نند جويريءَ جي چؤ واٽي تي سرسري نظر : اوکه ڊکه ــــــــ ايم ـــــ ڪمل
مونکي هن مجموعي مان شعري تسڪين پڙ پئي آهي. ذهني چاهي جذباتي طرح، اِهو ڪيئن؟ ان سوال جي اُتر ۾ مان ٽوڪي ۾ پنهنجي اِن راءِ کي رسڻ جو بيان پيش ڪرڻ ضروري سمجهان ٿو. ڪتاب جي سلسلي ۾ آيل ڪويتائن تي روشني وجهڻ جو جتن ڪريان ٿو.
”چؤواٽي تي“ پهرين ”مان“ سان ملاقات ٿئي ٿي. هر حساس گرم ذهن، باشعور ۽ سجاڳ ليکڪ، ڪنهن نه ڪنهن طرح پنهنجي ”مان“ طرف سان غور فرمان ضرور ٿيو آهي. ڪن ليکڪن ”مان“ کي صرف خارجيت جي حوالي ۾ پيش ڪيو آهي جيئن مان هڪ مشين جو پرزو ــــ ما هڪ اجنبي، اِهو ته هڪ وقت فئشن هو وغيره وغيره . ڪن پاڻ کان ٻاهر نڪري پنهنجي ٻئي کي آرسي ڪري عڪس باز ٿيا آهن. ڪن پاڻ کي سماجي، قوم، اتهاس، وقت ۽ حالتن جي حوالي ۾ خود کي تمام رشتن ناتن ۽ مجموعي تهذيبي فڪر تي ويچار ڪري، خود کي ڪٿي بهاري، ڪن سان گڏ پاڻکي شماري،پنهنجي ڪٿ ڪئي آهي. پنهنجي حاصلات، ڪاميابي، ناڪاميابي اڳيان پويان چوپڙا کولي حساب ڪتاب ڪيو آهي، ۽ ڪي بس پنهنجي اندر جي اوندهين ۾ ٽپي پيا آهن ۽ پوءِ ويا آهن ملاقاتي ٿيندا ڪنهن نه ڪنهن فڪر يا سوچ سان. اِنهيءَ پرڪريا ۾ ، انهيءَ پراسيس ۾ سندن Subconscious ڪارفرما آهي جنهن کان هو خود ئي بي خبر آهن. پنهنجي مان تي فڪر آمدا ٿيڻ جا ڪارڻ الڳ الڳ آهن، ان ڪري اُنهن جا دڳ به جدا جدا. نند پوئين طرح مان آهي، يعني هو اندر ۾ ٽپي پيو آهي. من جي کاهيءَ ۾ سندس پهرين ملاقات پنهنجي نالي سان ٿي ٿئي. نانءُ سندس نانءُ آهي؛ اُتي هو نه بيٺو آهي پر پنهنجي نجپڻي جي فڪر سان اڳيان وڌيو آهي. اَڄ جو انسان نجپڻي تي سوچي اِهو بزاتي خود سوچڻ جو نقطو آهي. جڏهين ” اؤئان اؤئان“ کان وٺي ”را رام سنگه“ تائين اِنسان نجپڻي کان جدا رهيو آهي، وڇڙجي ويو آهي، وڇوريو ويو آهي. نند پنهنجي ”نج“ کي، ڇڏائجي وڃڻ واري حالتن، پنهنجن خيالن ۽ لفظن تي غؤر ڪندي ڪي گمان، ۽ يقين جون ڪي جاچنائون ڏنيون آهن. ۽ هو وڃي ٿو پنهنجي کاهيءَ ۾ لهندو ۽ پنهجي نسبت ۾ سوچيندو. بي انت آڪاش هئڻ، چوکٽ ٿيڻ، باهه هئڻ پنهنجن ساسن کي ڇهڻ جهڙو آڪار سمجهڻ ڪجهه وڃائڻ پائڻ ... وغيره. هن ”مان“ جي ڀاڱي ۾ ”مسافر لاءِ بس“ مونکي نهايت اعلى رچنا محسوس ٿي، هيءَ رچنا سڀني حواسن کي چورڻ جو ست ــــ سگهه رکي ٿي. فڪر جو ڦهلاءُ گيرائي ئي نه پر گهرائي ڀي محسوس ٿئي ٿي ۽ آخرين جملو ” بس جو ڪارڻ ..... مسافر ..... مسافر لاءِ بس“ هيءَ منطقي فتوى سهج سڀاءُ سان اچي ٿي.مونکي ائين نه لڳو ته شعر اول اِهو نقطو طئه ڪيو آهي ۽ پوءِ اُن تي پنهنجي رچنا جي عمارت کڙي ڪئي آهي. مونکي راهيءَ جو مشهور نظم ”سنڌي آيا سنڌ ڏسڻ“ هن رچنا جي برعڪس لڳندو آهي يعني اول اُهو نقطو سوچي پوءِ اُن تي منطقي سِرَن سان اَڏاوت ڪئي ويئي آهي. اِن سلسلي ۾ مان اڳتي هلي ان نقطي کي وڌيڪ واظع ڪندس ڪنهن ٻئي شاعر جي حوالي ۾.
