5
آتا ھئي ڪون آتا ھئي ڪون
ڇپ ڇپ ڪي-ڇپ ڇپ ڪي
ڇپ ڇپ ڪي ميري خوابون مين
گاتا ھئي ڪون- بجاتا ھئي ڪون
مئٽرڪ جي ڏينھن ۾ سندس ڀرسان ھڪ ڪمرو خالي ٿيو جتي مان، گنو ۽ راجو پڙھندا ھئاسين ۽ مان رات جو ڳائيندو ھوس.
ھم ڪو تمھارا ھئي آسرا
تمڪو ھمارا ھو نه ھو
آئين ھمين ستائين وھ
دل ڪي صدائين سنائين وھ
ان ڪو ھم سي ھو نه ھو
ھمڪو تو ان سي پيار ھئي...
مون سوچيو، مان ھڪ مھا پرش. ھوءَ مون وٽ اچي ۽ چوي، تون منھنجو ساھ، منھنجو پيار، منھنجو سوامي آھين. گني کي منھنجو رخ وڻندو ھو، پر راجو چوندو ھو، ٻچا گانا ڳائڻ سان ڇوڪريون نه ملنديون آھن. کيس ٻانھن کان جھل ۽ چئينس ھينئر شاديءَ جي منڊپ ۾ وھين ٿي يا نه؟ بس، ھڪ ڏينھن ھوءَ شھر ڇڏي بمبئي ھلي ويئي. هن جون اکيون وڏيون ۽ ھن جي نھارڻ ۾ وادين جو ڌنڌ ھو. جيل ۾ ڏاڍو ياد ايندي ھئي.
نارائڻ ڀارتي جيل ۾ انگريزي گرامر جو ڪتاب پڙھندو ھو. مون کي چيائين، اسان جي خاندان ۾ ڪنھن به مئٽرڪ پاس نه ڪئي آھي. مون کي ڪيئن به مئٽرڪ پاس ڪرڻي آھي. مون ٻاھر نڪري کيس پنھنجي اسڪول ۾ داخلا وٺي ڏني. ھاڻ ھو ايم-اي فرسٽ ڪلاس آھي. فلاسافي ۾ ڊاڪٽر آھي. ايڊيٽر آھي ڪاليج ۾ ليڪچرار آھي. روٽري ڪلب جو صدر آھي. ھن سخت محنت ڪري سماج ۾ مانَ مرتبو حاصل ڪيو آھي.
ھڪ ڏينھن پڌرائي ٿي ڪن ٽياڪڙن جي وچ ۾ پوڻ سان سنگھ ۽ حڪومت ۾ ٺاھ ٿيو آھي. ھونءَ سنگھ مٿان الزام اھو ھو ته نٿورام گوڊسي، سنگھ جو اڳيون ميمبر ھو. سنگھ وٽ نفرت جي فلاسافي آھي، پنھنجن کان گمراھ ٿي نٿورام گانڌيءَ جو خون ڪيو. وير سان ورڪر کي به گرفتار ڪيو ويو ھو، جنھن کي انگريزن سٺ سال جيل جي سزا ڏني ھئي.
اسين ٻاھر آياسين. ويساپور ۾ گاڏي آئي ته مان دريءَ کان ٽپ ڏئي، سيٽ تي سمھيل جوان عورت کي ڪراس ڪري لنگھ جي وچ تي اڀو ٿي بيٺس. ڀارتيءَ جي بدن ۾ اِھا ڦڙتي نه ھئي، پھرين منجھي پيو ته دريءَ ۾ پھرين مُنھن وجھي يا ٽنگون، سو مُنھن وڌائين، دريءَ ۾ ٻانھون اٽڪائي زور ڏنائين ۽ پوءِ سندس مُنھن مائيءَ جي ڇاتيءَ مٿان، مائي ننڊ مان اُٿي ۽ حيران ٿي کيس پري ڪرڻ لڳي پر ڀارتي اندر گھڙندو اچي ۽ آخر بنا ارادي عورت مٿان سمھي پيو. وري اٿي ته ٽنگون مائيءَ جي پيٽ مٿان. سو کيس ڀاڪر ۾ جھلي پاڻ ڏانھن ڇڪيو ۽ مائيءَ کي ھٿ جوڙي چيو:
” ماءُ اسان کي معاف ڪر. اسين نادان، دروازو بند، گاڏي ڏسو ھلي پئي. کپيو ته اسان کي ٻه چار چماٽون ھڻو. “ جوان مائيءَ شايد ائين سمجھيو ته ڀارتي ڪو ڊاڪو ھو ۽ اوچتو سندس عصمت لٽڻ لاءِ تيار ٿيو ھو، ان ڪري پھرين ته ڏاڍيون دانھون ڪوڪون ڪيائين. ڀارتي شادي شدھ ھو. عمر ۾ ننڍو ھو ۽ اڃا زال کي ھٿ به ڪو نه لاٿو ھئائين. ڏاڍو شرمندو پئي ٿيو. ھن به مائيءَ کي ھٿ جوڙيا. گاڏيءَ جا ماڻھو اسانجو قيمو ڪري ڇڏين ھا جي اسين اھا شرافت نه ڏيکاريون ھا.
