6
”۽ اھو پريمي تون ھوندين“ ھن کلندي چيو.
”تنھنجو نصيب“!
”اڄ رکڙيءَ ٻنڌن آھي. اچ ته رکڙيءَ ٻڌانءِ“
ھوءَ من کي جچي وئي. ٻانھون لچڪائيندي، ھٿن سان ڪٿڪليءَ جا اشارا ڪندي ٽي دفعا رکڙي کڻي اڳيان وڌي.
مون ٽيئي دفعا رکڙي نه ٻڌائي.
”اٽ لوڪس، يو بليو ان لؤ ائٽ سائيٽ)“. لڳي ٿو، تون ڏسڻ سان عاشق ٿيندو آھين.“
”ھا لڳي ٿو“.
”پوءِ چڱا عيش ڪيا ھوندئي“.
”جک ماريا اٿم“.
”ٿورا کڻي وڌيڪ کاءُ“.
ساڌنا سان ملاقات سندس آخري فلم ”محفل“ جي شوٽنگ تي ٿي، جتي راجندر سنگھ بيديءَ جي ”گرم ڪوٽ“ جي ڊائريڪٽر امر ڪمار گھرايو ھو. ڏھ سال کن ٿيا. ڪھاڻي فرينچ ليکڪ اليگزينڊر ڊوملس جي آھي، جنھن ساڳي ڪھاڻيءَ تي خواجہ احمد عباس”انھوني“ فلم ڪڍي ھئي، جنھن ۾ راجڪپور ۽ نرگس ھئا. نرگس جو ڊبل رول ھو. جنھن سبب نرگس کي دنيا ۾ مشھوري ملي. مون ”محفل“ ڏٺي آھي، چاھي ته رليز نه ٿي آھي. ساڌنا نرگس کان بھتر ائڪٽنگ ڪئي آھي. پر نه سندس مارڪيٽ آھي، نه ھيرو انيل ڌاون جي. باقي فقط اشوڪ ڪمار سان فلم ھلڻ مشڪل آھي.
جيئن اڪيلي سر اڄڪلھ دليپ ڪمار به فلم کڻي نٿو سگھي. ساڌنا مون کي ڪو نه سڃاتو. سال اڳ ھڪ فلمي رسالي جو ايڊيٽر مون وٽ آيو ۽ چيائين ”تون سوالن جوابن جو ڪالم کڻ سوال پبلڪ جا، جواب تنھنجا، پر نالو ساڌنا جو ايندو. ساڌنا ھا ڪئي آھي“.
”ته منھنجي به ھا آھي“.
”پئسا“؟
”اھي کانئس وٺي تون کڻج“.
مون ڏٺو آھي ته جن وٽ گھڻو پيسو آھي، اھي اڃا به وڌيڪ ھٿ ڪرڻ جي خفن ۾ ھوندا آھن ۽ جن وٽ نه ھوندو آھي، انھن کي وقت تي ملندو به آھي ته وٺڻ جو اتساھ ئي نه ڏيکاريندا آھن. کين ڄڻ يقين ئي نه ايندو ته ائين پيسو به ملي سگھندو آھي.
ائين پوءِ ببيتا جي نالي به ڪالم کنيم ۽ پيسا نه ورتم ”شعلي“، ”شان“ ۽ ”شڪتي “جي ڊائريڪٽر رميش سپي جي شادي وقت ببيتا منھنجي ۽ ڪمل جي سامھون ويٺي ھئي، پر کيس خبر نه ھئي ته سندس نالي جواب ڏيڻ وارو مان سندس سامھون ويٺو ھوس.
موھني مون کي وڻندي ھئي ۽ اڪثر شام جو سندس گھر چانھہ پيئڻ ويندو ھوس. ھوءَ مون کي چاھيندي ھئي ۽ کيس خبر ھئي ته مان چانھہ جو شوقين ھوس ۽ غريبيءَ سبب گھر ۾ گھڻي پي نٿي سگھيس.
ھڪ دفعي ھن چيو ”موھن - ھو ڏس، ھن غنڊي اڄ مونسان مستي ڪئي، ھينئر تنھنجي ھوندي“!
شايد اھا منھنجي آخري لڙائي ھئي، پر ھڪ ٻي لڙائيءَ ۽ ٽن چماٽن جو ذڪر ڪري جھڳڙي جي داستان کي ھتي ختم ٿو ڪريان.
ڪراچيءَ ۾ ڪلفٽن جي پل جي ٻني تان چڙھي سمنڊ ڏانھن ٿي ويس، جو ڏٺم ته ھڪ ڊگھي قداور مڪرانيءَ ھڪ سنڌي ٻار کي ٿي ماريو. چيومانس؛ شرم نٿو اچيئي جو ھڪ ٻار کي ٿو مارين. ٻار ته مان به ھئس.
چيائين؛ تون اچ. اتان پندرھن فوٽ ٽپو ڏنم، ٺونشيبازي چالو. مون کيس چڱا ڌڪ ھنيا. سندس مون کي ھڪ ئي لڳو-نڪ ٿورو ٽيڙو ٿي پيو، جو اڃا به اٿم. پاڻ ڀڄي ويو ۽ نڪ تي پنھنجو امٽ يادگار ڇڏي ويو.
