11
کيس ڏاڙھي ھئي، سو شايد اتان ٿي ڳالھائين. مون کيس چيو ”اوھان سنڌي ادب پڙھيو آھي“؟
”اوھان ڪير آھيو“؟
”جنھن کي اوھان گار ڏني آھي“. مون جوش ۾ چيو ”وزير آھيو ان ڪري اوھان ڪا به بڪواس ڪري سگھو ٿا“.
ايمرجنسيءَ ۾ وزيرن يا سرڪار خلاف ڳالھائڻ معنيٰ جيل. چندو لعل چيو ”ڪلپنا -پليز، ڪيپ سئلينس“.
مون کيس انگريزيءَ ۾ چيو ”ڇو؟ ڇا ھن شاھ لطيف جو نالو ٻڌو آھي؟ سچل جو ٻڌو آھي. اياز، سڳن آھوجا ۽ نارائڻ شيام جو ٻڌو آھي؟ ھي شڊ بي بلاسٽيڊ، رائيٽ نائو ائنڊ ھيئر“.
ڀائي مان ڏاڍو ننڍو آھيان. کيسي ۾ پنجاھ رپيا نه ھئا، پر ھو منھنجي ٻوليءَ جي اديبن جي بيعزتي ڪري، ۽ منجھين اکين ۾ نھاري سگھي، ايتري ٿوم ھن ۾ نه ھئي ۽ ھو شرمندو ٿي اتان ھليو ويو. فقط گني ڪلھي تي ھٿ رکيو ۽ ٻيا دوست ناراض ٿي ويا.
چئو تون ڇا ٿو چاھين؟
چئو تون ڇا ٿو چاھين؟
چئو تون منھنجي پٺيان ايندين
سک جي سيڄ ڇڏي-
ھا اياز، مون سنڌ ڌرتيءَ ۽ شاھ لطيف بعد توسان ئي گھڻي محبت ڪئي آھي. ڪير ڪٽي ڇڏيندو ته ڪٽائي ڇڏبو، پر ھيءُ سر سنڌ جي شان ۾ ھميشہ اوچو رھندو.
چندو لعل جئسنگھاڻيءَ چيو ”موھن تون اسان لاءِ مصيبتون پيدا ڪندين“.
” ٿورا گھٽ فوٽو ڪڍايو“. مون چيو ”مصيبتون عزت ۾ تبديل ٿي وينديون“.
ان ئي سيمينار لاءِ مون لعل پشپ کي چيو ته ان ميڙ جو مھورت اندرا گانڌي ٿي ڪري ۽ جيڪڏھن ھن اسان کي ويھ سوتري پروگرام تي لکڻ لاءِ چيو ته مان اٿي بيھندس ۽ پڇندس؛ ڇو؟ لعل اِھا ڳالھ ڪيرت سان ڪئي. دھليءَ ۾ ڪيرت چيو ”ٻڌو اٿم دھليءَ آرٿر ڪوئسلر پھچي ويو آھي“.
”جتي خدا ناڪام ويندو. اتي ڪوئسلر ضرور پھچندو“.
”گرفتار ٿي ويندين“. ڪيرت چيو.
”اڳ ۾ نه ٿيو آھيان ڇا“؟
”پر فائدو“؟
”ادب ڇا ڌنڌو آھي؟ اندرا گانڌي اسان جي پرڌان منتري آھي. ڀل ھوءَ ڪانفرنس جو مھورت ڪري. پر ھوءَ ادب تي ڳالھائي نٿي سگھي. ھوءَ اديبه نه آھي“.
پوءِ ٿيو ائين ته جڏھن اندرا گانڌي آئي ته ھڪ ٽي-وي سڌو مون تي. پردي پٺيان ھٿياربند فوجي پر نه اندرا ويھ اسمي رٿا تي ڳالھايو، نه مان اٿيس. ھن البت ايترو چيو: ھن ديش ۾ وھم ۽ جھالت گھڻي آھي. اھا اوھان کي دور ڪرڻي آھي. ھن ملڪ ۾ ڪجھ سندر، رھسميہ آھي. ڪجھ سريشٽ مھانَ آھي. جو اوھان کي بچائڻو آھي. اوھان جي وچ ۾ منھنجو ڪو درجو ڪونھي. پوءِ به چاھيندس ته اوھين عالمگير امن سماجواد ۽ جمھوريت جا طرفدار ٿيو ۽ لکڻ وقت اھو ياد رکو.
