7
ھڪ دفعي انند کيماڻيءَ چيو ”ھلچل ڪلا کان ڀاڄ آھي. ناڪامياب ليکڪ سنڌيت جي پناھ ھيٺ آھن“.
”ھڪ خيال کان “ مون چيو ”ڪلا زندگيءَ کان ڀاڄ آھي. اسين زندگيءَ کي منھن ڏيئي نٿا سگھون، ان ڪري پناھ لاءِ ڪلا جي ڇت ھيٺيان اچون ٿا“.
ترقيءَ پسندن جي اھا دعويٰ غلط آھي ته چيٽي چنڊ ڏينھن ملھائڻ جي رسم ھنن شروع ڪئي. شري ٻلديو گاجرا جي والد تارا چند خود مون کي چيو ته ھن پاڻ اھا رٿ چڪاگو ڪمپنيءَ جي نانڪ موٽواڻي کي ڏني. ھن رام پنجواڻي کي گھرايو. ھندستان اخبار ۾ پڌرائي ٿي ته کار ۾ چيٽي چنڊ جو ميلو ملھايو ويندو. پوءِ سڀا وارا به وڃي مٿن ڪڙڪيا. جيئن تلڪ گڻپتيءَ کي، تيئن رام پنجواڻي اڏيري لعل کي مشھور ڪيو آھي ۽ جتي ڪٿي وڏا فنڪار خواھ للو پنجو سندس ڏينھن ملھائين ٿا. پر ھڪ غلط ڳالھ اھا ٿي آھي جو اڏيري لعل جو صوفي ڪردار گم ٿي ويو آھي ۽ کيس ھڪ ھندو سورمي ۽ ڀڳوان جيان ياد ڪيو وڃي ٿو؛ جا ڳالھ اڳيان ھلي سنڌي ھڪ قوم جي اصول کي ڌڪ ھڻي سگھي ٿي. اھا غلطي ڪارل مارڪس کي سنڌوءَ ۾ سنان ڪرائڻ وارو گوبند مالھي به ڪري رھيو آھي.
ترقي پسندن سنڌي ادب ۾ ڪافي صحتمند لاڙا پيدا ڪيا آھن.
محنت ۽ ايڪتا، جمھوري ۽ سماجوادي اصولن تي زور ڏنو آھي. عورت کي مرد جي برابر ڏيکاريو آھي. غلط رسمن کي وائکو ڪيو آھي. پر ھنن غلطي اھا ڪئي جو ھلچل ۾ وڏا عھدا ملڻ سان پاڻ کي وڏو اديب سمجھڻ شروع ڪيو.
بسڪيٽ ۽ کٽمٺڙن وارن کي ھلچل ۾ ڇڪي آيا ۽ کين صدارتي ڪرسيون ڏنائون. جئرامداس دولترام ۽ پروفيسر گھنشام، جن سنڌين کي ھندستان ۾ جذب ٿي وڃڻ جي صلاح ڏني ۽ حڪومت کي سنڌي ٻولي تسليم ڪرڻ بدران، ھندي لپي لاءِ لکيو جيڪا رٿ حڪومت قبول ڪئي. ترقي پسندن تن سان گڏجي ڪم ڪيو. چون اھا حڪمت عملي آھي. مون جئرامداس کي ھڪ خط لکيو ”اوھين چئو ٿا، سنڌ کي وساري ڇڏيو. اوھين جڏھن بھار جا گورنر ھئا تڏھن ھڪ تلاءُ ۾ بوٽنگ ڪندي اوھان جي ھڪ منڊي ان ۾ ڪري پئي. اھا اوھان جي وڏن جي يادگار ھئي، اوھان سرڪاري خرچ تي اھو تلاءُ خالي ڪرايو. اوھان وڃايو ڇا- فقط ھڪ منڊي. اسان ته وطن وڃايو آھي سائين“.
وچ ۾ سخت بيمار ٿي پيس ۽ مون وٽ آپريشن جا پئسا نه ھئا ته نارائڻ ڀارتيءَ معرفت نياپو موڪليائين ته تنھنجا فلاڻا ڪتاب ديوناگري ۾ آندا وڃن ته ان جو توکي ھيترو اجورو ملندو، جو ڪل ٽي ھزار ۽ اڄ جي حساب سان پندرھن ھزار ٿو بيھي. مون چوائي موڪليو؛ ماڻھو پنھنجي عقيدن سان ٿيندو آھي. مان آدرش وڪڻي نٿو سگھان. منھنجي حياتيءَ کان سنڌي ٻوليءَ جي سلامتيءَ جو وڌيڪ ملھ آھي.
گھر جي حالت بھتر ٿي، پر مان بيروزگار ھئس. مون کي پٽ تي سمھڻ تي اعتراض نه ھو، پر چاھيم ٿي ته منھنجو دادا پلنگ تي سمھي. گھر ۾ بجلي ھجي، بٽڻ دٻايان ته روشني ٿي وڃي. ديال آھوجا ”آواره“ ناول ڇپايو ته مون مٿان فحاشيءَ جو الزام آيو. پر ڪتاب جون ھڪ ھزار ڪاپيون ھلي ويئون. ديال ھڪ ڏينھن چيو؛ گھر جيڪو گھرڻو ھجيئي. مون ڪتاب مان گھڻو ڪمايو آھي.