الھاس نگر ۾ ھڪ جوان دادا چيو ”تو وٽ آھي ڇا جو ھوا ۾ ٿو ھلين“.
”مون وٽ ھيءُ آھي“! ھڪ چماٽ ھنئي مانس ته وٺي ڀڳو.
ھڪ ليکڪ ڪي-سي ڪاليج جي بالڪنيءَ ۾ ھڪ ڇوڪريءَ سان مستي ڪئي. گني ۽ منھنجي وچ ۾ ويٺو ھو. ناٽڪ ”انڊر سيڪريٽري“ ھو، جنھن ۾ ڀڏي آڏواڻي ڪم ٿي ڪيو. منھنجي منع ڪرڻ تي به ھن خراب ڳالھائڻ بند نه ڪيو. مون گردن ورائي کيس ابتي چماٽ ھنئي ۽ ھو چار ڪرسيون پريان وڃي ڪريو ۽ ڇھن مھينن ۾ رومانٽڪ مان ماڊرن ليکڪ ٿي پيو.
الھاس نگر سنڌي سميلن (1978ع) ۾ ارجن سڪايل جي گھران ھنس پنجابي ۽ رجني پنجابي احمد آباد ٿي ويا، پر رات جو آٽو وارو کين کڻي نه. سڪايل کي چيائين؛ اوھان چيو ته ٻه ماڻھو آھن- پر ھي ته ھڪ ھڪ ماڻھو ٽن جي برابر آھن. ھنن جي گاڏي ٿي ڇٽي. ڊرائيور به ڪو دادا ھو. مون کي اڇو چوغو پئجامو پيو ھو. چيومانس؛ ٻڌئون شرافت سان کڻي وڃ. ھن سيٽ تان اٿندي چيو، تون ڇا گورنر جو پٽ آھين؟ مون چاھيو ته ڪو نه پر زور سان چماٽ وھائي ڪڍي مانس. سڌو آٽو جي ھئنڊل تي ڪريو ۽ ھڪ ٻه ڏند ڀڄي پيس. رڙ ڪيائين؛ خون خون! سندس ساٿي گڏ ٿي ويا. اتي گلوڪار گلشن کيماڻيءَ جو گھر به ھو. ھن جا ڀائر خنجر کڻي آيا. غنڊن جي سردار ڪپ کوليو پر سڪايل جي ھٿ جوڙ تي ٺاھ ٿي ويو، بلڪہ مون جو ھيڏو وڏو سميلن سڏايو ۽ ٽي-وي تي ڊاڪيومينٽري ڊائريڪٽ ڪئي ھئم، پس پيش غنڊن جو سردار شرمسار ٿيو ۽ آخر پيرين پئي معافي ورتائين. ڪلاڪ کن اھا ردبدل ھلي. سڪايل نھايت ناراض ٿي پيو. چئي ”ليکڪ امن جو فرشتو آھي. ان کي ڪڏھن به ھٿ نه ھلائڻ گھرجي“.
”پر ھن مون کي گار ڏني“!
”گار به ھڪ گفٽ آھي، جا نه وٺجي ته اھا ڏيڻ واري جي ٿيندي“.
ھا، مون گوتم جو اھو گفتو ٻڌو آھي.
منھنجي ھوندي بدمعاش موھنيءَ کي ڇيڙي.
مون اٺ فوٽ مٿان ٽپو ڏنو ۽ کيس ڏاڍي مار ڪڍيم. دادا ڀڄي ويو. راجن چاولا آيو ته موھني منھنجي تعريف ۾ نه پئي ڍاپي. اڌ ڪلاڪ ۾ دادا ڏھ کن ٻيا دادا وٺي آيو. مان اڪيلو ھيٺ لٿس. ھو ڏنڊن ۽ شيخن سان ورائي ويا. راجو وچ ۾ آيو. ٻنھي جا مٿا ڀڃي ڇڏيائون. مون کي سورھن ۽ راجوءَ کي ٽيھ ٽوپا لڳا. اسين ٻئي بيھوش. پھرين ڪلياڻ ۽ پوءِ ٿاڻا اسپتال ۾ کڻائي ويا. مان سورھان ڏينھن ۽ راجو ٽيويھ ڏينھن اسپتال ۾ رھيو. پر پوءِ بدمعاش موھنيءَ جي رستي تان لنگھڻ ڇڏي ڏنو.
ٿاڻا اسپتال ۾ ھڪ نرس وڻي ويئي. ڇوڪريون ته لاھور جي زماني کان وڻنديون ھيون ۽ اڃا به وڻنديون آھن. پر ڪنھن کي زبردستي گلي نه پوندو آھيان.
ھڪ ميڙ ۾ شيخ اياز چيو ”سنڌ ۾ ڇوڪريون جوان ٿي، الائي ڪيڏانھن وينديون آھن“!