اھي ئي ڳالھيون جي مون ”جلاوطني“ ناول ۾ لکيون ھيون. ھوءَ مون کي ڏاڍي وڻي. سمجھيم ته ايتري خوبصورت عورت ڪڏھن نه ڏٺي اٿم-چاھيم ته ڪڏھن اڪيلي ملي ته ڳلي لڳايانس يا شايد پيرن تي ڪري پوانس، ڪيترو ھن کي ديش جو خيال آھي.
اھا لوڪشاھي آھي ته کوکلي جتي فقط اظھار جي آزادي آھي. پھرين ماڻھوءَ جي معاشي سلامتي آھي. جنھن جو حق حڪومت کي تسليم ڪرڻ گھرجي. لوڪشاھي معنيٰ پسندي. پسندي معنيٰ پنھنجي قسم جي سرڪار جي چونڊ معنيٰ بدل. ھتي حڪومت ته حڪومت، ماڻھو پنھنجي چونڊ سان نوڪري به بدلائي نٿو سگھي. عزت سان اھا جلدي ملي، ان جي به خاطري نه آھي. ان ڪري جواھر لعل نھروءَ ٽيبل جي شيشي ھيٺان رابرٽ فراسٽ جي ڪوتا رکي ھئي: بن ڏاڌا گھاٽا ۽ گھرا آھن ۽ نھايت لمبو سفر آھي منھنجو. مون کي ڪي واعدا به ته پورا ڪرڻا آھن.
ريلوي جي نوڪريءَ ۾ ھئس ته اجمير ويو ھئس 1958ع ۾. ھري، سندر، تيرٿ بسنت سان ملاقات ڪرائي. ھن جو ڪتاب پريس ۾ ھو بسنت صاحب ٽي پيتيون اڻڇپيل ڪتابن جون ڏيکاريون. سنڌيءَ ٻوليءَ جو آئيندو!وطن ويو-آئيندو ڇا جو؟ موھن، تنھنجا تلفظ غلط آھن. ڳالھائڻ جي پنھنجي موج آھي. پاڻ کي ان موج کان محروم نه رک. اتي ھريڪانت سان به دوستي ٿي، جو ڏاڍا سٺا ترائيل لکي رھيو ھو.
خبر پيم ته گورڌن ڀارتيءَ کي ٽي-بي ٿي پيئي ھئي ۽ پاڻ اسپتال ۾ ھو. مان ھن سان گڏجڻ لاءِ اسٽيشن تي ويس ۽ ڏٺم ته ٽرين ڇٽي چڪي ھئي. اسپتال اجمير کان اٺ ڏھ ميل پري. ياد نه اٿم. بس پنڌ نڪري پيس. وچ ۾ جبل ٽڪر به آيا ۽ پاڻيءَ جا واھ به. پنھنجي فطرت : يڪي ٻوليءَ يا حسين. ٽي-بي سينيٽوريم پھتس ته چوڪيدار اندر اچڻ نه ڏئي. اسپتال کي جيل جيان اٺ ڏھ فوٽ وڏيون ديوايون ھيون. مان پرڀرو وڃي گل-موھر جي وڻ تي چڙھيس جو ديوار جي لڳو لڳ ھو ۽ اتان ھڪ گل پٽي، ھيٺ ٽپو ڏنم. خبر پيم ته گورڌن جو ھڪ ڦڦڙ ڊاڪٽرن ڪٽي ڇڏيو ھو.
مون کيس ڳولھي ڪڍيو. مون کيس گل ڏنو. ھو تيز نظر سان مون ڏانھن نھارڻ لڳو.
” تنھنجو نالو“؟ ھن پڇيو.
”مان ھڪ ساھت پريمي آھيان. مون کي تنھنجون ڪوتائون ڏاڍيون وڻنديون آھن“.
”ڪھڙي گاڏيءَ ۾ آيو آھين؟ ھن وقت ته ھتي ڪا گاڏي نه ايندي آھي“.
مان چپ.
ھاڻ کلڻ لڳو ”مان توکي تنھنجو نالو ٻڌايان. تون آھين موھن ڪلپنا“.
مان سخت عجب ۾ پئجي ويس. اسين ڪڏھن به پاڻ ۾ نه گڏيا ھئاسين.
” ضرور تون موھن ڪلپنا آھين. متوالو. جذباتي. اھو جو گوئا ۾ سٺ ميل پنڌ ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويو. ٻيو ڪو ليکڪ ايڏو پنڌ ڪري نه ايندو. ھڪ موھن ئي سخت موھي آھي“.