ائين گاڏيءَ ۾ ھڪ دفعو مان، گوبند پنجابي. ڪرشن راھي، مايا راھي، گنو سامتاڻي. لعل پشپ، وشنو ڀاٽيا ۽ ھري موٽواڻي، کاجو راھوءَ جا مندر ڏسي، رات جو اڍائين لڳي اسٽيشن تان چڙھياسين. ٿرڊ ۾ جڳھ نه ملي ته سيڪنڊ ڪلاس ۾ چڙھي پياسين. اتي به ھڪ ٻه مرد ۽ ٻه چار عورتون ليٽيون پيون ھيون. کين ننڊ ھئي. وشنو وڃي پھرين ماڙي جي برٿ تي سمھيو. ھن جا کونگھرا خطرناڪ آھن. ڪجھ ھن طرح کؤن-کر-کا- آ آ آ -ھو-او. کان کان کان کون کون -کانکان کان کون کرررر.... ھو. ڦو-اُو اُو.
ھڪ جوان ڇوڪري جاڳي پئي ۽ رڙ ڪيائين چيتو! گني، لعل ۽ مون سگريٽ مان ڪش ھڻي لکندو سميملن (1964) ع ۾ مشاعري ڦٽائڻ جي موضوع تي ڳالھايو ٿي. لعل ڊپ وچان اٿيو ۽ دروازي ٻاھران ٽپو ڏيڻ جي ڪوشش ڪيائين پر ھمت نه ٿيس، پر ٻاھر بيھي دروازو بند ڪري ڇڏيائين ۽ ڊسمبر جي ٿڌ ۾ ڪنبڻ لڳو. گني زنجير ڇڪي.
مون ڇوڪريءَ کان پڇيو، ڪٿي آھي چيتو؟
چي، مٿي! وشنوءَ جي شڪل ڪجھ چيتي جھڙي آھي. پڪو سنڌي چيتو!
اسان گاڏيءَ ۾ گوبند پنجابيءَ سان چڱا چرچا ڪيا ھئا، ھن خارن مان وشنوءَ ڏانھن نھاريو. جيڪڏھن سندس نظرون شينھن جي وات ۽ وشنو مک بڻجي پوي ھا ته ھڪدم ڳڙڪائي وڃينس ھا. ڀائي آخر به گوبند پنجابي سنڌي ترقي پسند ڪھاڻي جو باني آھي. ڇوڪريءَ وشنوءَ کي ڏسي چيو، شڪل انسان جي اٿس، باقي بدن ۽ آواز چيتي جھڙو اٿس. وشنو ھيٺ لھي آيو کيس چيائين، ”بس، اھا ئي ڳالھ آھي جو ڪنوارو رھجي ويو آھيان. “
مان سڀ ياداشت مان ٿو لکان. لفظ به لفظ ته ڪجھ به ياد نه رھندو آھي، پر سندس نظرن جو مطلب ته فقط اھوئي ھوندو ۽ شايد سوچيو ھوندائين، ھيءَ ئي ھا ڪري ته کيس وٺي وڃان ۽ پاڻ سان گڏ، کاجو راھوءَ جي مندر ٻاھران اٽڪائي ڇڏيانس. ھڪ ٻيو سيڪس-پوز دنيا ۾ مشھور ٿيندو.
جيل مان اسين واپس شھر پھتاسين. ٻئي ڏينھن اسڪول بند ڪرايم ۽ اٽڪل پنج سؤ ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين اڳيان تقرير ڪيم.
اڳي سمجھ ۽ اڀياس گھٽ ھئم ته ڳالھائي سٺو سگھندو ھوس. ھاڻ اھا گليبازي ختم ٿي ويئي آھي. ھينئر سوچ ڪجھ گھري اٿم، پر ڳالھين ۾ گھماءُ اڃا تائين اٿم. ان ڪري ئي سڳن آھوجا مون تي ھڪ شعر لکيو:
ان وچ ۾ مان ته يارو دھلي کان ٿي اچان ٿو:
ڳالھين ۾ يار جي اڄ ڪافي گھماءُ آھي!
ڀلا مون کي مليا مھاڀارت ۽ داستان الف ليليٰ سو مان ڳالھين ۾ فرانس جو احتساب (سينسرشپ) ڪٿان آڻيان. مون ڳالھ شروع ڪئي سڳن دھليءَ جي ٽڪيٽ ورتي، اتي گھميو ڦريو ۽ واپس موٽي آيو ۽ منھنجي ڳالھ اڃا به اتي.