اديبن مون ڏانھن نھاريو ته موھن ڇا ٿو چوي. مون چيو.
”ھو ھندستان ۾ موھن ڪلپنا وٽ اينديون آھن“.
”ملي ته ھڪ به نه ٿي. “ سڳن آھوجا چرچي کي وڌايو.
”ان ڪري ئي سڀ ملڻ اينديون آھن- اھي جي منھنجون ڀينرون آھن، مائرون آھن، دوست آھن“.
”يعني چرچي ۾ به پنھنجو ھندستانيپڻو ڇڏيندين ڪو نه“.
سڳن چيو.
”ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم، پر اھو ڇڏي نٿو“.
ڏاڍي کل ٿي.
”نرس جو نالو مريم ھو. چئي؛ توکي ڏاڙھي مڇون ۽ وڏا وار ھجن ته جيسين ڪرائيسٽ لڳين. مان جيوز آھيان. ھينئر اسرائيل وجود ۾ آيو آھي. تون مونسان پئلسٽائن ھلندين“؟
”تون وٺي ھلندينءَ “؟
”ھڪ شرط تي“.
”ڪھڙو“؟
توکي ڪرسچئن ٿيڻو پوندو“.
”ان سان مون ۾ ڪھڙو فرق پوندو“.
”اسرائيل ۾ داخلا ملندي “.
”مون کي ته ڪڏھن سنڌ ئي وڃڻو آھي“.
”مسلمان ٿي“؟
”نه، جو آھيان -ھندو“.
ھوءَ ڳلن تي ھٿ رکي پيار ڪندي ھئي. ھڪ ڏينھن نشپاپ چمي ڏنائين ۽ پلسٽائن ھلي ويئي. وار ڪٽيل ھيس. اکيون ھرڻيءَ جيان ڪاريون. پر ڪجي ڇا؛ آنچل ٺيڪ چيو آھي. ڪير پنھنجي وسان گھٽائيندو.
منھنجي قسمت خراب آ شايد!
مون کي قسمت لفظ نه وڻندو آھي، نه ان ۾ وشواس اٿم. بس اسين زندگيءَ جي ڪنھن ائبسرڊٽيءَ کي قسمت لفظ جو عنوان ڏيئي، پنھنجي جند کي ٿيل زيادتيءَ کان بچائيندا آھيون.
گھر ۾ نه کٽ، نه بجلي، نه پاڻي. رستي جي بجليءَ تي ڪتاب پڙھي مون مئٽرڪ پاس ڪري ورتي. جڳھ ريجنٽ ٽاڪيز جي ڀرسان ھئي. اتي ئي راجو ڄائو. پوءِ اھا جڳھ ڪري پئي. مان چوٿين نمبر نيتا جي ڀرسان ھڪ جڳھ ڳولي آيس جتي ڪڏھن رشيد ڀٽي، طارق اشرف آيا. مون اياز کي گھر ھلڻ لاءِ نه چيو جو سندس وڏي خوشامد ٿي رھي ھئي ۽ مون پاڻ کي چٽاڀيٽيءَ کان ٻاھر رکيو ھو.
دادا کي ويسٽ اينڊ ۾ نوڪري ملي جتي سال کن ڪم ڪيائين. گلوءَ به اتي ڪم ڪيو. پوءِ دادا کيس ايئرپورٽ تي نوي رپئي پگھار تي نوڪري وٺي ڏني. ھاڻي پگھار ٽي ھزار اٿس ۽ دنيا ۾ ڪٿي به فئملي سان مفت ھوائي جھاز ۾ وڃي سگھي ٿو. ٿورا سال ٿيا ته ھانگ ڪانگ ۾ کيس ڪي سنڌ جا سنڌي گڏيا ۽ پاڻ جڏھن ٻڌايائين ته موھن ڪلپنا جو ڀاءُ آھيان ته ڏاڍو مانَ ۽ رات جو ڊنر ڏنائونس. مون مئٽرڪ پاس ڪئي پر نه واقفيت نه پھچ. وري ايمپلائيٽ ايڪسچينج مان انٽرويو جو سڏ ٿئي ته مون تي لکڻ جو موڊ سوار. دادا پوءِ اسٽرئنڊ ھوٽل ڪولابا ۾ مئنيجر ٿيو ۽ پگھار چڱو ٿيس.
اسان وٽ ھڪ پراڻي ٽيبل ھئي. لوھي شيخن جا ٻه چوکٽ ھئا ۽ وچ مان گڏيل ھئا. مان انھن ٻنھي کي چٻو ڪري مٿان صندلي رکندو ھوس ۽ ان تي ويھي ڪھاڻيون لکندو ھوس. مان ليٽي سمھي وھاڻو ھنج ۾ رکي ڪڏھن به لکي نه سگھان. مون کي چست ٿي ويھڻ وڻندو آھي. راتين جون راتيون لالٽين جي روشنيءَ ۾ لکندو ھوس. ھڪ دفعي مس ڪپڙيءَ کي چانھ سمجھي پي ويس. ھڪ دفعي لالٽين وسامي ويو ۽ مان سڄي رات اندازي سان لکندو رھيس، پوءِ خبر پئي پر ھڪ دفعي لکندي وات ۾ سگريٽ وجھي تيلي ٻاريم. ڌيان لکڻ ۾ مڇن کي تيلي لڳائي ورتم.