” ما، مان ئي اھو آھيان-موھي، جذباتي، متوالو، آواره، خانه بدوش“.
ھن مون کي ھڪ سنگتڙو کارايو ۽ ھڪ ٻه ڪوتا ٻڌائي. ان ئي سال ”ھن سئنيٽوريم ۾ ھڪ رات“ زبردست ڪوتا لکي، جنھن سنڌيءَ ڪوتا کي ھل دائمي موڙ ڏيئي ڇڏيو. ان ئي سال ڪرشن راھيءَ ”سنڌ ۽ سنڌي“ ڪلاسڪ ڪوتا لکي ۽ آنچل ”ھٿ“ تي 38 لفظن جي ڪوتا لکي: ٻه سٽون : ”چند ٽڪڙا/جسم جي قيمت“ ۽ ھڪ ٻي: زندگيءَ جي قمارخاني مان آخرين داءُ ھارائي... ۽ ان ئي سال سڳن آھوجا ڪوتا لکي: زندگي تنھنجي ادائن کان ٿيو بر آھيان -غم جا پھلو ته بدل نيٺ ته به شاعر آھيان... ۽ ان ئي سال ھڪ ڪوتا مون به لکي: مان پري کان ئي سکي آھيان / ڪجھ الڳ ۽ مختلف/ ڪجھ بلند ۽ ڪجھ ڪٽيل/ پنھنجن خوابن ۽ سراپن/ جي جوڙ ڪٽ ۽ سوچ ۾ گم سم.
ان ئي سال مون ادبي ڪلاس ۾ ھڪ ڪوتا پڙھي:
مان ڪميونسٽ ؟
ڪوڙ!
تھمت لعل پيلن جي
يا ڳالھ نئين مت
ڳالھ ساڳي....
سڳن آھوجا، جنھن مون کي بحر وزن سيکاريو ھو تنھن چيو؛ پھريون دفعو مون کي لڳي ٿو ته سنڌيءَ ۾ ھڪ ماڊرن پوئٽ پيدا ٿيو آھي.
آنچل به چيو ته ڪلپنا جي نئين ڪويتا ۾ مزاج جي شوخي ۽ زندگيءَ جو زھر آھي.
ھڪ دفعي مون ايم -ڪمل جي گھر عزيز ۽ سڳن اڳيان ھڪ شعر پڙھيو:
تنھنجو فوٽو منھنجي کيسي ۾ پيو آ
پرس ۾
ڊگريءَ سان گڏ....
ايم -ڪمل چيو ” موھن، تو وٽ زبان جي چاشني آھي“.
”اھا مون دٻن ۾ ڀري تاڪ تي رکي ڇڏي آھي“. ايم -ڪمل منھنجي ان نادانيءَ تي ڏاڍو کليو ۽ اڄڪلھ ھو پاڻ نئين ڪويتا ۾ اھا ”ناداني“ ڪري رھيو آھي.
ايشيائي ليکڪ سيملن کان موٽيس ته ڪلياڻ يارڊ ۾ ڪلارڪ جي نوڪري مليم. خوش ٿيس ته ريلوي جون پاسون ملنديون ته زال ۽ ٻارن کي سڄو ھندستان گھمائيندس. ٻن ٽن مھينن بعد منھنجي بدلي لوناولا ٿي. اھا ھل اسٽيشن سمنڊ کان ساڍا ٽي ھزار فوٽ مٿي آھي. ٻه سؤ انچ کن برسات پوي ۽ چار چار ڏينھن پوري زور سان پوي ۽ بند ٿيڻ جي نه ڪري.
جڏھن به برسات پوي ته سنڌ ياد اچي، جتي برسات وڻندي ھئي. سنڌ ۾ برسات سڌي پوي، پر ھتي ڇَٽي رڳو مٿو ئي بچائي سگھي.
لوناولا ۾ رھجي ڪٿي، اِھو سوال اُٿيو. آخر ھڪ انگريز جوان عورت جي بنگلي ۾ ھڪ ڪوٺي ملي. مسواڙ پگھار جو ڏھون حصو. ڊيوٽي ٽڪيٽ بابو. جنھن لاءِ يوساول ۾ تربيت ورتي ھئم. اتي ھڪ ڪلارڪ صلاح ڏني : ڪمائڻ جو ھڪ طريقو آھي ته گاڏي ايندي ته ماڻھو ڀڄندا آھن. سمجھ ڪنھن رپئي جي ٽڪيٽ ورتي. ھڪ رپيو ڏيئي چئينس ٻه، ان ريت ٽي چار... نو. مسافر ھليو ويندو ته تو کيس نو رپيا ڏنا ۽ باقي رپئي جي ٽڪيٽ. يعني پھريون ۽ ڏھون انگ ڳڻڻو آھي.