چيو مانس ؛ ھڪ پلنگ وٺي ڏي.
ھو دوڪان خالي ڇڏي مون سان ھليو ۽ مون کي اھو پلنگ، جو سرڪاري اسپتالن ۾ مريضن لاءِ ٿيندو آھي، وٺي ڏنائين. قيمت ويھ رپيا. ھن وقت چار سئو. مان ٻاويھن سالن جو جوان. ان کي مٿي تي رکي خود گھر کڻي ويس ۽ رات جو جڏھن دادا ان تي سمھيو ته مون کي پھريون ڀيرو ليکڪ ھئڻ تي ناز ٿيو.
ائين ڀاڀيءَ ھڪ دفعي ٻياني ڏني، جا والي بال راند ڪندي وڃائجي ويئي، ڏاڍو صدمو رسيم. ميدان تي ڳولھيم، پر نه ملي. ڪيترا مھينا، جڏھن به چانھ پيئڻ تي دل ٿيندي ھئي ته ميدان تي ويندو ھوس. ڪاش اڄ ملي. پر نه ٻياني ملندي ھئي ۽ نه چانھ ملندي ۽ من جي ترشنا ٻليءَ جيان ٽب ۾ ٽپا ڏيندي نظر ايندي ھئي.
”نرگس“ اخبار جو ايڊيٽر تيج پارواڻي ھو. ان جي ڀاءُ مولچند ايم-پي جي تخلص سان پھرين ”اڙٻنگ“ ۽ پوءِ ”الجھن“ ناول لکيو. ھڪ دفعي آنچل جي گھر اچي ٽڪيو. پاڻ ھو شاھوڪار، پر ھن غريبي ۽ بک ڏسڻ ٿي چاھي. مون کي چيائين؛ تنھنجي ڪامياب ٿيڻ جو سبب اھو آھي جو تو گھڻي بک ڏٺي آھي. مان به ھتي بکون ڪڍڻ آيو آھيان. جيئن قلم ۾ طاقت اچي.
چيومانس ”اوھان جي گھر ۾ چانورن ۽ ڪڻڪ جون ڳوڻيون ڀريل آھن ۽ گيھن جا دٻا آھن. اوھين بکون ڪڍندا، پر اوھين ان جي شدت محسوس ڪري نه سگھندا. ڇو ته اوھان وٽ نااميدي نه آھي. اسان وٽ نه اڄ جو ڀروسو آھي، نه سڀاڻي جو. بک نٿي ماري پر اھو خيال ٿو ماري ته ڪڏھن زندگيءَ ۾ ٻه ويلا ماني نصيب ٿيندي به يا نه “.
مڙس ٽپڙ کڻي واپس پوني ھليو ويو. گھڻو پوءِ ھن منوھر جي ڀيڻ اندرا واسواڻيءَ سان شاديءَ ڪئي. اندرا ريلوي ۾ آفيسر ھئي ۽ ھڪ دفعي فرسٽ ڪلاس ۾ دھلي ويئي. کيس ھڪ نوڪر جي مفت پاس ھئي. منوھر پڇيو؛ دھلي ڏسندين ؟ مون ھا ڪئي ۽ سرونٽ ڪلاس ۾ چڙھي دھلي ويس. وچ وچ ۾ اندرا وٽ ويس ٿي. ھن چانھ گھرائي پاڻ به پيتي ۽ مون کي به ٿي پياري.
مون ڀاڀيءَ کي چيو ته آگري ۾ تاج محل سامھون ھڪ ھوٽل ۾ نوڪري ملي آھي. پگھار ستر رپيا. رھڻ لاءِ ڪوٺي. کاڌو سڀ مفت. ڀاڀيءَ ٻه رپيا ڏنا ۽ آسيس ڪئي. اندرا دھليءَ ۾ ڀيڻ وٽ ھلڻ لاء ِ گھڻو چيو، پر مون چيو ته مون کي دھليءَ ۾ گھڻا دوست آھن. ائين جواھر لعل نھروءَ وٽ به ٽڪي سگھان ٿو. مگر دھليءَ ۾ (1953ع ۾) منھنجو ڪو به واقف نه ھو. اتي بکون ڪڍيم ۽ نوڪريءَ جي تلاش ڪيم. رھيس فتح پور واري سنڌي ڌرمشالا ۾. جليبين کائڻ تي دل ٿيندي ھئي ته ھندي ڳالھائيندو ھوس. ھڪ دفعي قيمي جي چاپ کائڻ جي خيال خوب ستايو پر مون وٽ چار آنا نه ھئا جو چاپ کائي سگھان. (ڪھاڻي ؛ آخرين حسرت، ڪتاب؛ فرشتن جي دنيا. (
ساڌو واسواڻيءَ چيو آھي:
اي دل نه ڪر فڪر؛
ڪر شڪر ڪر شڪر.
