نند جويريءَ جي چؤواٽي تي مهورتي تقرير : گنو سمتاڻي
مان ڪرٽڪ ته نه آهيان. پر هرش واسواڻي جو سلسلو وٺي ڪجهه چوڻ چاهيندس. هرش ڪرٽڪ جي باري ۾ چيو ته هو پرجيوَ (Parasites) آهن ته هو ليکڪن جي رچنائن سبب زندهه آهن. پر مان چوڻ چاهيان ٿو ته ادب ۽ تنقيد ٻنهي جي جيڪا Terminology آهي ، ٻنهي جا جيڪي Perceptions آهن اهي بلڪل الڳه الڳه آهن. مونکي ياد آهي ــــ توهان به پڙهيو هوندو ــ ته فلاابر جي ناول ”مدام بو وري“ جي باري ۾ ڪنهن ڪرٽڪ لکيو هو ته ان جهڙو Realistic ناول اَڄ تائين فرانس ۾ لکيو نه ويو آهي. فلابر جواب ڏنو : مان ۽ Realism ? ...... Realism is vulgarity.
ٻيو مثال آهي: ٽي. ايس. اِلبٽ "West Land" ڇپجڻ بعد ايزرا پائونڊ ۽ ٻين ڪرٽڪس البٽ کي هڪ زبردست Modrenist شاعر ڪري ظاهر ڪيو. پر سڀني کي ڄاڻ آهي ته البٽ، Catholic Royalist ۽ Conservative, Traditionist هو. البٽ ماڊرنسٽ نه هو.
اهي ڪرٽڪ ئي آهن جيڪي ليکڪن جي رچنائن کي Brand ٿا ڪن، انهن تي Lablels ٿا لڳائين. اها هڪ ڪلاسيڪي حقيقت آهي ته "Creation becomesmore powerful than the creator" اها حقيقت نقادن سان به لاڳو آهي. اهي Parasites جيڪي ليکڪن سبب پيدا ٿيا آهن. ليکڪن کان وڌيڪ طاقتور ئي رهيا آهن. انهن نقادن جا Lablels پڙهندڙ لاءِ هڪڙي حد ــ بندي مقرر ڪري ٿا ڇڏين. پڙهندڙ کي Conditioned (حدبند) ڪر ي ٿا ڇڏين. پاٺڪن جا Reflections ۽ Responsesانهن حد بندين اندر يا ان جي آس پاس ئي ٿين ٿا. توهان کي اگر ڪوئي نقاد ٻڌائي ته فلاڻي ڪويتا، جديد ڪويتا آهي، مونکي پڪ آهي توهين ان ڪويتا کي پڙهندي، ان تي سوچيندي، ان نقاد جي مقرر ڪيل حد بند ٿي ويندا.
ان هوندي به ڪڏهن ڪنهن وقت بعد، ڪوئي اهڙو ڪتاب اسان جي سامهون اچي ٿو، جيڪو اسان کي ڪجهه ٻئي نموني سوچڻ لاءِ ڪجهه ٻئي نموني Response ڪرڻ لاءِ مجبور ٿو ڪري، ڪجهه ٻين ماپن ماڻڻ جي تقاضا ٿو ڪري.
مون جڏهن هن کي ”ٿئنڪ يؤ“ چيو، تڏهن انهن ڳالهين جو ذڪر ڪونه ڪيومانس. پر مون محسوس ڪيو هو.هن ڪتاب مونکي سوچ جي حد ــ بندين مان آزاد ڪيو هو. منهنجا Reflections and Responses مڪت ۽ خود مختيار هئا. I am now free man. ان ڪري نند کي گهٽ ۾ گهٽ ”ٿئنڪ يؤ“ ته چوان.
نقادن بنسبت مونکي خوشي آهي ته هرش واسواڻي جيڪو سنڌي نئين ڪويتا جو باني لاکيو ويندو آهي ـــ ۽ آهي به ــــ تنهن جهوني ۽ نئين جي مقرر ٿي ويل سنڌن کي ته ڏٺو؛ جديد ادب جا جيڪا طئه ٿيل ماپا ۽ ماڻ آهن انهن سان هن نند جي ڪتاب کي نه پرکيو . هرش Structuralism جي بنياد تي ــ پر ڪنهن حد تائين، پوري طرح نه ــ ڪتاب کي پرکڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. پر هرش کي مان With humality هڪ ڳالهه ٻڌائي ڇڏيان ته Stractural Criticism جي Aplication جي سڀ کان وڌيڪ بنيادي ضرورت Cultural Anthropology آهي، جنهن جو باني Levi Strauss آهي. ٻوليءَ جو De-construction ۽ Construction جنهن جو ذڪر هرش ڪيو اهو Cultural Anthropolgy جي مد نظر ئي ممڪن آهي. انهن بنيادن کي نظر انداز ڪرڻ سان Stractural Criticism جي پرکه پوري طرح ٿي نه سگهندي.. مثلن : هريش ٻن لفظن ” ترجمو “ ۽ ” سرجن “ جي ڳالهه ڪندي چيو ” سرجڻ “ ”ترجمي“ کان وڌيڪ اهم آهي. مان مڃا نٿو، ٻوليءَ ۾ جيئن اهي لفظ آهن، هريش صحي آهي. پر ڪڏهن ڪڏهن ــــ ڪڏهن ڇا، هميشھ ائين ٿيندو آهي ـــ ٿيڻ کپي ته Poet لفظن کي پنهنجون معنائون بخشيندو آهي جيڪي شبد ــ ڪوش جي معنائن کان وڌيڪ Creative هونديون آهن.