پرنسپال تقرير مان خوش ٿيو. اٺ آنا خرچي ڏنائين. ان ئي سال پنجن ئي ڪئمپن جي ڊگھي جمپ جي چٽا ڀيٽي ٿي، مان پھريون نمبر آيس. ۽ مون کي انڊين نيشنل آرميءَ جي ھڪ وڏي آفيسر شاھنواز ھڪ مليٽري شرٽ انعام ۾ ڏني جا ڪافي سال پاتم. کيس انگريز ڦاسي ڏين ھا. ھن جو ڪيس نھرو، ڊيسائي ۽ جناح لڙيا. ڀارتيءَ کي اسڪول ۾ داخلا وٺي ڏنم سو ھو، گنو، راجو ۽ مان، اتي ھڪ ٻيو سوشلسٽ ھريپال پنجابي به ھو، جوبلز ۽ نيو ايج اخبار پڙھندو ھو ۽ ھڪ دوست موھن مٽاڻي به اسان سان شامل ٿيو. اسان اسڪول ۾ ھڪ شيڊو -ڪئبنيٽ ٺاھي، جنھن ۾ ھن ريت کاتا ورھايا ويا:
پرڌان منتري: موھن ڪلپنا
پرڏيھي منتري: گنو سامتاڻي
کاڌو خوراڪ منتري: موھن مٽاڻي
جنگ منتري: راجن چاولا
تعليم ۽ تھذيبي کاتو: نارايڻ ڀارتي
مخالف اڳواڻ: ھريپال پنجابي.
اسين پاڻ ۾ ڇتا بحث ڪندا ھئاسين. ھڪ دفعي بمبئي جو مکيہ وزير مرارجي ڊيسائي اسڪول آيو، جڏھن سنسڪرت جو پيرڊ ھو مرارجي ڊيسائي پوءِ جنتا سرڪار جي ڏينھن ۾ ڀارت جو پرڌان منتري ٿيو. شايد منھنجي اکين ۾ سپنا ڏسي چيو: ”تون ڪجھ سنسڪرت ۾ ڳالھائي“.
مون چيو، ” آديہ ميئہ سڌينتي ڪارياڻي نه منو رٿني، نھين سپت سيہ سھن شيہ مکي مرگھاءُ“.
مرار جي ڊيسائي چيو ”؛مطلب“؟.
”مطلب ته آدم سان ئي ڪم ٿيندا، نه فقط سوچڻ سان. شينھن به جھنگل ۾ وات کولي سوچيندو ته وات ۾ ھرڻ ڪو نه اچي پوندس. جيئن اوھان جي سرڪار فقط سوچي ڄاڻي، ڪري ڪجھ نه ٿي“.
ھن چيو” ويھي رھ“. ۽ خارن مان ٻاھر ھليو ويو.
ڀائي ان گفتگو جو ته لفظ لفظ ياد اٿم ۽ سڀ دوست اڃا جيئرا آھن.
ھڪ دفعي ڪلاس ۾ ڊبيٽ ٿي؛ شھر ۾ رھجي يا ڳوٺ ۾. مان جو لاھور ۽ ڪراچيءَ ۾ رھي چڪو ھوس سو مون چيو؛ شھر ۾، شھر ۾ جڳھيون ۽ رستا آھن. بجلي ۽ پاڻي آھي. اسپتالون ۽ پوسٽ آفيسون آھن. فلمون آھن. شھرن جي پاسن کان ڳوٺ آھن-پر ڳوٺن ۾ ڪا سھوليت نه آھي ۽ نه سو ميلن ۾ ان جي پاسن ڪي ٻيا ڳوٺ آھن.
ماستر چيو، ”موھن صحيح ٿو چوي، پر دنيا جي سڀني ودوانن چيو آھي؛ ڳوٺن ۾ رھجي. سو سڀني کان ڳالھايو سٺو موھن آھي، پر جي مان کيس انعام ڏيندس، ته منھنجي نوڪري ويندي، ڇو جو پرنسپال چوندو؛ تو ڪتابن جي خيالن جي خلاف وڃي انعام ڏنو آھي“.
انعام گني سامتاڻي کي مليو، جنھن ڌيراڌون ۽ چڪراتا جي وچ ۾ ڳوٺن جي سانت، ايڪانت، وڻن جي ڇانو، گايئن جي ڳچين ۾ پيل چڙن جي سنگيت، تازي ھوا، روشني ۽ پکين جي مٺن آوازن جي اھا منظر ڪشي ڪئي جو ماستر جي وات مان گگ وھڻ لڳي ۽ کيس ٻه انعام ڏنائين. انعام گني، راجو، ڀارتيءَ يا مون کي ملي ته ڳالھ ۾ ڪو فرق نه پيو. اسان جي پنھنجي وزارت. ان ٻين آني مان ڏاڍيون موجون ڪيونسين ٻه چانھيون ٻه پيسٽريون. جڏھن مون اٺ آنا کٽيا ھئا آڌي رات تائين عيش ڪيو ھوسين.