شڪر جو ڪارل مارڪس اھو نظريو نه اپنايو، نه ته لينن ان جو قائل ٿي پوي ھا ۽ روس ۾ ڪوئي انقلاب نه اچي ھا. ھڪ نوجوان چاھي ته به نوڪري ھٿ نٿو ڪري سگھي. چاپ کائڻ تي خير ان لاءِ عياشي آھي. ائين گھر ۾ ماني نه ٺھندي ھئي ته ڪچا چڻا کڻي، ان ۾ لوڻ مرچ وجھي کائيندو ھوس ۽ جڏھن پيٽ ۾ سور پوندو ھو ته سنڌ جا سکيا ستابا ڏينھن ياد پوندا ھئا. سمجھيو ھوم ته راشٽر جو ھڪ وڏو نيتا ٿيندس. پر بڻيس پناھگير. بيروزگار. ڪنگال ۽ بس ھڪ ليکڪ.
ڌرمشالا پٺيان ھڪ گھر ھو، جتي ھڪ جوان ڇوڪري رھندي ھئي. مان ھفتو ڏيڍ اتي رھيس. پھرين نھاريندي پوءِ مشڪندي ھئي. ھرمن ھيس جي جرمن ڪھاڻيءَ آھي ”يوٿ، بيوٽيفل يوٿ“. مون کي به لڳو ته جوانن جي پنھنجي الڳ دنيا آھي ۽ جوانيءَ جي تسليمي ھئي ھڪ مرڪ. تون ڪيتري سندر!. تون ڪيترو سھڻو. واھ!زندگي ھڪ موج آھي. انھن مرڪن جو ڪو ٻيو مطلب نه ھوندو آھي. خدا ڪري تون خوش ھجين. اھي مرڪون ڪي عشق جون ڪوالٽيون نه آھن جو گرفتار ڪن. اھي ته روزانيءَ زندگيءَ جي نراشا ۽ مايوسيءَ کان آزاد ڪن.
دھليءَ جي اسٽيشن ٻاھران ھڪ جوان گڏيو. پاسي ۾ لٺيون رکيون ھئس چي ”بابو جي، جي ھيءَ ننڍي لٺ ٻانھن کي ھڻي ڀڃان ته آنو ڏيو. وڏي ڀڃان ته چار آنا“.
”يعني تون پاڻَکي ماريندين“؟
”اوھين شايد گرئجوئيٽ آھيو. ھونءَ مون به شيڪسپيئر پڙھيو آھي“.
مون مشڪي چيومانس ”مون کي اڌ پئسا ڏي ته مان ٿو ان کي ڀڃان“.
”ته اوھين به بيروزگار آھيو“.
مون کيس سلام ڪيو ۽ ھلڻ لڳس. چون ٿا، ھڪ گرئجويٽ کي سرڪس ۾ نوڪري ملي. اتي شينھن جي ھڪ پوسٽ خالي ھئي، سو کيس شينھن جي کل پارائي پڃري ۾ بند ڪيائون. شينھن لڳو لڳ پڃري ۾ به ھو ۽ اتفاق سان اھو دروازو کليل ھو. اھو شينھن گرئجوئيٽ شينھن ڏانھن وڌيو ته ھن رڙ ڪئي؛ بچايو بچايو. ھن شينھن رڙ ڪري چيس ؛ ماٺ ڪر- ھندستان ۾ رڳو تون بيروزگار نه آھين!
مان دھليءَ جي درمشالا جي بالڪنيءَ ۾ بيھي نڪ مان تريل چاپ جي خوشبو کي ناسن ۾ گھمائڻ لاءِ يوگ پچائيندو ۽ ائين دماغ کي خيالي نرواڻ ڏيئي پٺيان ان جوان ڇوڪريءَ وٽ بيھندو ھوس. کيس اڪثر پيلي رنگ جي ساڙھي پيئي ھوندي ھئي ۽ ھوءَ لاھور مال روڊ جي دوشيزائن جيان خوبصورت ھئي. ان بعد ڏھ ٻارنھن دفعا دھليءَ ويو آھيان. ڪمل ۽ گيتا کي به وٺي. ھميشه ھڪ دفعو ان ڌرمشالا ۾ ويندو آھيان. پر وري ان پنجاپڻيءَ کي نه ڏٺو اٿم، پر وڃڻ جو نيم اڃا ته نه ڀڳو اٿم ۽ ھڪ دفعي ايشور چندر ۽ وشنو ڀاٽيا کي به وٺي ويو ھوس.
پٺيان ايشور آنچل شادي ڪئي. کيس ڏک ٿي پيو جو مان ان شاديءَ ۾ شريڪ ٿي نه سگھيس. ٻين ليکڪن به منھنجي ڪمي محسوس ڪئي. مان بنا ٽڪيٽ واپس آيس. پڪڙيس ڪو نه. بکايل گھر اچي ڀاڀيءَ کي چيم؛ ڏاڍي بک لڳي آھي. قيمي جي ھڪ چاپ کارائي. چيائين؛ مون سمجھيو ته توکي نوڪري ملي آھي. تون ھمت نه ھار. مان آھيان نه. وٺ رپيو، ھوٽل مان چاپ کائي اچ.