ٻئي ڀاڱي ”چؤواٽي تي “ ۾ پيش ڪيل ڪي ڪويتائون ”مان“ جي ڀاڱي ۾ جڳهه ولارڻ جي يوگيه آهن. ”ماڻهو بهانا ٻڌائيندا آهن“ ”پاليل نانگه“ ”مان ڪوئي ڀي ٿي سگهان ٿو“ ۽ ڪي ننڍڙيون ڪويتائون ڊائريءَ جي ورق جيان جيئن ”وڇوٽي“ ”اِنتظار“ جي فڪر سان ٽمٽار آهن. ”من جي سنسان گهٽيءَ ۾“ رچنا مونکي سطحي جذبي ۽ شدت کان عاري ۽ گهڻي حد تائين فئشن زده لڳي. اُنهيءَ جي اُبتڙ ڪويتا ”ڪڇو“ نه صرف موضوع جي خيال کان نواڻ واري آهي، پر سندس ڦهلاءُ، تمشيلي، علامتي۽ معنى خيز ۽ جاڱنائن سان ڀرپور آهي.
ڪتاب جي نهايت ئي چوريندڙ تخليق، جنهن کي احساس جي مڪمل سپردگي ٿيل آهي، اُها آهي ”او شڪارپور“. شڪاپور شاعر جي معشوقا جي صورت اختيار ڪئي آهي جا وڇڙجي ويئي آهي، پر اَڄ جڏهن ميل ٿيو آهي ته سندس اڳيون زيب ۽ صورت حال جي زبون حالت ڏسي جو درد جاڳيو آهي، سو جدائيءَ جو درد کان گهڻو ٿو لڳي، گهڻو محسوس ٿو ٿئي. هر، وطن کان وڇڙيل سنڌيءَ کي، جو سنڌ ۾ ڄائو ۽ نپنيو آهي، هڪ معشوقا آهي، پنهنجي هڪ شڪارپور آهي؛ هيءَ شڪاپور سڄي سنڌ جي علامت بڻجي پئي آهي. هيءَ تخليق شاعرانا قوت، اعلى سنجيدگي ۽ احساس ۽ اظهار جي سچائيءَجو زوردار ثبوت آهي. رچنا ۾ ”او شڪاپور“ جو دهراءُ هر ڀيري وره جي مئٽ کي وڃي ٿو ويڪرو ۽ اونهون ڪندو . اسانجي ساهت ۾ وطن جي وڇوڙي جي درد جو ڪي جهلڪون شروعاتي دؤر ۾ اسانکي ملن ٿيون جيئن فانيءَ جو جواب، شيخ اياز هڪ ڪويتا ڏيهي پرڏيهي ٿيا، يا سڳن جو شعر غلاميءَ جي سکن تي سوچڻو پيو آهي، يا هڪ ٻيو شعر ”هاءِ اسانجي آزادي سنڌور مليو ۽ سينڌ ويئي.“ هن موضون تي گهڻيون رچنائون لکيون ويون آهن. هڪ وڏي ڪويتا الائي ڪهڙن ماپن تي اُتاري منجهس کنڊ ڪويتا جا عنصر ٻڌايا ويا آهن، اُن جو رچاءُ هن ڪويتا جي برعڪس آهي يعني اُتي شاعر پنهنجو مقصد طئه ڪيو آهي، پوءِ اُن جون ڪنڊون پاسا جاچيا آهن ۽ پوءِ اُنهن جي اظهار لئه حسين ترڪيبون ، تشبيهون گڏ ڪيون آهن، ۽ چيدا سهڻا لفظ انتخاب ڪيا آهن يعني هن شاعري ڪئي آهي ۽ ” او شڪارپور “ ۾ ڪئي نه ويئي آهي، مگر شعري ٿي ويئي آهي. اِهو ئي ڪارڻ آهيجو منجهس شاعراڻو اظهار پوري شباب سان جرڪي ۽ مهڪي پيو آهي.