” غريبن کي لٽڻ مان فائدو“؟
” جنھن کي جتي ملي ٿو، ٻئي جو گلو ڪٽي ٿو“.
” دنيا ۾ ڪا ايمانداري ٿيندي آھي يا نه“؟
” ايمانداري.... ھ ھ ھا “!
اتي سخت ٿڌ ھئي ۽ ٿڌ ۾ زڪام ستائڻ شروع ڪيو. مان به ڊيوٽيءَ تان لھي ڇوڪرين جي تلاش ۾ نڪرندو ھوس ته ڪٿي ڪا ملي. بيھي، مشڪي، سمھي، ٻانھن کان جھلي چوندومانس ھل. بنگلو ته پنھنجو آھي. اتي پارڪ به آھي. سرجو منزل تي وٺي ھلي پر ھن رستو ڪونه ڏيکاريو ھو.
ھڪ دفعي ڊئم ڀرسان ھڪ ڪرسچن ڇوڪري ملي.
چيومانس”:تون سھڻي آھين“.
” مھرباني“.
” مون سان بنگلي تي ھلندين“؟
” ڏينھن جو، رات جو“؟
” پورو مھينو ھل“.
” گھڻا پئسا ڏيندين“؟
” پئسا“! مان پھرين عجب ۾. پوءِ مشڪي:”پگھار“!
” پنج رپيا ھڪ رات جا“.
” پنج رپيا !سڄو ڏينھن ويھي پنج رپيا ته ڪمائيندو آھيان“.
” اوھان جي مرضي “.
” ڀلا فقط ھڪ رات جا“؟
” پنج رپيا“.
”تون پنھنجو جسم وڪڻندي آھين ڇا“؟
”مجبوري“!
مون ھن ڏانھن چتائي نھاريو. ڪڻڪ رنگي ۽ جوان، ڇاتي ائين ڄڻ اجنتا جي غفائن کان اڌاري ورتي اٿائين. وار ڪٽ، بدن تي رڳو اسڪرٽ. نظرون ائين ڄڻ پاڪيءَ سان گھڙي تيز ڪيون ھئائين. پھرين خيال آيم ته کيس وٺي وڃان پر پوءِ مون کيس پنج رپيا ڏيندي چيو ”توسان غلط ڳالھايم، ان جو ڏنڊ وٺ. مون کي پريم ڪرڻو ھو. پوءِ ان ۾ ڪجھ به ٿئي“.
ھن انگريزيءَ ۾ چيو”، مان بکارڻ نه آھيان“. ھن پنج رپيا واپس ڪيا ۽ ھوءَ ھلي ويئي.
سوچيم ته کيس روڪيان. جسم ڄڻ واسنا وچان جليو پئي. وري چيم: ھن ديش مان ھيءُ سڀ ڪڏھن ختم ٿيندو؟ مان جيڪڏھن راجا ٿيان ته ملڪ مان پھرين فقيرن ۽ طوائفن جو طبقو ختم ڪريان. کين اسڪول ۾ موڪلي تعليم ڏياريان ۽ کين ڪم تي لڳايان.
مان اڪثر رات جو دير تائين لکندو ھوس. انگريز عورت کي ڪو ٻار نه ھو ۽ مڙس به شايد ريلوي حادثي ۾ مري ويو ھئس-ڪڏھن ھن ڏانھن وڌڻ تي دل ٿيندي ھئي. ڪيتري جوان آھي. ھڪ اک ۾ شيلي، ٻئي ۾ ڀائرن. بنگلو ائين ڄڻ ورڊس ورٿ جو”ساليٽري-رپير“. مون کان ٿوري وڏي آھي. پوءِ ڇا؟ نياضي سرجو به ته وڏيون ھيون. شيڪسپيئر ۽ جانسن به ته پاڻ کان وڏين سان محبت ڪئي آھي. راڌا به ڪرشن کان وڏي ھئي. پر مارگريٽ جي اکين ۾ ”نو وئڪنسي“ جو بورڊ لڳو پيو ھوندو ھو. البته سوچيندي ھوندي ته ھيءُ آھي ڪير جو رات جو دير تائين بتيون ٻاري لکندو رھي ٿو. جوان آھي، پر جوانيءَ لفظن ۾ خرچ ڪري رھيو آھي.
