8
جبلن تي ٿا جتيون گسايون
لوھ جا بوٽ وٺي ڪي پايون.
ماڻھو به بئرڪن ۾ سٿيل، وچ ۾ ڳوڻين جون ڀتيون ۽ ان جي چيرن مان زندگيءَ جي پت وائِکي. آھستي آھستي سنڌين شھر ٺاھيو، گاڏيون بيھاري پنھنجي اسٽيشن الھاس نگر ورتي. ھينئر اتي رونقون آھن، اڳي ماڻھو بمبئي ڀڄندا، ھينئر اُلٽ گنگا آھي. ھتي جي زمين جا اگھ بمبئي جيترا آھن. سڀ سھولتون، شھر ڪافي وڌيو آھي، آدم اٽڪل پنج لک آھي. ان حساب سان رستا ننڍا آھن ۽ آمدرفت گھڻي آھي. اڪثر زالون ٻارن کي پيٽ، ھنج ۾ کڻي ۽ ھٿن کان جھلي رستن تان لنگھنديون. پوءِ ٽرئفڪ جئم. ھينئر ھتي چاليھ پنجاھ اسڪول، ٽي چار ڪاليج، ڏھ ٿيئٽر، پندرھن ويھ باغ آھن ۽ اسان ھتي ھڪ شاھ عبدالطيف رستو به ورتو آھي. پٽاٽن، ٽماٽن، ڀاڄين ۽ کير ورا، پڪوڙائي، مٺاين وارا، فرنيچر، پلاسٽڪ انڊسٽري وارا لکاپتِي ڪروڙ پتي ٿي ويا آھن ۽ ماڻھو چندا وٺڻ لاءِ ھتي ايندا آھن. ھتي ماڻھو محنت ڪري ٿڪجي پون ٿا ۽ اڪثر ڀڳوان ۽ شراب جي شرن وڃن ٿا. الھاس نگر پھرئين ٻئين ٽئين ۽ چوٿين پنجين کي ريل جا پٽا الڳ ڪن ٿا. اڳ اتي ھيٺان نالو ھو، جنھن مٿان سيمينٽ جي فٽ اُڀي پل.
اتي جام ماڻهو ٻڏا.
مان چار پنج ميل پنڌ ڪري مونا مل ويندو ھوس ۽ جي بس نه ملندي ھئي ته پنڌ ئي واپس ايندو ھوس. اتي نقلي سلڪ ٺھندي ھئي. مون کي ڊافس سيڪشن ۾ رکيو ويو. مان ڊافس ٺاھيندو ھوس. ھفتي ھفتي ڊيوٽي بدلجندي ھئي. ستين کان ٽين، ٽين کان يارھين، يارھين کان ٽين. ان ڪيميائي ماحول ۾ اکيون ڳاڙھيون ٿي وينديون ھيون ۽ ھجن نه ھجن، پر لڳندو ته اکين اڳيان بادل لنگھي ويا آھن.
اتي مزدورن جي حالت ڏٺم. مون اٽڪل ٽن سؤ رپين جو ڪم ڪيو ٿي. پگھار ملندو ھو نوي رپيا. ھڪ مزور تي جيڪڏھن مالڪ کي ٻه سو بچن ٿا ته ڏھن ھزارن تي کين گھڻو بچندو؟ ڪارل مارڪس ”سرپلس وئليو“جو نظريو ان اصول تي ٻڌو آھي. ان ڪري ھن چيو آھي ته دنيا جا مزدور ھڪ ٿيو ۽ پيداوار جي وسيلن ۽ ذريعن جا مالڪ ٿيو. اسين به ڄڻ مشين جا پرزا ھئاسين. وقت تي اچڻ، بيھڻ، ڊافس جون ناليون صاف ڪرڻ. ڪيميائي پاڻي ھڪ ڌاڳي تان ھيٺ لھندو. ھيٺ ڄڻ ڪو بنا راڳ رڪارڊ ھلندو. ان تي ڌاڳن جو بنڊل ٺھندو ويندو. ھڪ دفعي ھٿ چيرجي ويو. ڪنھن ڌيان نه ڏنو. مسلمان انچارج اڳيان وڌيو. ڪلھي تي ھٿ رکيائين ۽ ھلي ملم پٽي ڪيائين. مان ڪنھن سان به نه ڳالھائندو ھوس. ھن چيو ”ھي جڳ مشين جو آھي. مشين لاءِ ڪو ھٿ ھندو يا مسلمان نه ٿئي. ان ۾ جنھن جو ھٿ پوندو، اھو ڪٽجي ويندو“.