مان ”آواره“ ناول لکڻ بعد دھلي ويو ھئس ۽ موٽندي ويٺلواڙي وٽ اشوڪ ڪشوراڻيءَ جي لئبريري ھلائي ھئم. اتي به آنچل، گنو، راجو ۽ ڀارتي باقاعدي ايندا ھئا ۽ جڏھن سڳن آھوجا اچي ڪئمپ ۾ رھيو تڏھن اھا نوڪري ختم ٿي چڪي ھئي.
مان اڪثر ڀڳل نب سان لکندو ھوس ۽ اھو جڏھن صفا ڀڄي پوندو ھو ته نئون وٺي ان کي ڀڃي لکندو ھوس. مون لئبريري جي ٻاھران بورڊ ھنيو ھو؛ ڀڳل نب ڏيئي سڄا وٺي وڃو. 1953ع جي ڳالھ آھي. پاسي ۾ اسان جو جھونو اسڪول ھو، جتي ڪلا پرڪاش کي ماستري ملي ھئي، پر اڃا موتيءَ سان شادي نه ڪئي ھئائين.
”اوھان وٽ موتي پرڪاش جو انڌيرو -اجالو، آھي“؟ ھڪ دفعي ھوءَ آئي.
”اڃا نڪتو ڪونھي“.
”اوھان نالو ٻڌو آھي“؟
”ڪنھن جو؟ ليکڪ جو، ڪتاب جو“؟
”ٻنھي جو“.
”موتي منھنجو دوست آھي“.
”ته پوءِ اوھان منھنجو نالو به ٻڌو ھوندو“.
”ڪلا پرڪاش“.
”تنھنجو نالو“؟
”ڪڏھن ڄاڻي ويندينءَ “.
”ڀلا ھن بورڊ جو مطلب“؟
”نب سنھو ھوندو آھي ته اکر گسڪڻ بڻجي ويندا آھن. خيال روڪي روڪي پش ڪجن. ته گنڀير لڳندا. ڀڳل نب سوچڻ جي رفتار کي ڍلو ڪري ٿو“.
ھن مشڪيو. ھوءَ اڪثر ايندي ھئي. ھوءَ ممتا جو روپ آھي. ھن جڏھن ”ممتا جون لھرون“ لکيون ته مون کيس سنڌي ادب جي ”ڇوٽي مان“ ڪوٺيو.
سي بلاڪ ۾ ڪافي چوريون ٿينديون ھيون. مون اتي ھڪ ڪلب ٺاھي. نالو پروگريسو ڪلب. سيڪريٽري مون کي چونڊيائون. اسين اڪثر سڀ جوان بيروزگار ھوندا ھئاسين. رات جو پھرو ڏيندا ھئاسين ۽ جمعي جو والي بال راند ڪندا ھئاسين. منھنجي پاسي کان نوابشاھ جو ھڪ ايسراڻي ڪٽنب اچي رھيو ھو، جن ۾ پنج جوان ڇوڪريون ھيون؛ ساون، ھيرو، نمو، جانو، رتنا مان ڄاڻي ٻجھي والي بال سندن ڪمپائونڊ ۾ ڦٽو ڪندو ھوس. ميران اکيون ڦاڙي مون کي ڏسندي ھئي؛ ڪيترا شادي شده جوان مون کي چوندا ھئا: اسين ٻڍا ٿي ويا آھيون. تون ڪنوارو- يار اڄ رات تون پھرو ڏي نه. اسانکي لٺيون، ٽارچون ۽ سيٽيون ڏنيون ويون. ھڪ دفعي اسان ھڪ چور ڏٺو. چور چور ڪيوسين، روشني ٿي ويئي. پاڙي وارا ٻاھر نڪري آيا. چور جو ڪو پتو نه پيو. مون سان گڏ ھڪ جوان منوھر واسواڻي ھو. مون ھڪ نئين ڪاڪوس ۾ ڪپڙن جي ڳٺڙي ڏٺي. مون چيو ”، ڏس-ھتي مال لڪائي ويو آھي“.
”اھو مال ڪونھي ڪپڙا آھن“.
”ڇا جا ڪپڙا“؟
”جيڪي زالن کي ايندا آھن“.
”زالن کي ڪپڙا ايندا آھن -ڇو“؟
”تون ليکڪ آھين: توکي اھا به خبر ڪانھي. ڪنھن سان ڪڏھن سمھيو آھين“؟
”ڪوٽڙيءَ ۾ ڪنھن سان سمھيو ھوس“.
”ان کي ڪپڙا نه ايندا ھئا“؟
”بزار مان وٺندي ھوندي“
ھو کلڻ لڳو. پڇيائين. تو عورت جو ننگو روپ ڏٺو آھي“؟
”ڪيئن ٿو ڏسي سگھان“.