مون چيو آھي؛ راڄ سرڪار جون واڳون مائرن کي ملڻ گھرجن. ملڪ ۾ ھڪ به ڪنگال ڳوليو نه لڀندو.
ڀاڀيءَ پٺيان کٽمٺڙن جي ڪارخاني ۾ نوڪري وٺي ڏني. ڏينھن جا چار آنا. معنيٰ ٽڪي ۾ ڪلاڪ. ڪم خطن تي پتا لکڻ. ھڪ ڏينھن ۾ ٿڪجي پيس ۽ مالڪ کي چيم، ھڪ ڏينھن ائين گذريو آھي ڄڻ سال گذريو آھي.
کلي چيائين ”ھڪ سال ڪم ڪندين ته لڳندئي سڄي زندگي گذري ويئي اٿئي“.
پوءِ اھڙي ڌنڌي ۾ پنھنجي زندگي ڇو پيا خراب ڪريو.
واڇون ٽڙي ويس ”ڇا “؟
”اوھين اڄ جو حساب ڪري ڇڏيو ۽ سڀاڻ ڪو ٻيو ماڻھو رکجو“.
پرسرام وليڇا خانگي بسن ۾ چيڪر جي نوڪري وٺي ڏني. ھڪ ڪنڊيڪٽر منجھند جو ھٿ تي ويھ پئسا رکيا. چيائين؛ ڪي پئسينجر پئسا ڏين پر ٽڪيٽون ڪو نه وٺن. ڪمائي ۾ اڌ اڌ. مون چيومانس؛ اھا سڄي ڪمائي تون پاڻ وٽ رک ۽ پوءِ اتان گھر ھليو ويس ۽ پگھار تي حق نه ڄمايم. دادا ويسٽ اينڊ ھوٽل ۾ اسٽاف بواءِ جي نوڪري وٺي ڏني. جا ٽي ڏينھن ڪيم. پھرئين چيائون ته ھال ۾ وڃي بيھ ۽ چانھ ڪافيءَ جو آرڊر وٺ. ڏاڍو شرم آيم. اڇا ڪپڙا ڏنائون. مان ھندستان جي شيڊو ڪئبنيٽ جو پرڌان منتري ۽ ڪم ته آرڊر وٺان ته چانھ پاڻيءَ کڻي اچ. پر قومي روايت؛ گدا ٿي ڪمائجي، شاھ ٿي کائجي. ٻئي ڏينھن ٻن ھٿن ۾ کاڌي جي ٽري ڏنائون، ته مالڪ کي فلاڻي ھنڌ پھچائي. وڃڻو ٽرام ۾ ھو.
ڌوٻيءَ تلاءُ تي ٽرامون آيون ته ٿي پر مان ان ۾ چڙھي نٿي سگھيس. ايتري ۾ ڪرشن راھي گڏيو. ھو سوچي به نٿي سگھيو ته مان ڄڻ ڪٿي حمال ٿيو ھوس. ڪيڏانھن ؟ بس- شادين ۾ ائين ئي ته وھڻو پوندو آھي. ٽئين ڏينھن ٿڪاوٽ سبب دفتر جي ھڪ ڪرسيءَ تي ويٺس ته وڏو مالڪ اچي نڪتو.
”ڪرسيءَ تي ڇو ويٺو آھين“؟ جوش مان پڇيائين.
”ته پٽ تي ويھان. “
”منھنجي مٿي تي“.
”مان مئٽريڪيوليٽ آھيان، سر“
”پي -ايڇ -ڊي ھج. توکي اٺئي ڪلاڪ بيھڻو آھي“.
مون ان وقت استعيفا لکي ڏني. ٽن ڏينھن جڳ پگھار شايد ٽي رپيا ڇھ آنا مليو. مون کي پاڪستان ۾ نوڪري ملي ھئي ته پگھار ستر رپيا ۽ پڙھيل به گھٽ، ھتي حالت اھا جا ٽيھ رپيا تي لئبريريءَ ۾ لڳس. وچ ۾ اليڪشن آئي ته ٻه رپيا روز تي ووٽرن جون لسٽون ٺاھيم ۽ چڱو ناڻو ڪمايم اليڪشن ۾ چيائون ته خانچند گوپالداس لاءِ ڪم ڪر مون چيو؛ ھو سنگھي آھي. پر تون به ته ھئين. ھئس، آھيان ڪو نه. پر زبردستيءَ وٺي ھليا ۽ مون ھڪ تقرير ڪانگريس جي خلاف ڪئي. وري آنچل چيو ته ڪامريڊ ڀوڄراج پرسواڻي اليڪشن (1954ع) ۾ بيٺو آھي. ڪم ڪر. ھڪ تقرير ھن جي ميڙ ۾ ڪانگريس خلاف ڪيم. تقرير ساڳي ڪيم، پر ائين نه چيم ته ووٽ الف يا ب کي ڏيو. ان ٻه چتائي سبب خود ئي پاڻ کي چوندو ھوس؛
اس سادگي پي ڪيون نه مرين خدا
لڙتي ھئن اورھاٿ ۾ تلوار ڀي نھين!