آر - ايس- ايس جو سڄو فلسفو مشيني جڳ ختم ٿو ڪري. مون ان وقت ڪھاڻي ”ڦيرو“ لکي جا سنڌ ھند ڪھاڻي چٽا ڀيٽيءَ ۾ ”مھراڻ “کي موڪلي. اتي اھا ٻيون نمبر آئي. پھرين جمال ابڙي جي آئي ۽ ٽين شيخ اياز جي. ھتان جي گھڻن ليکڪن ڪھاڻيون لڳاتار ڇپجنديون رھيون آھن. ” ڦيرو“ ھلال 1982ع جي پرچي ۾ وري ڇپي آھي. ھتي اھا ڪھاڻي اڃا نه ڇپي آھي. حشو ڪيولراماڻي کي دھليءَ مان ھڪ خط لکيم ”تون سنڌين جو پھريون پرولٽرئين ليکڪ آھين.“
ادبي ڪلاس ۾ ويندو ھوس ۽ اتي جي راڳ جي جشن ۾ ميران کي وٺي ويندو ھوس جا اتي راڳ ڳائيندي ھئي. ھڪ ڀيري سڳن پڇيو ” ڪير آھي“؟
”منھنجي گرل فرينڊ “.
”خوب“!
رستي تي ميران پڇيو ”ٻڌاءِ، مان تنھنجي گرل فرينڊ ڪيئن آھيان“؟
”تون منھنجي فرينڊ ته آھين“؟
”ھا“.
”۽ گرل به“.
”ھا “.
”ھا-ته پوءِ ڇا“؟
”نه ري، گرل فرينڊ معنيٰ معشوقا، دلربا، پريتما“.
”تو منھنجي پھرئين پگھار جي پيسٽري جو کاڌِي“.
”ٻڌ موھن، ھڪ ڳالھ ٻڌ. تون برابر ڊگھو آھين. پر مون کي مڙس اھو کپي جو ڇھ فوٽ ڊگھو ھجي ۽ پگھار سورھان سو رپيا ھجي“.
تازو مون ڪونج ۾ ھن تي ڪھاڻي لکي ”صبح، جو نه ٿيو “. سڀ ته ان ۾ سچ نه ھوندو. شڪل ڪنھن جي، ٽنگ ٻانھن ڪنھن جي. ڪو واقعو، ڪو گفتو ڪٿان جو. فن جي سانچي ۾ وجھ ته ڪھاڻي تيار. ائين مون ادب کي زندگيءَ کان وڌيڪ گنڀيرتا سان ورتو آھي ۽ سالن بعد سٺي ڪھاڻي لکي اٿم.
ميران رات جو راڳ ڳائيندي ھئي ۽ مان به ٻاھر ٿلھي تي ليٽي ان زماني ۾ لالٽين جي روشنيءَ ۾ ڪميونسٽ پڌرنامو يا ان قسم جو ادب پڙھڻ ۽ سمجھڻ جي ڪوشش ڪندو ھئس. ھڪ دفعي گرمين ۾ جانو آئي ۽ چيائين ”گھر ھل“. مان ويومانس. ماءُ پيءُ، ڀاءُ، ميران ۽ سڀ ڀينرون ٻاھر ويل ھئس.
”مون کي ڪاليج ۾ ھڪ سبجيڪٽ تي پيپر لکڻو آھي“.
”سبجيڪٽ“؟
”لؤ پريم.“ ھن چيو ”تون مدد ڪر نه“.
”ڪھڙي -توکي مضمون لکي ڏيان يا توسان پريم ڪريان“.
ھوءَ شرمائي”مان پريم ڪرائڻ لاءِ توکي نه وٺي آئي آھيان“.
”پريم“، مون چيو ”پريم آھي ھڪ ٿيڻ جو احساس پريم سيکاريندو آھي ته ٻين جي جذبات جو، چاھنائن جو خيال رکجي ۽ گھرجون پوريون ڪجن“.
”اڄ ڏاڍيءَ گرمي آھي“.
”چئين ته ھوا لڳرايانءِ“.
”ڪيئن “؟
”مون وٽ ھڪ منتر آھي. پڙھندس ته ھوا به لڳندي، مينھن به پوندو“.
”پوءِ ته توکي مئٽرالاجيڪل ڊپارٽمينٽ ۾ ڪم ڪرڻ گھرجي“.
”اڄ اِھا ڊپارٽمينٽ تون آھين“.
”ته پڙھ منتر“.
”تون پنجويھن انھن شھرن جا نالا کڻ، جن جي پٺيان پور لفظ ھجي. مثال طور ماڙيءَ پور، ميرپور، خيرپور، شڪارپور، شھدادپور، محرابپور، انڙ پور، ٻڍاپور، جھمٽ پور، تاج پور، ڪانپور، جئپور، جوڌپور“...