ھڪ دفعي بحث ٿيو؛ ماستر ٿجي يا سولجر؟ بحث ڪرائڻ وارو ماستر رنگروٽ ھو ۽ تازو اسڪول ۾ ڀرتي ٿيو ھو. ھن چيو؛ پر اوھين ان وشيہ تي ڳالھائي سگھندا ؟ اسين کلياسين، پر ڀارتي جوش ۾ اچي ويو چيائين ”توھان کي خبر آھي ته ھتي ليکڪ ويٺا آھن. مفڪر ويٺا آھن. سمپادڪ ويٺا آھن. توھان اسان جي بيعزتي ڪئي آھي. ھڪدم معافي وٺو. نه ته اسٽرائيڪ ٿيندي. ماستر ئي سولجر پيدا ڪندا آھن. ٻڌايو معافي وٺو ٿا؟. ماستر غصي ۾ ٻاھر ھليو ويو. وڃي استعيفا ڏنائين- ھتي اسٽرائيڪ چالو. ٻاھر ڀارتيءَ جي تقرير؛ شاگرد ئي آھن جي غلط رسمن ۾ نٿا ڦاسن ۽ دنيا ۾ انقلاب آڻي سگھن ٿا. ٿي سگھي ٿو اسان مان ڪو مارڪس ٿئي، ڪو لينن ٿئي، ڪو مائو ٿئي“.
ڀارتيءَ ”وديارٿي“ اخبار پريس ۾ ڏني ھئي ۽ سوشلسٽ ٿي چڪو ھو. ۽ پوءِ لوڪ ادب کي لڳو ۽ ان ۾ ڊاڪٽوريٽ ورتائين. ڪليم ۽ دستاويز، ٻه شاھڪار ڪھاڻيون به لکي ورتائين. غريب ھو مگر رٿا سان ڪم ڪري سماج ۾ پنھنجو مانَ درجو مٿي ڪيو اٿائين. کيس ٻه ٻار آھن ۽ خوش پيو گذاري.
اسين مئٽرڪ ۾ وياسين ته ڀارتيءَ ايشور سان گڏجي ادبي ڪلاس جي رٿا بڻائي. مون کي چيائين ”مان تنھنجي چوڻ تي تنھنجي وزارت ۾ آيس. ھاڻ اچ ته ادبي ڪلاس کوليون“.
منھنجون ڪھاڻيون روز انصاف ۽ آواز ۾ ڇپجنديون ھيون. نرگس ۾ ڇپيون ته سنڌي جڳت ۾ مشھور ٿيس. 1949ع ۾ آلوچنا چٽاڀيٽيءَ ۾ پھريون نمبر کٽيم. 1956ع ۾ اگيئہ جي ”نديڪي دويپ“ (استري ھڪ پرولي) تنقيد ۾ به اول انعام کٽيم. ”نرگس“ مخزن چئين آني جي ھئي، پر منھنجين ڪھاڻين ۽ آنچل جي انقلابي شعرن سبب رپئي بلئڪ ۾ وڪامجندي ھئي. نرگس معرفت آنچل سان ملاقات ٿي انچل کي گوبند مالھي شاعرِ انقلاب ڪوٺيو ھو. آنچل ڪنوارو ۽ ٺاھوڪو. آواز بلند. ھن 1951ع ادبي ڪلاس ۾ ھن ريت تقرير ڪئي”اسٽالن چيو؛ ليکڪ انسان جي آتما جا انجنيئر آھن. اڄ جي سياست ۾ راجنيتي اڳواڻ ناڪامياب ويا آھن. ھينئر ليکڪ يگ بدلائندا. ھي ئي عوام ۾ سچي سجاڳي آڻي سگھن ٿا. لينن چيو آھي؛ سڄي دنيا ۾ انقلاب ماسڪو معرفت پيڪنگ معرفت دھلي ايندو. وقت ايندو جڏھن ماڻھو ھٿيار کڻندا ۽ ٺوڳي ديش ڀڳت، سرمائيدارن، ڪامورن ۽ وزيرن کي گولين مان اڏائيندا. چمڪيو لعل نشان ڙي ساٿي چمڪيو لعل نشان“.