”ڇو“؟ ھن پڇيو.
”مان ڪنوارو آھيان“.
”پٺتي پيل آھين. ھاڻ ٻڌ“.
ان رات ھن مون کي رتو-دان ۽ عورت جي بدن جي بناوٽ سمجھائي جا سمجھي نه سگھيس.
مون سوچيو ته ڪڏھن به زال سان سماگم ڪندس ته بتي ٻاري ڪندس. وڏو ڪٺن ڪم آھي. الائي ڇو عورتن جي سوال تي جنگيون لڳيون آھن. منوھر مون کي سيڪس جي ڄاڻ ڏيئي منجھائي ڇڏيو. مٿان فرائڊ جي سائڪوائنلس تي ھزار صفحن جو ڪتاب ڏنائين جو مھينا پڙھندي به پورو ڪري نه سگھيس.
ادبي ڪلاس تي آنچل ڇانيو رھيو. موھني ڇڳاڻي بمبئي ھلي ويئي. اڪثر ھر رات مان ۽ گنو گڏجندا ھئاسين ۽ ھڪ ٻئي کي گھر تائين ڇڏڻ لاءِ وري وري پيا ھڪ ٻئي جي گھر ويندا ھئاسين. آنچل شاعر ته ھو، پر جلاد به ھو، وري کيس ڪا رچنا وڻندي ھئي ته دل کولي داد ڏيندو ھو.
جيئن ته مان پاڻکي ڪميونسٽ ته ڇا ترقي پسند به سڏائڻ لاءِ تيار نه ھئس ۽ نه اھو ھاڻ به تيار آھيان، جو مون سان نعمتن سان گڏ لعنتون به لاڳو ٿينديون جن سان منھنجو ڪو واسطو نه رھيو آھي، مان اڪثر دوستن جي نڪته چيني جو شڪار رھيو آھيان.
ھڪ دفعي سنيل دت جي اسٽيجي گروءَ داس طالب نڪت چيني ڪئي، ھن چيو ”جڏھن گڏھ ھينگڻ لڳندو آھي. تڏھن موھن ڪلپنا تي لکڻ جو نزلو ڪرندو آھي... “
مون کيس وچ ۾ ڪٽيو، ”تڏھن اوھان ڳالھائڻ شروع ڪندا آھيو“.
سڳن داد ڏنو ۽ داس طلب يا عمر منھن تي نه چڙھيو. سڳن بعد ڪرشن راھي به اچي الھاس نگر ۾ رھيو. سڳن تي مون ”فنڪار ۽ فيلسوف“ ڪتاب لکيو آھي ۽ ترقي پسندن سان چڪرين جو بيان ”سنڌي اديبن ۾ نظرياتي ڪشمڪش“ ۾ ڏنو اٿم. راھي ڇھ فوٽ ٻه انچ ٺاھوڪو. کلمک بحث ۾ منطقي چرچو ڪندو ته ڪير ان ۾ پنھنجي بيعزتي نه سمجھندو. ھميشہ ڀاڪر پائي ملندو. دل جو صاف. سوچ جو چٽو. سڳن ۽ راھي جي اچڻ سان ادبي ڪلاس جي رونق وڌي. پر آنچل اسان سڀني ۾ جارحانه ھو. سڳن ۽ راھي سبب ضيا جو وڌيڪ قدر ٿيڻ لڳو ۽ اسٽالن جي موت ۽ سندس ڪارناما ظاھر ٿيڻ بعد آنچل ضيا تي سخت ڪلامي بند ڪئي. ائين احمد آباد ۾ ضيا ۽ آنچل سنڌين جا عيوضي شاعر ٿي ويا ۽ واپس موٽيا ته ھنن ۾ ڪافي دوستي ٿي چڪي ھئي.
شروعاتي دور ۾ گوبند پنجابيءَ سردار جعفريءَ جو ڪو شعر ھن ريت پڙھيو؛
روتا رھيگا جواھر لعل نھرو- غدار جئہ پرڪاش نارائيڻ اسٽالن ڪي جيہ ھو-لينن ڪي جيہ ھو.
مون چيو ”ڀائي نھرو ڇو روئندو ۽ جيہ پرڪاش غدار ڪيئن آھي؟
اوھين رھو ھندستان ۾، کائو ھندستان جو ۽ جيہ اسٽالن ۽ لينن جي ڇو“؟
”نھرو ۽ جيہ پرڪاش سرمائيدارن جا پڇ لٽڪائو آھن“.
”اوھين ڪنھن جا پڇ لٽڪائو آھيو“؟
”تون پنھنجي واري سان ڳالھاءِ “.
”مان ڪو تنھنجا وار نٿو پٽيان“.
”توکي انقلاب جي معنيٰ نه ايندي آھي“.
”اوھين ھندستان ۾ رھي نھرو ۽ جيہ پرڪاش کي گاريون ڪيئن ٿا ڏيئي سگھو“؟
”بس، ھتي گار ڏيڻ جي آزادي آھي“.