نند ”ترجمو “ لفظ جنهن حوالي ۾ ڪم ڪتب آندو آهي ان جي معنى جيئن مان سمجهان ٿو Translate نه آهي، پر ”سمجهڻ“ آهي. ۽ مان سمجهان ٿو، ڪنهن کي سڃاڻڻ ڪنهن خبر کي سمجهڻ Creation کان وڌيڪ اهم آهي. اسين پيدا (Creat) ٿيا آهيون پر ان Creation کي سمجهڻ وڌيڪ اهم آهي.اسانجي ڌرم ۽ اسان جي ڪلچر اسان کي هميشھ آگاهه ڪيو آهي. ”پاڻ سڃاڻڻ“ (Know Thyself). ان حوالي ۾ نند جنهن ارٿ سان ”ترجمو“ لفظ ڪم آندو آهي، ان ۾ مونکي غلطي نظر نٿي اچي.
نند جي ڪتاب تي ڳالهائڻ ۾ هڪ مشڪلات اها آهي جو اسان اهو ڪتاب پڙهيو آهي. ۽ توهان ڪونه پڙهيو آهي. انڪر ڳالهائيندڙن (جن ڪتاب پڙهيو آهي) ۽ ٻڌندڙن (جن ڪتاب ڪون پڙهيو آهي) جي وچ ۾ پورو Communication شايد ٿي نه سگهي. توهين سوچيندا هوندا اسين آخر ڳالهائي ڇا يا ڇا تي رهيا آهيون. ڪويتائن جا حوالا به توهان لاءِ سمجهڻ ممڪن نه آهي انڪري مان سمجهان نه ٿو اها ڳالهه ٿوري غلط ٿي ويئي آهي. ڪتاب شايع ٿيڻ بعد هيءَ ميٽنگه رکي وڃي ها ته توهان ۽ اسانجي وچ ۾ خيالن جي ڏي وٺ ڪنهن ٻئي نموني ٿئي ها، شايد بهتر ٿي سگهي ها. خير!
نند جون ”مان“ ڪويتائون Thought Level تي آهن، Feeling انهن ۾ گهٽ آهي. پر انهن ۾ Anguish ڪونهيPersonally experienced anguish ڪونهي، مان اها ڳالهه نٿو مڃان. توهين اُهي ڪويتائون پڙهي ڏسو، توهانکي لڳندو ته اُهي هستيواد جي ان هڪ aspect تي اتري ٿيون اچن جنهن کي سارتر چيو آهي : Hell is others توهين منهنجي آزادي، منهنجي سوچ، منهنجي ڪرم جي، منهنجي پيار جي آزادي ـــــ پيار ۾ منهنجي محبوبا منهنجي آزادي، منهنجي ستنترتا کسي ٿي وٺي يا مان هنجي، ان ڪر پيار ممڪن نه آهي ـــــ منهنجي Pure freedom ڦُري ٿا وٺو ان ڪري You are hell for me يا Hell is others .