ھن اکيون بند ڪيون ۽ ھٿ ٻڌي اھي نالا چوڻ بعد وڌيڪ نالا چيائين؛ گورک پور، جمشيد پور، مرتضيٰ پور، رام پور، سيتاپور، آدي پور، شاھ پور، للت پور، ڇترپور، جولاپور، ديوداس جي ماڻڪ پور، موھن جي ويساپور، ، ، ٿيا پنجويھ-؟ نه، تيج پور، سھارڻپور، ڌرمپور، ھندو پور“...
ٺڪاءُ -ھوا جو جھوٽو آيو ۽ دري بند ٿي ويئي. ھن اکيون ڦاڙي مون ڏانھن ڏٺو. ھوا لڳي طوفان آيو. مينھن پيو. مان پلنگ تي ۽ ھوءَ ڪرسيءَ تي ويٺي. اٿي ٻئي ھٿ اچي منھنجي ڪلھن تي رکيائين. اکين ۾ امرت ۽ مشڪ ۾ ماکي ڀري چيائين ”موھن، تون ڀڳوان آھين“.
”ھا آھيان. ھڪ ننڍي دنيا آھي منھنجي ۽ مان ان جو ڀڳوان آھيان“.
”پوءِ تون گھر کي ٺاھين ڇو نه ٿو؟ اتي ڪجھ به نه آھي. نه بتي، نه پکو، نه ڪٻٽ، نه فرنيچر. آخر توسان شادي ڪير ڪندي؟“
مان اٿي ڪرسيءَ تي ويٺس. چيم ”ھڪ ڏينھن ته ملندي اُھا، جا منھنجي ٽيبل يا ڪرسيءَ، ڀت يا ڇت سان نه، مون سان شادي ڪندي. مون سان، مان، جو آھيان؛ جي منھنجا سپنا آھن، منھنجا آدرش، منھنجون سمرتيون، اڻپوريون ٿيل خواھشون، اٺسٺا، منھنجا اُمنگ ۽ ارمان، منھنجون نا اميديون، پريشانيون، من جي غفائن جون اونداھيون ۽ ان ۾ فن جون روشنيون آھن“.
ھوءَ مشڪڻ لڳي ۽ مان تيز برسات ۾ ٻاھر نڪري ويس. مان به ڪجھ عورت جي نفسيات ڄاڻان ٿو. مون کي جتي ڪٿي امرت مليو، مگر مون ڪڏھن به ھمدرديءَ جو زھر نه پيتو آھي. ڪافي ذلف پريشان ٿيا ۽ مون اک نه کنئي. ٻاھر آيس. مينھن ۾ آسمان ڏانھن نھاري اک ھڻي چيم؛
ٿئنڪ يو گاڊ.
اھڙو ھڪ ڪرشمو ماھتاب محبوب کي به ڏيکاريم. ھوءَ 18 مئي 1980 ع ۾ منھنجي گھر آئي. اتم، سندريءَ ۽ ھري موٽواڻي به گڏ ھئس-مون چاھيو ته ماھتاب منھنجي گھر ھڪ رات ٽڪي. ڪمل ۽ ڌيءَ گيتا جو به اھو خيال ھو. پر اتم نه مڃي. ماھتاب چيو؛ اوھين رڳو ماستر چندر کي فون ڪريو. مون رسيور کنيو به، پر اتم چوي ته ماھتاب کي مان وٺي آيو آھيان ھن جي جوابداري منھنجي مٿان آھي.
اسٽيشن تي مون ماھتاب کي چيو؛ چاھيان ٿو ته تون مون سان ڪجھ وڌيڪ وقت گڏ ھجين. تون منھنجي سنڌ آھين. ڏس مان ڪلاڪ گاڏيءَ کي روڪي ٿو ڇڏيان. وري گاڏي ايندي ته ڪلاڪ وچ رستي تي بيھي رھندي. استعمال نه ڪندو آھيان. پر مون کي تمام وڏي طاقت آھي. “
”ڇا خدا وٽ پھچ اٿو“؟
”منھنجو دوست آھي ھو“.
”پوءِ به سنڌ اچي نٿا سگھو“.
”اڄڪلھ خدا سان دوستي ڪٽ آھي“.