”روس ۾ ڪنھن کي گار ڏيو ته آزاديءَ جي معنيٰ جي خبر پويئو“.
اڳتي ھلي ھنن نھرو جي جيہ چئي ۽ مارڪسواديءَ ڪميونسٽن ته جيہ پرڪاش کي قومي سورمو قبول ڪيو. دراصل ترقي پسندن وٽ پنھنجي سوچ گھٽ ھئي ۽ پڙھندا به گھٽ ھئا. پارٽيءَ جي پڌرنامي کي ستگروءَ جو وچن چئي قبول ڪندا ھئا. بعد ۾ اسٽالن ۽ مائو کي گاريون ڏنائون ۽ اھو به ٻين جا رايا پڙھي. اسان وٽ پھريون ترقي پسند آنچل ھو، جنھن اسٽالن ڏانھن آڱر کڻي چيو؛ ھنن کي لينن يا نھرو بڻجڻ لاءِ ھڪ جنم ڪافي نه پوندو ۽ ٻيو جنم ٿيندو نه آھي. ٻيو ڪرشن راھيءَ بغاوت ڪئي ته ڪميونسٽ جو ھندستان جي اڳواڻن لاءِ ڳالھيون ڪن ٿا اھو جيڪڏھن روسي اڳواڻن خلاف روس ۾ ڳالھائين ته اھي صفحہ ھستيءَ تان ائين مٽايا وڃن ڄڻ ڄاوائي نه ھئا.
سنڌي ۾ ڪميونسٽن ۾ ٻڌي ھوندي ھئي ۽ اھي ھر ڳالھ تي گدڙن وانگر ڪوڪو ڪندا ھئا سندن سوچ، اظھار ۽ ڳالھائڻ ساڳيو، ان ڪري گوبند مالھيءَ کان موتي پرڪاش تائين خبر نه پوندي ھئي ته ڪھڙي رچنا ڪنھن جي لکيل آھي. ھنن وٽ ريڊي ميڊ سچ ۽ ريڊي ميڊ نعرا ھوندا ھئا، ان ڪري مجال جو پنھنجي انڀون ڏانھن اک کڻي نھارين. ھنن جي وفاداري پنھنجي آدرشن ڏانھن ھئي. ان ڪري ٿورين رچنائن کي ڇڏي ڪو به ابدي ادب خلقي نه سگھيا. سڳن آھوجا سڀني ۾ مٿڀرو رھيو ۽ آنچل ڪرشن راھي. پر ڪنھن جي اٺ ڪندا ھئا ته ھڪ سر ۾. ماڻھو جيڪر ڀڄي وڃي. ھو ائين سمجھندا ھئا ته ھنن سماجواد ۽ امن جو ٺيڪو کنيو آھي. پر فن ڪھڙي بلا جو نالو آھي اھو ڄاڻڻ لاءِ پير ھٿ ھڻڻ ۾ ساھ ٿي منجھين. ادب ۾ دنگو فساد ۽ اڪثر بڪواس ھئي. آيا ادب ۾ جن بنجي، پر پوءِ گھڻا دونھون ٿي گم ٿي ويا. مالھيءَ ڪا ھڪ اڌ سٺي ڪھاڻي ۽ ٻه ڪتاب ”پکيئڙا ولر کان وڇڙيا“ ۽ ”ديسي سيڻ ڪجن“ سٺا ڪتاب لکيا. اتم اڄ تائين ڪا سٺي ڪھاڻي لکي نه سگھيو آھي ۽ روس ۾ سندن ڪھاڻي ڇپي آھي ته لڳي ٿو ته روسين کي ادب جي گھڻي خبر نه آھي ۽ ھنن لاءِ ادب جيئرن اڳواڻن جو ست وچن آھي. اڳواڻ مئو ته سندس نالو کڻڻ جيل ياترا جي ٽڪيٽ پيا سمجھندا نه ته ڪيڏانھن ويو بيريا؟ بلگينن؟ مالنڪوف؟ مارشل زخوف؟ اسٽالن؟ خروشچوف؟ ڪيرت ٻاٻاڻي به آھستي پاڻ کي سنڀاليو آھي ۽ پنج ست سٺيون ڪھاڻيون لکيون اٿس.