”مان“ ڪويتائن ۾ ”نج“ ڪويتا پڙهندي مونکي هڪ چرچو سجهي آيو. مونکي لڳو نند جويريءَ جي نالي جو Short form ”نون“ ۽ ”جيم“ نج بڻجي آيو آهي. پر چرچي کي الڳ رکي توهان ”نج“ ڪويتا ۾ Existential auguish کي محسوس ڪندا. جان پال سارتر Existence precedes essens ۽ نه ڪِ Essenses precedes Existance زندگيءَ جا essenses ته سچ ڳالهايو، وڏن جو ادب ڪيو، ڀڳوان جي پوجا ڪريو وغيرھ اسانجي ڄمڻ سان کان اڳه ئي اسانجي لاءِ رکيا ويا آهي. پر هستيود اُن کي reverse ٿو ڪري Existence precedes essens ڇو ته We are codemned to born free. نند جي ”مان“ جو ”نج“ ڀرشٽ ٿي ٿو وڃي ڇو ته ”شروعات ۾ ..... مان نج هوس ....... هن پنهنجي ڏسڻيءَ سان...مون کي پنهنجي سوچ ڏيکاري .... ۽ پوءِ ...... اُن نج کي ڀرشٽ ڪري ڇڏيو. (نج ـــ 1)
هريش واسواڻيءَ رومال جي ڳالهه ڪندي چيو، رومال هڪ چيپ (Cheap) چيز آهي. تنهنجي وجود، تنهنجي ”نج“ جي حساب سان رومال برابر هڪ سستي چيز آهي. پر هريش رومال کي صرف رومال ڪر ڪيئن سمجهو سو ما نٿو ڄاڻان. نند رومال کي چمري تي چاڙهيل نقاب جي Symbol ڪر پيش ڪيو آهي. توهين اگر مونکي اجازت ڏيو ته ان ڪويتا (نج 4) جو آخرين سٽون پڙهان :
” شايد هر نج کي
يا ڀرشٽ نج کي
ٻاهريون ويس ٿو گهرجي
ائين ئي
تون ۽ مان سمجهون ٿا.“
رومال ٻاهريون ويس آهي، نقاب آهي، اهو جيڪو اسين پاڻ آهيون رومال لفظ ...... شايد بهتر لفظ ڪم آڻي سگهي ها.انهن ننڍين ننڍين ڳالهين هوندي به ”مان“ ڪويتائون يا ٻئي ڪويتائون .... شڪارپور کي ڇڏي ـــــــــ جنهن سطح تي هلن ٿيون ته سان نقاب پائي جيئون ٿا ته اسان جو نج ڀرشٽ ٿي ويو آهي، ته اسان جو Existential angyish آهي، وغيره، اِهي سڀ ڳالهيون هاڻي ڪافي Common ٿي ويون آهن. اهي ڳالهيون اسين گهڻيئي دفعا ٻڌي چڪا آهيون، پڙهي چڪا آهيون ۽ انهن جو اثر جيڪو نئين ڪويتا ڪافي شدت سان اسان تي ڪيو هو، هاڻي گهٽجڻ لڳو آهي، گهٽجي ويو آهي. انهن ڳالهين طرف اسانجي Sensitivity جهڪي ٿيڻ لڳي آهي، اهي هاڻ گهٽ ڇهن ٿيون.
ڪن ڪويتائن ۾ نند Conclusive ٿو ٿئي جنهن سبب ڪويتا جي پڇاڙي ڪافي گهرگهلي ٿي لڳي. مان گهڻا مثال نه ڏيندس. هڪڙو مثال ڪافي ٿيندو، ان ڪويتا جو جيڪا هريش واسواڻيءَ کي سڀني ڪويتائن وڌيڪ وڻي. ڪويتا ڪافي سٺي آهي، ان ۾ ڪو شڪ نه آهي. ڪويتا جو عنوان آهي ”وڇوٽي“ :
جهوٽي ۽
ننڊ جي وچ ۾
جا سجاڳي آهي
اها بي هڪ وڇوٽي آهي
ان وڇوٽيءَ کي
ماڻڻ جو درد
مون کي رکي ويٺو آهي
سجاڳ“
Beautiful, I agree پر ان جي پڇاري ڏسو:
”ڇا
اها توکي
خبر آهي.“
مون کي خبر نٿي پوي هي پويون سٽون جوڙڻ جي ڪهڙي ضرورت هئي. سٺي ڪويتا کي ان پڇاڙيءَ واريون سٽن گهرگهلو بڻائي ڇڏيو آهي. ”ان وڇوٽي کي ماڻڻ جو درد مونکي رکي ويٺو آهي سجاڳ“ ڪويتا اتي ختم ٿيڻ کپندي هئي. ” ڇا اها توکي خبر آهي“ It is a loose end. اهڙيو فالٽون سٽون يا Conclusions ڪن ڪويتائن ۾ ڪن نتيجن تي پهچڻ لاءِ Deductive نموني جوڙڻ ڪنهن به سجاڳه شاعر لاءِ ڪمزوري آهي.نند کي ان کان بچڻ گهرجي.
مان ”شڪارپور“ تي ضرور ڳالهائيندس. ڪتاب کوليندي پهرين پهرين ارپڻ ــ پتر ”هر ان شخص کي جنهن جي اکين ۾ سنڌ جي نقشي لاءِ آدر آهي“ ان بعد شيخ اياز جو مهاڳ ڏسندي مونکي هڪ ڊپ وٺي ويو Oh not again. اهائي سنڌ جي ڳالهه ٻڌائيندو؛ اها ئي Nostalgia هوندي، اهو ئي رودن هوندو: هاءِ اسان مري وياسين، ڌرتيءَ بنا جيئرا ڪيئن رهنداسين، وغيره.