ھڪ دفعي اُتم لوناولا جو پتو پڇيو. چيومانس ”اروشي ڀون -رتي روڊ -لوناولا “.
ھن ايڊريس نوٽ ڪئي. اندر سڀا جون ٽي نرتڪيون مشھور آھن.
اروشي، مينڪا ۽ رنڀا. رتي سونھن جي ۽ ڪام ديوتا مدن جي پتني آھي. ڪاليداس انھن تي ڪافي گھڻو لکيو آھي.
ٻئي دفعي ادبي ڪلاس ۾ اتم پڇيو”، نئين دنيا مليئي“؟
”نه“
”توکي لوناولا جي پتي تي موڪلي ھئم“
”پوءِ ته اِھا سڌو سرڳ ۾ ڪاليداس کي ملي ھوندي“.
مان کلڻ لڳس ته اُتم به کلڻ لڳو ۽ ايستائين کل بند نه ٿيس جيستائين پنھنجو وات نه بند ڪيائين.
مان ھر ڇنڇر ڏينھن دفتر مان ٽي ڪلاڪ گھٽ ھڻندو ھئس. ريلوي جي دائمي پاس ھئي ۽ ادبي ڪلاس پھچي ويندو ھئس. ھڪ دفعي ڏسان ته مون کي سسپينڊ ڪيو ويو آھي. ھٿ ۾ ميمو مليو. ويس اسٽيشن ماسٽر وٽ ”:منھنجو ڏوھ“؟
”تو ڪئش مان ست رپيا ڇھ آنا چوري ڪئي آھي“.
”پر مان چوري نه ڪندو آھيان، سر“
”تون ٽيون ڏينھن بمبئي وئين-ڪئش ڳڻي وئين“؟
”پر سر چوري ڪندس ته ايتري ننڍي ڪيئن ڪندس“!
”وڏي چوري ڪرڻ لاءِ جرئت کپي“.
مون کي چيو ويو ته وي-ٽي تي فلاڻي تاريخ وڃج، جتي ريلوي انٽيلينجنس جا ٽي آفيسر توکان آڏي پڇا ڪندا. اتي ويس ته اکين ۾ ائين ٿي نھاريائون جو ڄَڻ سندن خاندان جي ڪنھن عورت سان ناجائز رستو رکيو ھئم.
”تون ڀڳوان کي مڃيندو آھين“؟ ھڪ پڇيو.
”ھا“،
”ان کان ڏڪندو آھين“؟ ٻئي پڇيو.
”نه“
”ڇو“؟
”ڀڳوان کان فقط گناھگار ڏڪندا آھن“
بس ان سوال جواب تي مون کي ڏوھ کان آجو ڪيو ويو. مون کي چيو ويو ته تون فلاڻي تاريخ ڪم تي چڙھج. وري آڊٽ جي رپورٽ آئي ته ڪلارڪ پئسا ڳڻڻ ۾ غلطي ڪئي آھي. ڪابه چوري ٿيل نه آھي. مان مارگريٽ جي بنگلي تي رھيل ھوس ۽ ھن ئي اِھا خبر ٻڌائي ته اسٽيشن ماسٽر خود آيو ھو. تون بي قصور آھين.
مان اندر روم ۾ ويس، اتي استعيفا لکيم ۽ اسٽيشن ماسٽر وٽ ويس ۽ کيس ڏنم.
”تون پاڳل آھين. اسان وٽ تنھنجي عزت وڌي آھي“.
”نه سر- اوھان کي ميمو نه ڏيڻ کپندو ھو.
اوھان منھنجي شڪل ڏسو.
موھن جي دڙي جو رھواسيءَ آھيان. مان ھتي رھي نه سگھندس. ھر چيز چوندي : چور..... چور.... “
” پر تون چور ڪو نه آھين“.
” سڄي زندگي مان تلوار جي ڌار تي ھليو آھيان ۽ ڪويتائن سان پنھنجو پيٽ ڀريو اٿم. ھي ديش ھلي ٿو جو اوھان جھڙا ماڻھو ھتي رھن ٿا“.
ھو عجب ۾ منھنجو مُنھن تڪيندو رھيو ۽ مان ھليو ويس. ان بعد چار پنج دفعا لوناولا ويو آھيان ۽ مارگريٽ جي بنگلي ٻاھران بيھندو آھيان. ھوءَ ڪڏھن به ڏسڻ ۾ نه آئي آھي. جڏھن مان اتان سامان کڻي نڪتس ٿي ته ھن چيو ”ڪڏھن به لوناولا اچين- مون وٽ رھج. تون ويندين ته ھيءُ گھر مون کي کائڻ ايندو“.