چند مثال: (1) هوا اکيون ٻوٽي .... لنگهي چڪي .... تنهنجي قبر تان .... اتهاس به لنگهي ويو .... بنا سجدي. (2) آسمان ۾ سج ڏٺم هڪ ليڪيل ليڪ وانگر ..... جيئن هڪ ٻاراڻي مورت ۾ ..... (3) ٻپهريءَ جي ٻوساٽ ۾ ..... خاموشي نچي رهي هئي ..... ٽانڊن تي ڍڪ بازار ۾ ..... ۽ گهٽجي رهيو هو منهنجو گلو ..... (4) شهر جي ضمير سان گڏ ..... ٽيشن جو نالو ڀي .... بدلڻ کپندو هو ..... شهر جي ضمير جو اِشارو سياسي بدل فضا ڏانهن آهي، جنکي مڪان نه آهي، پر انهن جو در درين جو شيشم ڪاٺ کپندو هو، اُن جو سنگمرمر کپندو هو، کين درخت جي ڇانؤ نه اُ جو ڪاٺ گهربو هو.
شاعر جي ٻي خوبي اها آهي ته شاعر هن وڇوڙي جي درد جي اظهار ۾ Sentimentalism جو شڪار نه ٿيو آهي نه ته هي درد، رودن ۽ پٽڪو وڏن سڏڪن جا ڳوڙها ڳارڻ يا پار ڪڍي روئڻ جي سرحد تي وڃي ساه پٽي ها. شاعريءَ ۾ رنج و غم جو اظهار هڪ نزاڪت ۽ نفاست جي هنرمنديءَ وانگر آهي. درد جيسين رچناڪار ۾ ڪڙهي ڪاڙهي، ٺري ۽ آٺرجي نه بيٺو آهي تيسين شاعري کيس لبن تي نه آڻيندي. جيڪي مير تقي مير ۽ فانيءَ جي اُردو شاعريءَ کان واقف هوندا سي ان فرق کي بخوبيءَ محسوس ڪري سگهندا. درد جڏهن سهپ کان ٻاهر ٿي ويندو آهي ته اُن جو اظهار غصي يا طنز جو سهارو وٺندو آهي. سُر سامونڊيءَ ۾ جڏهن نائڪا جو غم برداشت ڪرڻ کان ٻاهر ٿو ٿئي ته سنديس پهريون سر وارو ٻول چال بدلجي ٿو وڃي يعني پهرين چوي ٿي:
آيَلِ! ڪَريان ڪِيئن؟ منهنجو نِينهُن اَپليو نه رهي.
ويو وَڻِجارو اوهِرِي، مونکي چاڙهي چِيئَن؛
سامُونڊين جي سَڱَ کي، رُئان راتو ڏِينهن؛
۽ غصي ۾ ٿي اچي چوي ٿي:
وَڻجاري جِي ماءِ، وَڻجارو نه پَـلِئين؟
آيو ٻارهين ماهِ، پڻ ٿو سَفَرِ سَنبهَي!
اچو ته شڪارپور جي رچنا کي اِن حوالي ۾ ڏسون.