ادب ذاتي انڀون جو قابل اعتماد صادق اظھار آھي. مس ۾ مارڪسواد جون گوريون وجھڻ سان بھتر ادب پيدا نه ٿيندو، ٻيا وري سارتر جا سوٽ - پائو پيدا ٿيا آھن. ھو ادب ۾ ھستيواد جي مستي کڻي آيا ۽ کين به فٽ آدرش ۽ نعرا مليا. فنڪار سطح تي ڪھاڻين ۾ فقط ٽي ڄڻا چمڪيا؛ وشنو ڀاٽيا، ايشور چندر، شيام جئسنگھاڻي. شاعرن ۾ انند کيماڻي، ھريش واسواڻي ۽ واسديو موھي. باقي اھائي گدڙن جي ڪو ڪو. تنقيد ۾ ھريش واسواڻي ۽ ھيرو شيوڪاڻي جوت جا نوان دوڪان کوليا. ھيرو وڌيڪ درسگاھي آھي. کيس تيز ذھن ۽ ڇيد ڪندڙ من اٿس. دوستي مخالفت جو لحاظ ڪو نه رکي ۽ نئين سنڌي تنقيد جو ڪنڌ مٿي ڪيو اٿس. ائين مضمون نويسي ۽ تنقيد ۾ اتم ترقي پسندن جو جھنڊو بلند ڪيو آھي. ٽن مکيہ ليکڪائن ۾ ھڪ لمبي دور ۾ پوپٽي ھيرانداڻي، سندري اتمچنداڻي ۽ ڪلا پرڪاش کان گھڻو اڳيان نڪري آئي آھي. شاعري جي آسمان ۾ ٽي چنڊ ٻيا نڪتا آھن؛ ڪرشن راھي، ايم -ڪمل، ارجن حاسد، نارائڻ شيام ته آھي ئي سج ۽ سڳن آھوجا قطب تارو. آنچل وري افق ۾چمڪڻ لڳو آھي. گني سامتاڻي ۽ لعل پشپ ۾ گني جي سوچ جديد ۽ اظھار ڪلاسيڪي آھي. لعل لکي. جيئي ۽ سوچي جديد. پرم ابيچنداڻي به تيز ذھن آھي پر ھو ادب جا صحيح اصول ٻڌائڻ ۾ وڌيڪ ماھر آھي. ترقي پسندن ۾ آنند گولاڻيءَ سٺو لکيو، پر سندس ادب کي پرچار جو ڪينئون کائڻ لڳو. ارجن شاد سٺو لکيو آھي ۽ اھو ڪنھن دور جو يادگار آھي. گوبند پنجابي ترقي پسند دور جو باغي آھي. پر مون کي سندس ھڪ به ڪھاڻي نه وڻي آھي. شايد ھو پيٽ ڀري ماني کائِي پوءِ قلم کڻندو آھي. تارا ميرچنداڻي ادب ۾ آئي ۽ پنھنجي نالي پٺيان جيٽ جو دونھون ڇڏي ويئي. موتي لعل جوتواڻي وڏو عالم آھي. لڇمڻ ڪومل ادب ۾ ٻوٽو ٻارڻ جي ڪوشش جاري رکيو ويٺو آھي.
سنڌين ۾، ھتي، ھڪ ئي جينيس آھي؛ تيرٿ بسنت-ڄڻ ھڪ ئي وقت اتھاس ۽ يورپ جي ياترا. ھن جو گانڌيءَ تي لکيل ڪتاب گانڌيءَ تي لکيل دنيا جي ڪنھن به ليکڪ سان ڀيٽي ٿو سگھجي-ائين ھن ٽيھ کن ڪتاب لکيا آھن جي سڀ سٺا آھن. عزيز ته زبان جو استاد ھو. ھي روايتي شاعري جو بادشاھ ھو، سندس شخصيت اھڙي جو ليکڪ کي نظر، مشڪ، ڀرن جو کڄڻ، وقتي ماٺ سان ماري. منگھارام ملڪاڻي آزاد طبع جو قربدار انسان. لعلچند امر ڏنومل حياتيءَ جا پڇاڙيءَ وارا سال زندگيءَ کان خفا ٿي پيو. پھرين سنڌي ليکڪ سميلن (1952ع) ۾ سينٽ زيويئرس ڪاليج ۾ ڀڳونت گيتا جو مھورت ڪيو ويو ۽ اتي ناشر پرمانند ڀڳوان جي مھما ڳائي. لالچند چيس ”تنھنجو ڀڳوان سمھي پيو آھي. ادا، جڏھن وطن ڇڏي بمبئي آيس ته ٽڪو ڪو نه ھئم جو ڏاڙھي لھرائي سگھان. ان ڏينھن بعد ڏاڙھي رکائيندو اچان. منھنجي ڏاڙھي ڀڳوان جي موت جو اعلان آھي“!
لعل سنگھ اجواڻي ڳالھائيندي گجندو ھو. وات مان گجي پيئي نڪرندي ھئس. وڏو عالم ھو. جڏھن رام پنجواڻيءَ جو نئشنل ڪاليج ۾ سنمان ٿيو ۽ جتان اسان کيس ڀڄايو ھو، اجواڻيءَ سان منھنجو ٽڪر لڳو. مالھي، سڳن ۽ ٻيا اديب بيٺا ھئا.
مون چيو”، ڪالھ اوھان ٽيليفون ڊسڪنيڪٽ ڇو ڪيو“؟
”ڳالھائڻ لاءِ ھو ڇا-توھان رام خلاف ڪات ڪھاڙا کنيا آھن“.
”توھين وڏا ليکڪ ۽ پرنسپال آھيو، پر توھان ۾ ڪلچر ڪونھي“.