”ڇو“؟
”تون جڏھن بتي ٻاري لکندو ھئين ته مون کي تنھنجيءَ زندگيءَ ۾ اوندھ ڏسڻ ۾ ايندي ھئي. پر جڏھن تون اوندھ ڪندو ھئين ته روشني ڏسڻ ۾ ايندي ھئي. تو ڪڏھن ھتي ڪا ڇوڪري نه آندي“.
”ڪوشش ڪيم، پر ھن پئسا گھريا“.
”عياشي لاءِ پئسا ته کپندا آھن“.
”اوھان کي مون کان ڊپ نه لڳو“؟
”ٻن گھڙين جي موج آھي عياشي. پوءِ پڇتاءُ آھي. توکي ڏسي لڳم ته تو زندگيءَ ۾ ڪو پڇتاءُ نه ڪيو آھي“. ھن اڳيان وڌي ڀاڪر پاتو.
”ڪلاڪار استرين کي ڪڏھن به ھيٺ نه ڪندا آھن. منھنجو ھي ڀاڪر. انگلينڊ جو ھندستان جي شرافت کي سلام آھي“.
بئگ ۽ بسترو کڻي نڪتس ته ھن جي اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيو. ھن جي جسم جي گرمائش مون کي خاطري ڏني ته جن سان پيار ڪجي، مان تن مان ھوس. ان بعد ڪافي انتظار ڪيم ته ڏيڍ سال جي نوڪريءَ جو ڪٽيل پراويڊنٽ فنڊ ۽ ھر مھيني 15 روپيا ھل اسٽيشن الائونس ضرور ملندو. پر اڄ تائين اھو مون کي نه مليو آھي. شايد آفيسرن کي ليکڪن بابت اھو تصور آھي ته ھو ڄاڻي ٻجھي ڪنگالپڻو گھري وٺندا آھن.
باقي سڀ پگھار ڀاڀيءَ کي ڏيندو ھوس. پر پھريون پگھار دادا کي ڏنو ھئم ته خوش ٿئي ته پٽ ڪمائڻ شروع ڪيو ھو. جڏھن به ٻاھر ويندو ھوس ته منھن تي ھلڪيون ۽ سنھيون ٽڪون ھڻندو ھو ته جيئن مون کي نظر نه لڳي ۽ کيس ھميشہ ياد پوان. دادا جا پَير سُڄي پيا. ھڪ دفعي لوڪل ۾ چڪر آيس. ھو ھڪ ڏينھن سخت بيمار ٿيو. ھڪ ڊاڪٽر چيو: کيس بلڊ پريشر آھي. ٻئي چيو: ھارٽ ٽربل اٿس. ٻنھي الڳ دوائون لکيون ۽ ان ئي شام 28 آگسٽ 1958ع ۾ دادا آخرين ساھ کنيو.
گھر ۾ بجلي ۽ ٽي پلنگ اچي چڪا ھئا. آخرين ساھ کڻڻ وقت دادا جو منھن ڳاڙھو ٿيو ۽ ٿورا ڏند ڪرٽيائين. ڄڻ اندر ۾ شينھن جو مقابلو ڪيائين. پوءِ ھو ٿڌو ٿي ويو. مان دادا جي بدن مٿان سمھي پيس: دادا.... منھنجا دادا.... دادا.
مون کي ياد آھي سال ٻن جو ھوس ته دادا مون کي ھنج ۾ کڻي صدر وٺي ھلندو ھو ۽ چانديءَ جي رپئي جيڏو چاڪليٽ وٺي ڏيندو ھو. ڀاڀيءَ بيروزگاريءَ وقت پنھنجو سون وڪڻي ڇڏيو ھو ۽ سوچيو ھئم ته گھڻا پئسا ڪمائي ماءُ کي سون جون چوڙيون وٺي ڏيندس. پر ھاڻ ته اھي کيس پائڻيون نه ھيون. سمجھيم ته ھن دنيا ۾ جو ڪجھ آھي جو گم ٿي ويو آھي. ۽ پوري سنسار جي سونھن مون لاءِ بي معنيٰ ٿي ويئي آھي. دوستن مان فقط آنچل ئي آيو. آنچل ڏاڍو وڏو انسان آھي. مان جڏھن 1968ع ۾ سخت بيمار ٿيس ۽ ٽيويھ ڏينھن نئشنل ھاسپيٽل بمبئي ۾ ھئس ته ھو روز اتي ايندو ھو. گنو ھڪ نه ٻئي ڏينھن. لعل پشپ ھڪ دفعو آيو ۽ راجن چاولا ھڪ دفعو به نه. اتم ۽ سندري به پيا ايندا ھئا، پر مالھي ۽ ڪيرت ڪڏھن نه آيا.