لئبريري ۾ ھئس ته ماڻھن جا ميھڻا ٻڌي ”جواب“ ڪھاڻي لکي ھئم (1953ع) جنھن کي آنچل بروقت شاھوڪار ڪوٺيو ۽ ھيري شيوڪاڻي ان کي (1975ع) ۾ڪامياب جديد ڪھاڻي لکيو ۽ عجيب اتفاق سان ماڻڪ، سنڌ ۾ ويھ سال پوءِ ساڳئي رنگ ڍنگ ۽ ٽيڪنڪ ۾ ”۽ ھو مري ويو“ ڪھاڻي لکي.
ھاڻ اسان جون بيٺڪون شام جو ديال آھوجا جي دوڪان تي ٿيڻ لڳيون. روز سڳن، آنچل ۽ مان اچون ۽ ڪڏھن گنو، راجو ۽ ڀارتيءَ سال ٻن بعد ان جڳھ جي ھاڪ ٻڌي ايم- ڪمل به اچڻ لڳو. پر اڃا پاڻ تي ”ڪمل“ تخلص نه رکيو ھئائين.
ھڪ ڏينھن جمعي جي اتي اڇي ڊريس ۾ ھڪ جوان عورت آئي. (1919ع) ۾، ڄائي ھئي ۽ شانتي نڪيتن ۾ اندرا گانڌيءَ سان گڏ پڙھي ھئي. ڇند بحر وزن ايندا ھئس. کيس وھم ھو ته ھوءَ جڏھن مرندي ته گڏيل قومن جي جماعت طرفان جاچ ٿيندي. ڪميونسٽن جي سخت مخالف ھئي ۽ مون لاءِ ديال کان پڇيو ھئائين ته ڪيڏو آھي ۽ ڪٿي رھندو آھي، ڇا ڪندو آھي. ھن مڙس کي طلاق ڏنو ھو ۽ مراٺا سيڪشن ۾ ٻن ڪوٺين واري جڳھ ۾ اڪيلي رھندي ھئي. مون ”لڳن“ ناول ھن تي ئي لکيو آھي ۽ ”پيار جي پڇاڙي“ ۽ ”وشواس“ ۾ ھن جو ڪردار کنيو اٿم. مون ھن جو نالو رکيو سرجو، اھا ندي جا ايوڌيا ڀرسان وھندي آھي کلي ته جيستائين ماڻھو فنڪ نه ٿئي ته کلڻ بند ته ڪري.
ته تون موھن ڪلپنا آھين“؟
”منھنجو ڪو ڏوھ“؟
”توکي ”آواره“ ناول جو ٻيو ڀاڱو لکڻو پوندو“.
”ڇو“؟
”ھيرو ھيروئن کي حاصل نه ڪري سگھيو ۽ پوءِ فرسٽريشن ۾ خانگي وئشيا سان شادي ڪيائين“.
”ھا“
”شادي ته ڪنھن سان به ڪرڻ سولي آھي. سوال نباھڻ جو آھي، جذبات ۾ شادي ته ڪيائين، ان وئشيا سان پوءِ ھليو ڪيئن“؟
”ٺيڪ ته ھليو ھوندو“.
”نه ڪھاڻي شروع اتان ئي ٿئي جتي ناول ختم ڪيو آھي“.
”تون به ليکڪا آھين“؟
”ڪڏھن ڪڏھن شاعري ڪندي ھيس“.
”ڪو ھڪ شعر ٻڌاءِ“.
”ڪڏھن پوءِ“.
اھا ڪڏھن پوءِ مون کي سندس گھر وٺي ھلي.
ھن جي گھر ٻه پلنگ پيا ھئا ۽ لالٽين، پلنگ تي وھاڻا ڪو نه ھئا. ھڪ آرام ڪرسي ڀت تي ڪوبه فوٽو وغيره نه.
”چانھ پيئندين“؟
”منھنجو ھڪ شعر آھي“.
ٻڌاءِ “.
”کپي چانھ سگريٽ اخبار ۽ بس“.
حياتيءَ سان ٻي ڪا شڪايت نه رھندي ”تڏھن ھڪ اڌ سگريٽ ڇڪي سگھندو ھوس. “
”حياتيءَ مان تمام گھٽ اميدون ٿو رکين“.
”ھا نه ته ڏک گھڻا ملندا“.
”ڪٿي آھي ھوءَ جنھن سان تو شادي ڪئي“.
”باقي ڪتاب ته پاڻ تي لکيو اٿم ۽ ھوءَ ھڪ خيال آھي“.
”ائين ٿي نٿو سگھي“.
”ھڪ ڇوڪري ھئي، اڪثر نھاريندي ھئي، ھڪ دفعي جئہ ھند ڪو آپريٽو بئنڪ ٻاھران ڏسڻ ۾ آئي. ھن کي ھڪ گل ھو. ھن اھو گل مون ڏانھن وڌايو، پر مون کانئس اھو گل نه ورتو. ھن پڇيو ڇو-؟ چيومانس؛ گل وٺندس ته توکي به سويڪار ڪرڻو پوندو- منھنجي ڪجھ ٻي ڪلپنا آھي“.