مان وڌيڪ پڙهڻ لاءِ تيار نه هوس. ان ڪري ”شڪارپور“ مون پڇاڙيءَ جو پڙهي. مونکي خوشي آهي، منهنجو ڊپ غلط هو. ”شڪارپور“ هڪ اهڙي ڪويتا آهي جيڪا Epic Dimensions ۾ آهي. مان ڄاڻا ٿو Epic جو هڪ خاص مفهوم آهي. ان حوالي ۾ ڪويتا کي نه پرکي به مان چوان ٿو ”شڪارپور“ Epic Dimension رکي ٿي.
هڪ يگ جو بدلجڻ، هڪ يگ جو ناس ٿيڻ، هڪ پوري ڪلچر جو نابود ٿيڻ ان سڃاڻپ کي سويڪار ڪرڻ، اهو به جذباتي بڻجڻ بنا، آسان ڳالهه نه آهي. اسان جا ڪيترا ادبي دوست ۽ اڳوان ان سچائيءَ کي accept ڪري نه سگهيا آهن. اسين زندهه رهنداسين زندهه آهيون، اسان وٽ شاهه آهي، اسين سنڌو سڀيتا جا وارث آهيون. انهن Illusions کي مڃي هلڻ سولي ڳالهه آهي. پر پنهنجي پوري ڪلچر، پوري وجود، ٻولي ۽ اتهاس جي Fall and decay جي سچائيءَ کي قبول ڪرڻ آسان نه آهي. ان قبوليت پٺيان درد آهي، پيڙا آهي ۽ مان سمجهان نٿو ، اهائي هن ڪويتا کي Epic Dimensios بخشي ٿي. توهان Gibbon جو Rise and Fall of Roman Empire پڙهيو هوندو. مونکي شڪاپور پڙهندي ان ڪتاب جي ياد آئي هئي. ”شڪارپور“ ۾ سمايل پرسنل درد ايترو ته وشو ــــ وياپي بڻجي ٿو وڃي جو شڪارپور هڪ Symbol بڻجي ٿو پوي. ڪنهن لاءِ به جنمن جو ڪلچر يا زمين، ملڪ يا تهذيب ناس ٿي ويا هجن، ان لاءِ هيءَ ڪويتا پنهنجي ڪويتا بڻجي ويندي.صرف شڪارپور جو لفظ ڪڍي ڇڏيو، هن جي پنهنجي شهر ، پنهنجي ڳوٺ جو نالو وجهو ڪويتا Universal بڻجي ويندي.
ڪويتا ۾ Metaphores, Symbols, Imaginations هڪدم نوان، هڪدم اڻچٽا آهن.ايترا نوان جو توهين ڇرڪ ڀريندا. ۽ مزو ۽ عجب اهو آهي، جيئن هريش واسواڻي چيو آهي ڪٿي به ڪو ڳؤِڙو لفظ ڪونهي، سڌي سئين چيز، ساديءَ ٻوليءَ ۾ سڀاوڪ نموني هلندي ٿي رهي. ڌارا ڪٿي روڪجي نٿي، ڪٿي ڪوئي جهوٻو نه ٿو اچي. اها ٻوليءَ جي حاصلات آهي، اظهار جي حاصلات آهي. مونکي ائين لڳو It just happens. اسان کي هريش ڪويتا جا ٻه وياکيا ٻڌايا. هڪ چيو Defination جيڪو مونکي وڻندو آهي سو آهي Poetry is that which just happens جنهن ۾ ڪو effort نه لڳي، جيئن Spontaneous چيز هجي، جنهن ۾ ائين نه لڳي ته ان پٺيان ڪائي محنت ڪئي ويئي آهي، جيئن توهانجي من تائين سڌي پهچي وڃي. It just happens حوالا مان نه ڏيندس، ان لاءِ وقت لڳي ويندو. ان ڪري مان صرف هڪ ڳالهه چئي پنهنجي تقرير پوري ڪندس.
”شڪارپور“ ۾ ڪلپنا (Imagination) ، ڀاؤ ــ احساس (Feelings) ۽ ويچار (Thought) ايترو ته هڪ ٻئي ملي جهلي ويا آهن، سمائجي ويا آهن جو اهو معلوم نٿو ٿئي، محسوس نٿو ٿئي ته آخر ويچار، ڀاؤ ــ احساس مان نڪتو آهي يا ڀاؤ ــ احساس، ويچار مان ڦٽو آهي. ۽ مان سمجهان ٿو جنهن به تمام سٺي ۾ سٺي ڪويتا اهو هڪ گڻ آهي، خصوصيت آهي، حاصلات آهي.
ــــــــ ٿئنڪ يؤ.