انگريز ھليا ويا ته دادا ۽ گلو بيروزگار ٿيا. گھر ۾ ڪا آمدني نه ھئي. ڀاڀي سون وڪڻي گھر ھلائيندي ھئي. تڏھن سون ٽيھ روپيا تولو ھو، جو ھاڻ ٻين ھزارين آھي. مون مئٽرڪ پاس ڪئي، پر مون کي پنج سال نوڪري نه ملي. ڪافي وڏا ليکڪ گھر ايندا ھئا ۽ ڀاڀي ڪڏھن به طعنو نه ھڻندي چوندي ھئي؛ تون لک. تمام سٺو، ان ريت ماءُ پيءُ جو نالو روشن ڪج. سو حقيقت اِھا آھي ته 1948ع تائين منھنجي جوان زندگيءَ ۾ ھڪ به ھفتو اھڙو نه آيو. جو روز ھڪ نيرن ۽ ٻه ويلا ماني نصيب ٿي ھجي. پئسا ئي نه ھجن ته نوان ڪپڙا ڪيئن پايان. گھر ۾ ڪا کٽ، پلنگ نه ھو ته زال گھر ۾ ڪيئن آڻيان. ۽ اڪثر پريمڪائون به گھر ڏسي چپن تي آڱر رکي بيھوش ٿي وينديون ھيون ۽ ھوش ۾ اچڻ سان ياداشت وڃائي ويھنديون ھيون ۽ سڃاڻڻ کان انڪار ڪنديون ھيون.
ادبي ڪلاسن جو صدر ٿيو پرسرام ضيا، جو مرڻ تائين ان جو صدر رھيو. بمبئي ۾ ڇنڇر جي ڏينھن ته ھتي آرتوار جي ڏينھن ادبي ڪلاس لڳندو ھو. اتان خاص طور گوبند پنجابي ۽ مالھي باقاعدي ايندا ھئا ۽ ڪڏھن ڪيرت ۽ اُتم به ھونءَ آنچل، ڀارتي، گنو، راجو، مان، ھيرو باغي، رام لعل، اجھل، ويڙھو رفيق، سڳن آھوجا ۽ ٻيا ڪيترا. ڪڏھن لعلچند امر ڏنو مل، پرنسپل لعل سنگھ اجواڻي، منگھارام ملڪاڻي ۽ رام پنجواڻي به آيا. ڪڏھن ٺاڪر ۽ جيوت چاولا، پوءِ ھري موٽواڻي ۽ لعل پشپ به اچڻ لڳا.
جيل مان آزاد ٿيڻ بعد مون شري گروجيءَ کي ڪئمپ ۾ آندو ۽ ٻه دفعا دادر ۽ ڪلياڻ ۾ ملاقات ڪئي مانس. اڪثر ڏاڍو کلندو ھو. ھڪ دفعي ھندو مھاسڀا جي اڳواڻن پنڊت ڊگ وجينات ۽ شري ديشمک کي به آندم.
وڏيون تقريون ٿيون. چون؛ گانڌي ويو ته باقي پاڪستان رھندو ڪيئن. ؟
”ڪيئن ويندو“؟ مون پڇيومانس.
”جڏھن نھرو ويندو. “
”نھرو ڪيئن ويندو“؟ پنجو رام ورما پڇيس.
”موھن کان پڇو؛ ٿي سگھي ٿو ھيءُ کيس گولي ھڻي“!
بس ان ڏينھن کان مون اِھا راھ ترڪ ڪئي. گھڻائي اڳواڻ گھر آيا مون چيو؛ بس. مان نراش ٿي چڪو آھيان.
ڀائي، نراشا ۾ به آشا آھي. ھا، پر ان اڳيان به نه آھي.
۽ ھڪ دفعي ڪلاس مان موٽندي، گوبند پنجابي چيو،
”سٺو ٿيو جو تو سنگھ ڇڏيو. اھو مرده سماج جو حامي آھي. تو ۾ انقلاب جو جذبو آھي.
انقلاب لاءِ لک. سوشلسٽ انقلاب “.
ھن گھڻو ڪجھ ڳالھايو. مان ڪميونسٽ ته ٿي نه سگھيس، پر مون تي ان ڏينھن جي وڏي تقرير جو چڱو اثر پيو. پر مان ادب کي پارٽي پڌرنامي تي لکڻ وارو نه ھئس ۽ ڪلا کي پرچار جو ذريعو ڪڏھن به نه بنايم. شايد ان ڪري مان ڪجھ بھتر لکي سگھيو آھيان. مان نٿو سمجھان ته ڊگ وجيہ ناٿ ھندستان ۾ مون کي ئي ان قابل سمجھيو ته مان نھروءَ کي گولي ھڻندس. ھي اڳواڻ ائين جوان تازا امنگن ڀريا چھرا ڏسي وھي ويندا آھن. ڪڏھن ڪو ته کين گنڀيرتا سان کڻندو. گانڌيءَ جي موت دک پھچايو ھوم. نھروءَ کي مان گولي ھڻان؟ جيل ڏينھن به ياد آيم. منھنجي فطرت ۾ نه ھو ته مان ڪٽرپنٿي ٿيان. مون ھڪ مسلم ماھجبين سان محبت ڪئي ۽ ان محبت کي اھا طاقت ھئي جو ان مون کي مسلمانن سان محبت ڪرڻ سيکاري ۽ نه نفرت.