جي-جي -ھاسپيٽل ۾ نوڪري ھئم ته صبح جو ستين لڳي ڍگي گاڏي پڪڙڻي پوندي ھئم. اٽڪل ٻه ميل ڊوڙ. سو ھڪ دفعي سخت بيمار ٿي پيس. آنچل کي خبر پئي ته گھر آيو. مون کي پليورسي ٿي پئي ھئي ۽ ڊاڪٽر ماکيجاڻيءَ کيس چيو ته موھن جو بچڻ مشڪل آھي. پوءِ جڏھن ويو ته گھر ۾ کيس ڏيڻ لاءِ في نه ھئي. آنچل کيس پنھنجي واچ ڏيندي چيو: في الحال ھيءَ رکو ۽ اسانجي دوست کي بچايو. پر ڊاڪٽر اھا واچ کيس واپس ڪندي چيو: ھن ديش جا ڪلاڪار اڪثر غريب ٿين. مان ته اوھان سڀني جو فئن آھيان. مان ھن جو علاج مفت ڪندس. ھو روز ايندو ھو ۽ انجيڪشن ھڻندو ھو. ان ئي بيماريءَ ۾ ڊاڪٽر شيام پرساد مڪرجي گذاري ويو ھو. کيس وڏا ڊاڪٽر بچائي نه سگھيا، پر ڊاڪٽر ماکيجاڻي مون کي بچائي ويو.
دادا جي موت وقت اھو سوال اٿيو ته ڪفن وغيره لاءِ پئسا ڪٿان ايندا. مان پنڌ ڪري ٽئين نمبر ۾ ھڪ بوڪ سيلر دوست ھيراسنگھ وٽ ويس. جوئي نرگس اخبار جي چئين آني جي ھڪ ڪاپي رپئي ۾ وڪڻندو ھو. ۽ مون کي ڏاڍو وڏو ليکڪ مڃيندو ھو.
”پر تون ھميشہ غريب -پئسا واپس ڪيئن ڪندين“؟
”منھنجي سيني ۾ به ھڪ جارج واشنگٽن آھي. تون خيال نه ڪر“.
ھن سو رپيا ڏنا. پوءِ ڪڏھن پئسا اچن ته ھو ياد نه اچي ۽ جي کيسا خالي ھجن ته اھو قرض ستائي. آخر مئي 1981ع جي ھڪ ڏينھن ھن وٽ ويس ۽ کيس سئو رپيا ڏنم. چوويھن سالن بعد. ھٿ جوڙي چيومانس: ٻن رپين جي حساب سان ان جو وياج 567 رپيا ٿئي ٿو. مان ته فقط توکي مور ٿو ڏيان.
ھو وٺي ئي نه. اھا رات ويئي، اھا ڳالھ ويئي. پر مون زوريءَ اھو نوٽ ھن جي کيسي ۾ وڌو ۽ ھليو آيس.
مان وري بي روزگار. ٻه چار اڇيون ڊريسون سبائي ورتيون ھئم.
ھڪ دفعي عزيز چيو ”سنڌي ۾ گھڻا شاعر آھن. پر شاعر لڳندو ھڪ تون ئي آھين. ٻڌو اٿم سندري اتم چنداڻيءَ سان. تنھنجو عشق آھي“
”اوھان کي ڪنھن چيو“؟
”يعني آھي“.
”نه عزيز صاحب، دوست جي زال ماءُ سمانَ آھي“.
”ٻڌو اٿم ته سڄو سڄو ڏينھن ھن جي گھر پيو ھوندو آھين“.
”شايد اُتم چاھي ٿو ته سندري مون کي ڪامريڊ بڻائي“ عزيز مشڪڻ لڳو.
ھڪ دفعي رشيد ڀٽيءَ اڳيان شيخ اياز چيو ”تنھنجو اُتم سان ڪو به نظرياتي جھڳڙو ڪونھي. تون کيس ھيٺ ڪري کائنس سُندري کسڻ چاھين ٿو“.