”پوءِ تو تصور ۾ ھن کي طوائف بڻايو“.
”شايد“.
”جوش مارڻ لاءِ رس ول پيئندو آھيان. ان ڪري منھن تي ھيترا موھيڙا آھن“.
”ھون“.
”۽ تنھنجو مڙس“!
”ھن کي منھنجي جسم سان محبت ۽ ڪوتا لاءِ نفرت ھئي، نتيجو-؟ تون ته ڏسين ويٺو“.
ھن چانھ ٺاھي ۽ اھو چانھ جو دؤر ھر شام چالو رھيو. ۽ ھڪ شام ٿيو ائين جو لالٽين مان روشني گھٽجڻ لڳي ۽ بند ٿي ويئي. اسان ٻنھي مان ڪنھن به نه ڳالھايو. ڪافي وقت ھن نه ڳالھايو. مان به چپ. ڇت جي ھڪ سر ڀڳل ھئي جتان چنڊ جي چانڊوڪي ٿي آئي. ھن ڇا سوچيو سو کيس معلوم، چيومانس ”اٿ، بتي ٻار“.
ھن بتي ٻاريندي پڇيو ”رات جا ٻارنھن ٿيا آھن. ويندين ڪونه“!
”روز ته ويندو آھيان“.
”ته رات رھندين“؟
”سوچيو ناھي“.
”ھا ڪڏھن ڪڏھن سوچڻ ڇڏي ڏجي“.
مان چپ چاپ ٻئي پلنگ تي ليٽي پيس. رات جو ڏاڍو سيءُ پيو جو ڊسمبر جو مھينو ھو. صبح جو پنجين لڳي اٿيس ۽ گھر ھليو ويس. ٻي شام وڃڻ شرط ان ئي پلنگ تي ويٺس.
ھن چيو ”رات ڏاڍو سيءُ پيو. سوچيم تنھنجي ڀرسان ليٽان اچي ۽ ڪمبل جي ٿوري ڪناري پاڻ ڏانھن ڇڪيان“.
”ته پوءِ اچين ھا “.
ھوءَ چپ.
مون ساڄو گوڏو مٿي ڪيو، چيومانس اچ. ھوءَ آئي ۽ گوڏي کي ڀت سمجھي ان تي پٺ رکيائين. مون ساڄي ٻانھن وڌائي ھٿ بيڊ جي لڪڙيءَ ڏانھن کپايو. ھن منھنجي سخت ٻانھن تي ٻئي ٽنگون رکيون. ٻنھي ويٺي کليو ۽ چرچا مستي پئي ڪياسين.
”ڀلا اڄ رات بتي بند ٿي وڃي ته“؟
”ته“؟
”گوڏي کي زور ڏيندس ۽ تون منھنجي ڇاتيءَ مٿان“.
ھن بلڪل نه کليو ۽ چپ رھي. ٻئي ڏينھن گني کي ٻڌايم ته اھا سڄي رات ھن جي اڌ بدن منھنجي ساڄي گوڏي تي ھو ۽ ٻيئي خوبصورت ٽنگون منھنجي مظبوط ساڄي ٻانھن مٿان، ائين مون کي بار محسوس ٿيو، پر مان چريس ڪو نه ۽ کيس به پوءِ تڪليف ٿي ھوندي، پر ھوءَ به سڄي رات ائين ليٽي ۽ ڳالھيون ڪندي رھي.
”رشي وشواتر جو به جوڳ ٽٽي پيو“. وري ٻي رات ھن چيو ”تون وڌيڪ مھانَ آھين“.
”تون مينڪا کان به وڌيڪ سندر آھين. پر جنھن عورت بدن جي ڇن پٽ تي مڙس کي ڇڏيو، ان سامھون ته سنڀالڻو پوندو“.
”تون زندگيءَ ۾ تمام اوچو ويندين“.
”۽ ھوا ۾ لٽڪي پوندس. چڱو؛ وري اچ منھنجي گوڏي تي“.
”ھوءَ آئي ۽ مون کيس پاڻ ڏانھن ڇڪيو. بدن کي ڪجھ عجيب لڳو. رت ۾ حرارت آئي. نياضي ھئي ته ننڍو ھئس ۽ ھينئر زندگيءَ جا ٽيويھ سال پورا ڪيا ھئم.
”مون ڪام شاستر نه پڙھيو“. ٿورو لڄي ٿي چيم.
”يعني“؟
”سيڪس جي راھ کان اڻ واقف آھيان“.
”ته مان تنھنجي گائيڊ ٿيان“؟
”سيڪس ۾“.
ھن مون کي ھڪ پئشونيٽ چمي ڏني. ڪنھن به ته نه ڏني ھئي اھڙي. لڳم ته شانتينڪيتن جي ڪوتا مارگ تي قدم رکيو ھو مون، پر جسمن ۾ ڪوتا جئہ ديو جي گيت گوندم جي ھئي. ان رات شايد ان قسم جون ٽي ڪوتائون پڙھيم ۽ ھر رات ھڪ به پڙھندو ھوس. ٻه چار مھينا بس رتي ۽ مدن جي راس ليلا ھئي!