ھاڻ دؤر -فاقہ ڪشي، عشق ۽ ادب پيدا ٿيو.
آنچل ضيا تي ڏاڍو غصو ڪندو ھو؛
”خدا خدا خدا. ڪٿي آھي خدا؟ اوھين سرمائيدار پريس جا گمراھ ڇاڙتا آھيو. ھاڻ اوھان جو دور ختم آھي. مصيبت ۾ مالڪ مددگار ٿيندين! ڪھڙو مددگار ٿيندو؟ ڪٿي ويو مالڪ جڏھن ھندستان جو ورھاڱو ٿيو ۽ سنڌين سنڌ ڇڏي؟
آزاديءَ کيس سرحد تي پوري ڇڏيو آھي“.
ھڪ دفعي جبلن تي گھمڻ تي دل ٿي. مون اسڪول جي نوٽيس بورڊ تي لکيو ؛
افسوس جو بادشاھ ڇھون مري ويو آھي. ان جي ماتم ۾ اسڪول بند ٿو ڪجي. راجوءَ وڃي بيل لڳايو. پرنسپال خوش ته شاگردن ريڊيو تي نيوز ٻڌي اسڪول جو نالو مٿي ڪيو.
جيتوڻيڪ بادشاھ ته مئو ڪو نه ھو.
ھڪ دفعي جوھوءَ تي وياسين ته ٻئي ڏينھن لعلچنداڻي مون کي، گني، راجوءَ ۽ ڀارتيءَ کي بينچ تي بيھاريو. ھا، مئٽرڪ ۾.
ڪير موھن؟ ڪتي جو پڇ سڌرندو، پر تون نه سڌرندين.
توکي ڪجھ چوڻ مٿي جو زيان. انگريزيءَ ۾ سؤ مان ھڪ مارڪ.
ھاڻ تون ويھ، نه ته رولر سان ڪٽيانءِ نه.
ڪير گنو؟ سنڌين جو شرٽ چندر! موھن سان دوستي ڇڏ، نه ته پيو جيلن ۾ چڪي پيھندين.
راجو؟ ٿڪ اٿئي. ماءُ پيءُ جو ھڪ پٽ، ۽ سمنڊ ۾ ٻڏي وڃين ته ؟
ٻڏڻو اٿئي ته شرم ۾ ٻڏ.
نارو ؟ نه نه نارايڻ ڀارتيءَ. پڙھين ڇو نٿو ۽ اڳٺ لٽڪائي اسڪول مان ڀڄي ٿو وڃين!
”پڙھان -مان ڪيئن پڙھان سر “ ؟ ڀارتيءَ چيو، ”مان جڏھن به پڙھڻ ويھندو آھيان تڏھن منھنجي ڪنن تي انھن عورتن جو آواز پوندو آھي، جن جون پنجاب ۾ عصمتون لٽيون ويون آھن. انھن ٻارن جون ڪيڪون پونديون آھن، جن کي ھوا ۾ اڇلائي نيزن جي نوڪن تي سمھاريو ويو آھي.
تڏھن پڙھي نه سگھندو آھيان سر ۽ موھن جي ڪلھي تي ھٿ رکي جھنگ منھن ڏيئي ھليو ويندو آھيان. “
ھڪ دفعي نارايڻ ڀارتيءَ ادبي ڪلاس ۾ شعر پڙھيو؛
جڏھن آزادگي آئي وٺي ھن جو پتي وئي.
يعني آزاديءَ ۾ ھن جو پتي ورھاڱي جي فسادن ۾ مارجي ويو ھو.
راجا رام موھن راءِ ستي لڪڙيءَ جي رسم ختم ڪرائي ھئي، پر سنگھ ۾ ان رسم کي ٻليدان چيو ويندو ھو. ڀارتيءَ کي ادبي ڪلاس ۾ خوب واھ واھ ملي. پوءِ ھن اھا سٽ دھرائي ۽ پٺيان جي سٽ مون اتي جو اتي جوڙي.
ڀارتيءَ چيو؛
جڏھن آزادگي آئي وٺي ھن جو پتي وئي.
مون چيو؛
ويھاري دک جي ڪاٺين تي ڪري ھن کي ستي وئي!
غزل جي بندش تي خوب واھ واھ ٿي. اڃا ايم -ڪمل اسان سان نه مليو ھو ۽ غزل تي دسترس ٻه ڏھاڪا پوءِ ٿيس. سڳن آھوجا چيو؛ تون چاھين ته وڏو شاعر ٿي سگھين ٿو.