”ڪيئن“؟ مون پڇيو.
” تون ئي ھندستان جو وڏو ليکڪ آھين. تون چاھين ٿو ته سُندري اُتم جي نه، تنھنجي زال ٿيڻ گھرجي“
” پر ھوءَ منھنجي ماءُ آھي“.
” سچ“!
” ھا اياز“.
سُندري ۽ مان مالھيءَ جي ڊرامن ۾ ريھرسل ڪندا ھئاسين. ڪي-سي ڪاليج جي ڏاڪن تان لھندي کيس چيم ”اِھو ڊرامو ھٽ ويندو، جنھن ۾ تون ۽ مان ھيرو ۽ ھيروئن ھونداسين“.
” مان توکان عمر ۾ پنج سال وڏي آھيان“.
” مان توکان انڀو ۾ پنج سال وڏو آھيان“.
ھڪ دفعي سنڌ ماڊل ھاءِ اسڪول ۾ ريھرسل ھلندي چيو مانس ”آخر تون منھنجي ھيروئن ڇو نٿي ٿين“؟ سوال پڇي مان مشڪڻ لڳس.
”مان تنھنجي مُنھن ۾ ھڪ معصوم ٻار ڏسندي آھيان“.
عجب گھڻا سال پوءِ ساڳي ڳالھ مون کي ماھتاب محبوب به چئي ۽ ھڪ خط ۾ پوپٽيءَ به لکي ته ”موھن بحث ۾ جن، جلاد، قاتل، ظلمي آھي. اھو موھن جو ھڪ روپ آھي. موھن جو ھڪ ٻيو روپ آھي، ته اڃا به ٻار آھي. ھن ۾ ٻار جي معصوميت آھي ۽ ان ۾ ڪو ڇل ول ڪونھي. موھن ڪلپنا جي پھرئين روپ پٺيان ٻئي روپ جو بنياد آھي، ۽ ان ڪري موھن سان سنڌ جو ھر اديب ”پيار ڪري ٿو“. عجب ته جولاءِ 1982ع ۾ دھلي آگري جي ياترا ۾ منھنجي نئين مسلم ڀيڻ گلشن به ساڳي ڳالھ چئي.
ھڪ دفعي سُندري دھلي ۾ آٿرس گلڊ ڪانفرنس لاءِ بمبئي سينٽرل اسٽيشن تي آئي. کيس ٽڪيٽ ھئي، پر رزرويشن نه ھئي. مان چانھ پيئڻ ويو ھوس کيس جڳھ نه ملي. مالھي، گنو، لعل، موتي، ڪلا، پوپٽي، راھي ڪافي اديب ۽ مان ھڪ گاڏيءَ ۾ ھئاسين.
مالھيءَ پڇيس ”تون ويھندينءَ ڪٿي“؟
”ڪلپنا جي سيٽ تي“.
”۽ ڪلپنا“؟
”ان جو بندوبست ھو ڪندو“.
مان آيس ته قصو ٻڌايو ويو. مون کيس پنھنجون ٽڪيٽون ڏيندي چيو ”چيڪنگ ٿئي ته ٻڌائج ته منھنجو نالو موھن ڪلپنا آھي“. ھن کليو.
ان کان اڳ ڪلا پرڪاش جي گھر ۾ ڪافي اديب گڏ ٿياسين: مالھي، شاد، راھي، موتي وغيره منھنجي شادي ٿي چڪي ھئي ۽ ڌيءَ گيتا به وڏي ٿي رھي ھئي.
مون موتي پرڪاش سان چرچو ڪيو ”منگھارام ملڪاڻيءَ لکيو آھي ته مون کي مرد ليکڪن ۾ موھن ڪلپنا ۽ عورت ليکڪن ۾ ڪلا پرڪاش وڻندي آھي. ان ڏينھن سائين ملڪاڻيءَ ۽ ھيري شيوڪاڻيءَ اڳيان مون ڪلا کي چيو؛ ڪلا، موتيءَ سان شاديءَ ڇو ڪئي؟ مون سان ڇو نه ڪئي؟ ڪلا جون اکيون ڦاٽي ويون. کيس يقين نه آيو ته شاديءَ بعد منھنجي پريم جو مرڪز فقط منھنجي پتني ڪمل رھي آھي“.
”موتيءَ مشڪي چيو ”ڪلا مون سان ڳالھ ڪئي. مون کيس چيو: توسان اھڙو نشپاپ چرچو فقط موھن ئي ڪري سگھي ٿو“.