ۾ ئي کين حفاضت نظر اچي رهي آهي. هو ڪجهه به ڪن آخرات ۾ سڀ ڪجهه ٻڏي رهيو آهي. نظر ڪجهه اچي رهيو آهي، ٿي ڪجهه رهيو آهي. آڀاس ۽ حقيقت جو فرق هڪ نشتر جيان ذهن کي چيري ٿو. اهڙي ريت منجهند جو ٻي بجي لکيدر جو ٽاور پنج ٺڪاوَ ڇو نه ٿو هڻي؟
اها ڪهڙي ماجرا آهي. گهڙيال هلي ٿو انجو ثبوت اهو آهي ته اهو ٺڪاءُ هڻيٿو. پر ٻي بجي پنج ٺڪاوَ ان حقيقت ڏانهن اشارو آهي ته ڪنهن وقت شڪارپور ۾ ٻي بجي مجهند جو به شام جي پنجين بجي واري فضا هوندي هئي يا چهر بهر جو هڳاءُ هوندو هو اڳه.
شڪارپور ۾
گهر کان ٻاهر ڏسڻ لاءِ
دري کولڻ جي ضرورت ڪونه هوندي هئي
دريءَ جي تاڪ جي وچ ۾
چير هوندا هئا
ماڻهو ننڊ ۾ به
گهٽيءَ ۾ ايندڙ ويندڙ
جي سوچ کي سوچي سگهندو هو
۽ هاڻ
شڪارپور ۾ شڪارپوري
هاڻ به سوچيندو آهي
دريءَ جي تاڪ جي وچ۾
چير کي
هميشهه هميشهه لاءِ
بند ڪرڻ لاءِ
انساني ڀاونا جو مڪت ونهوار سنسڪرتيءَ جو بنيادي شرط آهي. اُها اڳه هئي. زندگيءَ جي ونڊ ورهاست ان حد تائين هئي ته ماڻهو ننڊ ۾ به هڪ ٻئي جي سوچ ۾ شريڪ ٿيندا هئا. اڄ اتي ڊنل انسان رهجي ويو آهي.جيڪو ٻئي جي چرپر کان به ڪنبي ٿو. هو خوف ذدهه انسان آهي. جو تاڪ جي چير کي به بند ڪرڻ ٿو چاهي. انساني من جي Freeplay جو رڪجي وڃڻ ئي حقيقي دشا هيڻتا آهي ۽ اها شڪاپور سنڌ ۽ سنڌين کي آزادي جي نالي نصيب ٿي آهي!
اتي شعرجي اندر هڪ مفڪر ويٺو آهي، جيڪو شاعر مٿان حاوي نه آهي. اهو ئي هن جو بلند مقام آهي.
آخر ۾ مان پنهنجي پسنديءَ جي هڪ ڪويتا اوهان اڳيان رکندس. اياز کان معافي وٺڻ جي ضرورت ٿي ٿئي. جنهن چيو ته سنڌيت طرف ڪمٽمينٽ کان سواءِ اعلى ڪويتا ممڪن نه آهي. جا ڪويتا پيش ٿو ڪريان مون من اعلى ڪويتا جو ئي مثال آهي.
جهوٽي ۽
ننڊ جي وچ۾
جا سجاڳي آهي
اها به هڪ وڇوٽي آهي
اُن وڇوٽيءَ کي
ماڻڻ جو درد
مونکي رکي ويٺو آهي سجاڳه.
۽ مونکي پنهنجي تقرير جي آخرات هيئن ڪرڻي آهي:
توهانجي جهوٽن
۽ منهنجي سجاڳيءَ جي وچ۾ به
هڪ وڇوٽي آهي
توهين ماڻيو يا نه ماڻيو پر پنهنجي وڇوٽيءَ کي ماڻڻ جو درد بهاري بيٺو آهي مونکي سجاڳه !
مهرباني.