ٻيا به ڪافي اديب ھئا. سڳن وچ ۾ روڪيو. مون سخت جوش ۾ چيو ”اوھان اسان کان چاليھ سال اڳ پيدا ٿيا، ان ڪري اوھان اسان کان وڏا ماڻھو ٿيا؟ وڏو ماڻھو ته پنھنجي وھنوار سان ٿيندو آھي. اوھان ”ڪنور“ جي مھاڳ ۾ سنڌين کي گاريون ڏنيون آھن. اوھان ڪھڙا شاگرد پيدا ڪندا اوھان کي ڪو حق ڪونھي ته اوھين ڪنھن ڪاليج جا پرنسپال ٿيو“.
مون ٽيليفون تي فقط کانئس جشن جو وقت پڇيو ھو. مان اھو واضع ڪريان ته مون ھميشه اجواڻيءَ کي علم عقل ۾ پاڻ کان وڏو مڃيو آھي. پر ان ڏينھن پاڻ غلط ھو، ان ڪري منھنجي منھن ڏانھن نھاري نه سگھيو ۽ چپ رھيو.
پرسرام ضيا ته ھوئي نمرتا جي مورتي.
ھڪ دفعي آنچل غصي مان چيس ”اوھين ھر ڪنھن کي پيرين ڇو ٿا پئو“.
”ان ڪري ته جيئن وقت تي کين ڇڪي ڪيرائي ڇڏيان“.
رام پنجواڻي ته آھي ئي اسٽيج جي دنيا جو بادشاھ. اردو ڪلام جي اھا پلٽ پلٽان ڪندو ڄڻ مينھن ۾ جمنا جي تيزي. ھزارن ماڻھن کي ھڪ ئي وقت کلائي ۽ روئاڙي سگھندو. زبان شيرين، آواز صاف، جذبي جي صداقت. پبلڪ جيون ڪنور جيان نشڪلنڪ. اٽل بھاري واجپائي جيان تقريرن جو جادو ڪري پر جي سندس تقريرن تي سوچجي ته حاصل مطلب ٻڙي.
چي؛ سنڌي آھيان-سنڌي آھيان-ھندي منھنجي ٻولي.
يا؛ ھندي آھيان-ھندي آھيان-سنڌي منھنجي ٻولي.
اکر حاضر- مطلب غائب. پر اھا به سندس شخصيت جي ڪرامت آھي. اھي گشا ھڻندو جو ماڻھو حيران. چي؛ مون ڳائڻ شروع ڪيو ته نھروءَ ٽنگون ٻانھون ھلائي نچڻ شروع ڪيو. پاڻ آھي ته وڏو ماڻھو پر بنڊل بازيءَ جو استاد آھي ۽ ان ڪري مون کي ڏاڍو وڻندو آھي. سنڌين مان احساس ڪمتري ھن ڪڍي. چي؛ آمريڪي جڏھن چنڊ تي پھچندا ته ڏسندا اتي سنڌي دوڪان کولي اڳ ۾ ئي ويٺو آھي. رام پنجواڻي جتي به ھوندو آھي ته چاھيندو آھي، شھرت ۽ نگاھن جو مرڪز پاڻ ٿئي ”ڪنور“ جو رول ڪندي ٽانگي ۾ ويھي ٿو. ھاڻ سنڌي فلمن ۾ نظارن جي ڪٽ ڪوٽ گھٽ ٿيندي آھي.
ديپڪ آشا ٽانگي ٻاھران ماڻھو بيھاريا. ھاڻ اھي ماڻھو ڪي ايڪٽر نه ھئا جو ھدايتڪار جي ڳالھ ٻڌن. ھڪ ڇوڪري ٽانگي جي ڦيٿي مٿان ٻني تي ھٿ رکيو. رام پنجواڻي، جو فلم ۾ ڪنور ھو، شايد سوچيو ته متان ڪئميرا ھن ڏانھن وڃي سو ھڪ ھٿ پٺيان ڪري، ڇوڪري جو ھٿ ھٽائڻ جي ڪوشش ڪيائين، پر ان ڍنگ سان، جيئن ڪئميرا ان منظر کي نه جھٽي. پر ڪئميرا سندس ان ڪمزوريءَ کي جھلي ورتو. مون سڳن آھوجا سان اھا ڳالھ ڪئي. سڳن چيو؛ رام پنجواڻيءَ جي اھا ڪمزوري ڪنور جي ڪردار کي ڪمزور ٿي ڪري ۽ تنھنجي آبزرويشن حيرت ۾ وجھندڙ آھي.
منگھارام ملڪاڻي کان ديال آشا تائين، منھنجي سڀني ليکڪن سان شخصي ۽ گھري دوستي رھي. ھڪ ھڪ جا داستان ڄاڻان ٿو. ھرچند اجھل شاعري ڪندو نه آھي، جيئدو آھي. ھل اسٽيشن تي مٽيءَ ۾ ليٽي پوندو ۽ چانڊوڪيءَ ۾ سنان ڪندو. مون کي ڪڏھن به پنھنجيون غلطيون ڄاڻڻ تي دل ٿيندي ته وٽس ويندس.