ھوءَ نوڪري ڪندي ھئي ۽ پگھار مان ڪي پئسا ھل اسٽيشن جي ھاسٽل ۾ رھندڙ پٽ کي موڪليندي ھئي، اھو قصو پوءِ ٻڌايائين. مون کي به مونا مل ۾ مزدوري ملي ويئي. ميرا چيو ھو ته پھرين پگھار مان مون کي پيسٽري کارائج ۽ ھوليءَ تي رنگ به ھنيو ھئائين، جا ڳالھ سرجوءَ کي نه وڻي. ان بعد مون کي ساڙڻ لاءِ دفتر جي ڪن جوانن جي ساراھ ڪندي ھئي، مون کيس چيو؛ مان ڪرشن ٿيڻ چاھيان ٿو. ھڪ منھنجي راڌا ۽ ھزار منھنجون گوپيون ھونديون. ھڪ دفعي چيائين ته منھنجي بدلي اڪبر ڪئمپ ۾ ٿي ٿئي ۽ ڪنھن کيس پروپوز به ڪيو آھي. مان پاسو ورائي سمھي پيس. ٻي رات ھن چيو ”مون توتي ھڪ ڪوتا لکي آھي-ٻڌندين“؟
”ٻڌاءِ “.
اھا ڪوتا ڪجھ اڃا به ياد اٿم. ھن ريت آھي؛
واھ جو بڻيو ھي ڪرشن سڀ کي سکي چوي ٿو ھر ڪنھن تي پنھنجي دعويٰ ٻئي جي نه ڪجھ سھي ٿو نالو وٺان جي ڪنھن جو ھڪدم رسي پوي ٿو سمجھي ٿو مون کي پنھنجو پوءِ ڇو حسد ڪري ٿو ھن ھن جي ذھن ۾ ھو ھر دم رھڻ ٿو چاھي تنھنجو ئي آھيان مٺڙي مون کي به ائين چوي ٿو.
مون به کيس پنھنجي لکيل ھڪ ڪوتا ٻڌائي:
زندگيءَ جو ارٿ ڇا آھي؟
ھڪ چمي اوندھ ۾ ڪنھن جي.
سرجوءَ جڏھن پھريون دفعو مون کي چمي ڏني ته بنھ ان کن نياضي ياد آيم. پر سوچيم : ته جنھن سان آھيان، ان کن ان جو خيال ڪندس-ان جي جذبن ۽ احساسن جو. ھوءَ به اندر جو سچ آھي جو موقعي جي ساڳيائي ڏسي ياداشت جي دريءَ مان پنھنجو سس ڪڍي ٿي. پر چمي ھڪ جي ۽ لطف ٻئي جو وٺان، مون پاڻ کي اھڙي تربيت نه ڏني. جيتوڻيڪ فرائڊ چيو آھي ته ھڪ ماڻھو جڏھن ھڪ کي چمي ٿو ته ٻه ماڻھو ٻن کي چمن ٿا. اھو اڌورو سچ آھي، ڇو ته نياضيءَ جي چمين وقت ڪو به ياد نه آيم. ان ڪري ئي پيار ساڳيو ھوندي به پھريون پيار وڌيڪ اھميت رکي ٿو.
ھڪ دفعي سرجوءَ چيو ”مون کي آمريڪي جاسوس کاتي طرفان خاص ھدايتون آھن ته ھندستان ۾ جيئن مان سنڌي آھيان، سنڌين ۾ روس جي جاسوس کاتي جي سرگرمين مٿان نظر رکان. آءِ ايم ٽيرر فار ٽيررسٽس مان سنڌين ۾ ڪميونسٽن کي اسرڻ نه ڏيندس. ھو غدار آھن. ھنن جو ھندستان سان نه، روس سان پيار آھي. ھي اھي وڀيشڻ آھن جي لنڪا جلائيندا. ٿي سگھي ٿو مون کي خون ڪيو وڃي. پوءِ ان جو سوال يو -اين او ۾ اٿندو ۽ تون مون کي ان ڪارج ۾ مدد ڪندين“. ”يعني تنھنجو پيار ھڪ اسٽراٽجي آھي“؟
”اسٽراٽجي آھي ۽ پيار به آھي“.
”پر ڪميونسٽن سان مقابلو ڪرڻ لاءِ آمريڪا ڏانھن نھارڻ ضروري ڇو آھي“؟
”آمريڪا آزاديءَ پسند آھي. تون ئي ھڪ آھين. تون ڪجھ ڪري سگھين ٿو“.
”مان... مان ته سؤ رپين جي ھڪ ڊيسينٽ نوڪري به نٿو ڳولھي سگھان“.
اِھا وڏي ڳالھ ناھي“.
”پر آمريڪا ڏکڻ ڪوريا کي پاڻ سان ٻڌي رکيو آھي. ھن جرمني ۽ ويٽنام جو ورھاڱو ڪيو ۽ مارشل پلان ھيٺ پوري آزاد دنيا کي پنھنجو غلام بنائڻ چاھي ٿي. آمريڪا روس جي انقلاب کي ختم ڪرڻ چاھي ٿي. روسي انقلاب روس مان غريبي ۽ بيماريءَ جو خاتمو آندو آھي. پرٿوي راج ڪپور چيو آھي: روس جو انقلاب قائم دائم ھجي، پر مان چاھيندس ته ان جو جھنڊو فقط ڪريملن مٿان ئي لھرائي“.