هڪ هنڌ شاعر چوي ٿو:
اَڄ اگر
مان
توکي ٻڌايان
ساميءَ کي ساڙيو
نه ويو هو
پر
دفنايو ويو هو
۽ هن جي قبر تي
اَڄ به هرروز گل ٽڙندو آهي
ته ڇا تون
هن جي قبر تي
سجدو ڪرڻ
ويندين ؟
يا
توکي اَهو ٻڌايان
ته
تنهنجي بابي جي بابي جي
۽ بابي جي بابي
۽ انهيءَ جي بابي جي بابي کي
دفنايو نه ويو هو
پر ساڙيو ويو هو
هيءُ اظهار تڏهن ٿو اچي جڏهن درد پنهنجي حد پار ڪري چڪو آهي، تڏهن غصي جي روپ ۾ اسان جي اڳيان اچي ٿو. درد جو انداز بدلجي ٿو وڃي. هن وستار سان منهنجو مطلب شعر جي احساس ۽ اظهار جي سچائيءَ کي واظع ڪرڻو هو. شڪارپور جي تباهيءَ جي انتها اُن حد تي رسيل آهي جو نند کي شڪ آهي ته خود خدا ڀي شايد کيس سنواري نه سگهي. ڪويتائن جي بلندي فڪر ۽ ذهني ولوڙ جي گج جيان ٿي وينديون آهن، جو ڪارڻ اِهو آهي ته ڪي ڀي فلسفاڻا نقطا شاعرجي ذاتي تجربي ، روز مره جي زندگيءَ جي ڀوڳڻا يا ماڻڻ جي احساس مان اُپجندا آهن، مگر شعر اُنهن کي محض پنهنجي پسنديءَ يا پنهنجي ڄاڻ جتائڻ لاءِ شاعري ڪرڻ جو سانگه رچيندو آهي. اُها اؤر ڳالهه آهي اگر سندس خاص تجربي ۽ فڪرسان ڪا جاچنا، ڪو فڪر، خيال، ڪنهن فلسوفيءَ سان هم، رڪاب ٿي وڃي ٿو ته اهڙي رچنا دل و دماغ تي ڀاري رکائپ جي احساس اُڀارڻ بدران راحت اَفزا ۽ سڪون بخش ٿي پوي ٿي. نند جون تمام رچنائون اِن عيب کان آجيون آهن. پر هڪ رچنا ”اُهو ئي سڏ اُهو ئي پراڏو“ ۾ هو ان موهه ڃار کي ٽوڙي نه سگهيو آهي ۽ ڪويتا جون آخرين سٽون وناش .... ڀوڳه .... تبديل جا ڀاري فقرا ويو آهي اُڇلائيندو. ۽ فشن زده فڪر کي فٽ ڪوندو ويو آهي. جتي سندس رچنائون ”کٽ“ يا ”جتي“ تمام علامتن پٺيان ڇڏيل پلن ... اتهاس .... تدبيل ... گذشته عمر جون پر فڪر ۽ درد مند تصويرن سان پيش ٿيون آهن، اُتي هيءَ رچنا ڦڪي پئجي ويئي آهي. اُن رچنا جيان جنهن جنهن جو ذڪر مون اڳه ڪيو آهي يعني ”من جي سنسان گهٽيءَ ۾“ واري تحرير . هرهڪ رچنا تي وچور سان خيال آرائي ڪرڻ منهنجو هتي مقصد نه آهي. مان صرف اُن جي ڇڏيل اثر، دل و دماغ تي چٽيل عڪس، جي هن مجموعي کي پڙهڻ کانپوءِ ڇڏيا آهن، تن کي چند لفظن ۾ هينئن بيان ڪندس: ”هن مجموعي مونکي پنهنجي شڪارپور ياد ڏياري، ماضيءَ جي ڪيترن ڪنڊن ۽ اندرين احساسن کي روشني بخشي، هڪ آرام بخش درد عطا ڪيو آهي.“
پريه هري سنڌي نمستي،
ڪونج پهتم، مهرباني. ”او شڪارپور !“ ٻه دفعا پڙهيم. جلاوطن، جڏهين وطن ورن ٿا، هڪ سيلاني طرح، ته ڪهرا سندن دل تي وڍ وهن ٿا، گهاو پون ٿا ـــ اُن جو شعري رد عمل، جنهنجو سچائي ــ صداق جذبي سان، بنا صفتن، تشبيهن، لفظ بازي، ۽ حسين حيفن جي گوهر فشاني کانسواءِ ـــ نند جويريءَ ڪيو آهي، سو هڪ مثال آهي اُنهن شاعرن دوستن لاءَ جي شاعريءَ ۾ هيئت ذهني اُلجهاءُ ۽ جملن جي ڪلا بازيءَ جو ڪرشمو ڪرڻ جا شائق آهن؛ در حقيقت، ڪوبه شعر، ڪنهن ڀي تخليق ۾ جيسين منجهس جذبي جي صداقت ناهي، ۽ رچناڪار ممڪن طرح پاڻ کي (ذهني ۽ جذباتي طرح ) خود کي اُن جي سپرد نه ڪيو آهي، تيسين سندس رچنا پنهنجو تاثر نه ڇڏيندي. اهو ئي ڪارڻ آهي ۽ اها ئي حالت آهي، جڏهن رچنا، بنا لفظي ٺاه ٺوه، جملن جي توڙ ڦوڙ ۽ اُلٽ پلٽ کان آزاد ٿي، پڙهندڙ کي اها درد جي لوءَ ــ چوٽ جي چپيٽ ۾ آڻيو ڇڏي. سچ ته مون کي اُميد ڪانه هئي نند جويري اهڙي تخليق ڪري سگهندو. مون کي خوشي ٿي آهي خود کي غلط ثابت ٿيندو ڏسي. ـ
ـــــ ايم ڪمل