مون چيو؛ نه مون اھي اسپتال جا بسترا اوھان لاءِ خالي ڇڏيا آھن.
ھڪ ڏينھن ڀارتي گھر آيو. گھر ۾ ڪجھ به نه ھو ۽ ڪير به نه ھو. مون چانھ ٺاھي.
ڀارتيءَ چيو ”تون جھڙو شرٽچندر. اڪيلو“.
”ويھ -چانھ پي“.
”نه - سڀاڻ امتحان آھن. سائنس جو پيپر آھي پر ڪتاب نه اٿم“.
مون کيس ڪتاب ڏنو.
ھو، گنو ۽ راجو سڀ پاس ٿيا. مان سائنس ۾ فيل ٿيس. ڪتاب ھو ڪو نه ۽ مان وڃي پواڻي واري پل تي سمھي پيس. اٽڪل ٻه سال ٿڌ ۾، گرميءَ ۾، برسات ۾ مان اتي ويھندو ھوس ۽ ليٽي پوندو ھوس. پل جو ٿلھو اٽڪل ٽي فوٽ ھو ۽ اٽڪل ويھ فوٽ ھيٺ نالو ۽ ان ۾ تيز وھندڙ پاڻيءَ ماڻھو صبح مرداني دڪن تي نوڪري ڪرڻ ويندا ھئا ۽ مون کي اٿاريندا ھئا. پر مان نه اٿندو ھوس. سمجھندو ھوس ته ھڪ ڏينھن اتي ڪملا يعني بينا ضرور ايندي ۽ چوندي، ”تون منھنجو مجنون، فرھاد ۽ رانجھو آھين، مان تنھنجي ليلا، شيرين ۽ ھير آھيان. مان تنھنجي سسئي، تون منھنجو پنھون آھين. مان سھڻي، تون ميھار، مان راڌا، تون ڪرشن، مان سيتا، تون رام، مان دمينتي، تون نل، مان ساوتري، تون سيوستان، مان مارئي، تون کيت، مان بينا، تون موھن. اٿ ۽ منھنجي زلفن جي سھائي ۾ اچ.“
ڀرسان ئي سندس گھر ھو ۽ کيس ڪملا مٽاڻي ۽ موھن ڇڪاڻي ٻڌايو ھو ته مان ھن لاءِ ھن برج تي ليٽندو ھوس. پر ھوءَ ڪڏھن نه آئي. ڪڏھن پل تان ڪران ھا ته مري وڃان ھا مون کي سيءُ اصل ڪو نه پوندو ھو ۽ برسات ۾ پسندو ھوس. مون سوچيو، منھنجي پريم جي تپسيا ضرور سڦل ويندي. پر پوءِ ھوءَ نه آئي. زندگي ڪو قصو يا فلم نه آھي جو آھون وڃي معشوقائن جي دل جا دروازا کڙڪائين. غالب جو ھڪ شعر زبان تي ايندو ھو؛
خاڪ ۾ مل جائين گي تم ڪو خبر ھوني تڪ.
ھڪ سنڌي شعر به جوڙيم؛
آشا ڦري نراشا ٿي ڪلپنا ڪروٽ بدلايو؛
بيدرد اکين تڏھن به ھڪ آنسو نه وھايو.
ھڪ دفعي خيالن ۾ رام پنجواڻيءَ جو شعر چيائين،
پيارا پنجابي سبائي ڏي سلوار،
منھنجو جواب ؛
چيڪ مٽايان، حاضر پوءِ سرڪار.
چيڪ ته چيڪ، بئنڪ جو کاتو ته کاتو، ھتي آنو نه ھوندو ھو چوڏس-پان ڪري سگھان، سگريٽ ڇڪڻ اڃا شروع نه ڪيا ھئم. ھوءَ ته بمبئي ھلي ويئي ۽ گھڻا سال پوءِ وي -ٽي تي گڏي، مان ھن کي ڏسي پٿر جي بت وانگر بيھي رھيس. ھوءَ اڌ گول چڪر جي انداز ۾ پٺيان نھاريندي ھلي.
خيال آيم ته وڌي پڇانس؛ ڪيئن آھين؟ بيٺي ھوءَ به. اکين ۾ ڄڻ شڪايت ھئس ۽ پوءِ ھلي ويئي.
ڏھن سالن بعد بس ھڪ دفعو ائين ھڪ ڀرپور ملاقات ٿي.