ھوءَ چپ رھي ۽ ٻي رات اتي نه ويس. ڪافي راتيون اتي نه ويس. ھڪ رات ڏسان ته اتي ڪلف لڳو پيو آھي، جيئن نياضيءَ جي گھر ٻاھران ڏٺو ھئم. جاچ ڪندي معلوم ٿيم ته سندس بدليءَ اڪبر ڪئمپ ٿاڻا ٿي ھئي ۽ پاڻ به اتي وڃي رھي پئي ھئي. مون وٽ رپيو ٻه ھو سو لوڪل ٽرين ۾ چڙھي ٿاڻا ويس ۽ چار پنج ميل پنڌ ڪري اڪبر ڪئمپ وڃي پھتس. رات جا ٻارنھن ٿيا ھئا، چوڪيدار سنڌي ھو، ان کان پتو پڇيم ۽ آخر سرجوءَ جي گھر ٻاھران اچي بيٺس. آھستي سڏيم. ھن بتي ٻاري پر در نه کوليو ۽ دريءَ وٽ اچي بيٺي.
”تون ھلي آئين“!
”تو اچڻ ڇو بند ڪيو“؟
”ڇا پيار ايترو محدود ٿيندو آھي“؟
“تون مون سان شادي ڪندين“؟
“ڪئي ته آھي“.
“ائين نه، سماج اڳيان“.
”ڇا سٻند شاديءَ ۾ ختم ٿيندا آھن؟ ائين ئي رھنداسين. مان توسان رھندس ۽ ٻيءَ سان شادي نه ڪندس. شادي ھڪ وڏو ٻنڌڻ آھي“.
”ميران سان شادي نه ڪندين“؟
”ھوءَ منھنجي دوست آھي“.
”مان تنھنجي ڪير آھيان“؟
”تون !تون منھنجي پريمڪا آھين“.
”اجايون ڳالھيون آھن، موھن، مون کي لڳي ٿو تون به ڪميونسٽ ٿيندين ۽ ڳالھيون به ان قسم جون ٿو ڪرين، ڪميونسٽن لاءِ پيار ھڪ سوڍا جي بوتل آھي، جا پي پياس ٻجھائڻي آھي. شاديءَ ڪرڻ لاءِ تيار ھجين ته در کوليان“.
”نه-در نه کول، مان ائين ئي ھليو ويندس، مون کي ڪو به شرط ڪو به ٻنڌڻ قبول ڪونھي“. ۽ مان ھليو آيس. نھايت ڪاري رات ھئي اُھا، رستو سنسان، گاڏيون بند، مان پنڌ ئي نڪري پيس. شايد ويھ ميل ھو، جبل، ٽڪر، پھاڙ. من ۾ ڏک ھو ۽ ھلندي ٿڪجي پيس، صبح جا چار کن ٿيا، جو رستي تي ھڪ ٽرڪ بيٺي، ڊرائيور ڪو سردار جي ھو.
”بابو جي ڪيڏانھن ويندين“؟
”ڪلياڻ “.
”اچ“.
ھن مون کي پنھنجي ڀرسان ويھاريو، کيس به ڪلياڻ وڃڻو ھو، پر جڏھن سڄو پتو پڇيائين ته سڌو اچي گھر ٻاھران ڇڏيائين، ڏسان ته بخار اٿم، سو پنج ڇھ ڏينھن بستري تي پيو ھوس.
عشق ني غالب نڪما ڪر ديا- ورنا آدمي ٿي بڙي ڪام ڪي.
گھڻا سال ٿيا جو ھوءَ گڏي.
”ڪيئن آھيو“؟
”بس ھلان پيو“.
”شاديءَ ڪيئي“؟
”نه“.
”اخبارن ۾ پڙھندي آھيان ڪميونسٽن سان چڱو مقابلو ڪيو اٿئي“.
”ھا، پر ان لاءِ مان آمريڪا کان ھدايتون نه وٺندو آھيان“.
”مون سان ناراض آھين“؟
”نه“.
”ڇو“؟
”جو سڀاويڪ آھي، اھو سندر آھي. مون آ سندرتا کي ڪڏھن پسند نه ڪيو آھي“.
ھوءَ وڃڻ لڳي ته پڇيومانس ”تون ڪيئن آھين“؟
”بس زندھ آھيان “، ائين چئي ھلي ويئي، ان بعد وري ڪا ملاقات نه ٿي ۽ خبر نه اٿم ته ڪٿي آھي ۽ نه ان جي جاچ ڪئي اٿم. بس زندگيءَ ۾ ھڪ طوفان آيو، ھليو ويو. مان ڪو شاھي وڻ نه ھئس جو ڪري پوان، طوفان ۾ گاھ کي ڪو به خطرو نه ٿيندو آھي. رڳو زندگي ان کي لتاڙيندي آھي.