”آواره “ ناول سڄو ختم ٿي وڃي ٿو، پر ھڪ دفعو به ان ۾ نائڪ نائڪا نٿا ڳالھائين ۽ اھا ڳالھ به مون کي ئي چوڻي ٿي پوي. گذريل ٽيھن سالن ۾ ڪنھن نقاد ڪو نه چئي آھي. تن ڏينھن ۾ مان ھڪ جوڳيءَ وٽ ويو ھوس، ھن جي جھوپڙيءَ ۾ کوپڙيون ٽنگيل ھيون. چاڪ سان ڪجھ چوڪنڊا ڪڍيائين ۽ بوتل ۾ ھڪ روح گھرايائين. گھڻا سوال جواب ڪرڻ بعد چيائين ته توکي تنھنجي بينا برسات بعد ملندي. گھڻا مينھن آيا ۽ ويا. نه ھوءَ مون وٽ آئي، نه مان ھُن وٽ ويس. وري ھڪ ساڌوءَ چيو؛ ڏيئو کڻ ۽ ان ۾ نھاريندو رھ، پوءِ جنھن ڏانھن اک کڻندين، اُھا تنھنجي. پر ڪرشن ڀڳوان جيان اوچو ٿيڻ ٿو چاھين ته ڪڏھن به پيار جو اظھار نه ڪج. راڌا ڪرشن کي، سيتا رام کي ۽ پاروتي شو کي پيار ڪيو ۽ ڪرشن، رام ۽ شو ڪڏھن به پنھنجي پريمڪائن کي ايئن نه چيو؛ مان توکي پريم ٿو ڪريان. ڀلا ھو ڪتابي ڀڳوان ۽ مان ھڪ خسيس انسان. ھو ان الٽ گيان جيون ۾ گھڻو دک ڏٺم. پر شڪايت نٿو ڪريان. آخر ڪمل کي پاتم ۽ سکي آھيان. جيڪڏھن انھن مان ڪير ملي به ھا، ته ڪمل نه ملي ھا ۽ ڌيءَ گيتا به نه. آھي اھا به جذبات. پر ماڻھو آھي ته پنھنجي خوابن ۽ جذبات مان آھي.
ڄاڻان ٿو ته موھ انڌو ٿيندو آھي پر مان ڪھڙو سڄو آھيان. ٻه ڪتاب پڙھي، ٿورو انڀو پائي ماڻھو وڏي يقين سان ڳالھائيندا آھن. ھن ئي ڌرتيءَ تي گوتم، گانڌيءَ، عيسيٰ، موسيٰ، ڪنفيوشس، حضرت محمد صہ، نانڪ ۽ ٻيا وڏا ماڻھو ٿيا آھن. مگر دنيا آھي ڇا؟ ميس آھي. نفاق، ورھاڱا، جنگ، غريبي، جھالت، بيماري.
بيڪٽ جي ”اينڊ گيم“ ناٽڪ ۾ ھڪ ڪردار درزيءَ کي پتلون سبڻ لاءِ ڏئي ٿو. سڀاڻ سڀاڻ ڪندي ڪندي ڪافي ڏينھن ڪڍي وڃي ٿو.
آخر ڪردار صبر وڃائي ٿو ويھي ۽ درزيءَ کي چوي ٿو ”خدا به دنيا کي ڇھن ڏينھن ۾ ٺاھيو ۽ تو ھيڏا ڏينھن لڳايا آھن“.
درزيءَ چيو ”۽ ھن ڇھن ڏينھن ۾ ٺاھيو ڇا آھي؟ ھوءَ ڏسو دنيا ۽ ھيءَ ڏسو پنھنجي پينٽ“!
ڪلاس ۾ ڪملا مٽاڻي، درو ڪرپالاڻي ۽ موھن ڇڪاڻي به ھيون.
گني جو ڪنھن گئونتي مير چنداڻيءَ سان پيار ٿي ويو. ھن سڀ ڪھاڻيون ھن جي نالي لکيون. فقط ھڪ ڪھاڻي”مان رام ٿيندس“ (1949) نيوسنسار سماچار، ھڪ ڪھاڻي ”مان ماءُ ٿيندس“ نرگس (1954) ۽ ھڪ ڪھاڻي ”طوفان جي ھڪ رات“ سال ٻه پوءِ نئين دنيا ڇپيس. باقي ڪھاڻين جون نائڪائون اڪثر عشق ۾ بيمار بسترن تي پيون ھونديون ھيون. مڙسن کي ڌنڌن مان فرصت نه ملندي ھئي کين ڪو مھا پريمي ملي ويندو.
اسين ٻئي ھڪ ٻئي کي ڪھاڻيون پڙھي ٻڌائيندا ھئاسين. گني ان قسم جون فقط ٻه ڪھاڻيون پنھنجي نالي سان ڇپايون. باقي اٽڪل ٻه ڊزن گئونتي جي نالي سان، جن جون ڪاپيون نه کيس آھن، نه مون وٽ آھن. نه ٻئي وٽ ”شڪست“ ڪھاڻي ھن مون تي لکي آھي.