مون کاٻو ھٿ کڻي امبر ناٿ ڏانھن ڪيو. ڪلاڪ ڪابه گاڏي نه آئي. وري آئي ته مان به ھنن سان گڏ چڙھيس ته وري ھڪ ھٿ ٻاھر ڪيم ۽ چيم؛ بيھ رھو ۽ گاڏي ڪلاڪ رستي تي بيھي رھي. ماھتاب حيران، چي؛
”اوھان ائڊوانس ۾ اڳڪٿي ڪيئن “!
اڳڪٿي! نه، اِھا اڳڪٿي نه آھي. شاھ لطيف جي ڌرتيءَ جو آھيان، مان به ھڪ درويش آھيان. خدا کان ڪجھ گھرندو نه آھيان. سڀ ته ھن کان گھرندا آھن. پنھنجي مان- ايمان ۽ سومان. جو خيال نه رکن. مان خدا کان ڪجھ به گھرندو نه آھيان. بس ائين ئي وقت جي پرواھ ۾ وھندو آھيان يا وقت جو دريا وھندو آُھي ۽ مان ان جي ڪناري تي بيھي ان جي رونق ڏسندو آھيان“.
انسان وٽ ڪا ازغيبي طاقت ضرور آھي. جنھن کي عقل ۽ منطق سان سمجھي نٿو سگھجي. ڪپل رشيءَ جو سانکيہ درشن ۽ ڪانٽ جو ”دي ڪرٽڪ آف پوليٽيڪل ٽريٽائيز“ ان موضوع تي ڪافي روشني وجھن ٿا. مارڪس يا سارتر ان کي ائبسرڊ ڪوٺيو آھي. اھا طاقت آھي ته ائبسرڊ پر ان کي رد نٿو ڪري سگھجي. ڪجھ آھي جو آتما ڄاڻي ٿي. پر ڪڏھن به ان جي تار ٽٽي سگھي ٿي. نه، مان رھسيواد نه آھيان، پر اھو رھسيہ جيون جو ھڪ يٿارٿ ئي آھي. مون ”جلاوطني“ 1974ع ۾ لکيو منھنجي ماءُ جو موت 1976ع ۾ ٿيو، بلڪل ائين جيئن مون ”جلاوطنيءَ“ ۾ چٽيو آھي. ھوءَ مئي، بنھ ان بعد کيس خالي گيس سلينڊر ڏنو ويو.
جان برئڊمئن يا سنيل گواسڪر توڙي ظھير عباس دعويٰ سان چئي نه سگھندا ته فلاڻي بال ۾ فلاڻي جي وڪيٽ وٺندا. ازغيبي شڪتيءَ جو ڪو وڏو دائرو به ڪونھي، نه ته ايڏيون جنگيون نه لڳن، ٻوڏون ۽ زلزلا نه اچن ۽ سنڌ مان سنڌي ھندو نه نڪرن. پر صفا اوندھ ڪانھي. لينن جي برف جي کڏ ۾ ٽنگ ڦاسي پيئي. سمجھيائين ته بچڻ مشڪل آھي. چيائين؛ نه- مان ھي ناشانائتو موت نه مرندس. ھن من ۾ ڇا چيو سا کيس خبر، پر اکيون آسمان ۾ ڪيائين ته ٽنگ ٻاھر نڪري آيس.
رابرٽ آئنسٽائن چيو آھي؛ ھن برھمانڊ ۾ ھڪ رٿا ۽ ترتيب آھي. ان ۾ ڪو نقص ڪونھي. ڪا طاقت آھي جا خود خلقيل آھي ۽ ڪائنات کي ھلائي ٿي.
اسان جو پيارو شاعر ھريش واسواڻي، جنھن لاءِ زندگي ھڪ بي مقصد مشغولي آھي ۽ جو قدر ۽ انسان جي وچ ۾ ڪو به رشتو نه ڏسندو آھي، اھو به مسوريءَ ۾ ان ڪري ويندو آھي ته قدرت سان ڪا ويس -واٽ قائم رکي سگھي. ماڊرن وشنو ڀاٽيا به آڱر ۾ ڇنڇر جون منڊيون پائي ۽ تاج بلوچ سندس موڪليل سائين بابا جو تعويذ ٻانھن ۾ ٻڌو ته دفتر ۽ گھر جا مسئلا ھڪدم ختم ٿي ويس.
ته مان نٿو چاھيان ته اسين انڌ وشواس ۾ جيئون. امن ۽ اتحاد ۽ عالمگير برادريءَ لاءِ ڪم ڪريون ۽ خدا کي ادب ۽ ساست ۾ نه آڻيون. ھونءَ مارڪس به چيو آھي ته صليبي جنگيون واپار جي لنگھن تان لڳيون آھن. ڀڳوان کي گھر ۾ مڃو ۽ بزارن ۾ نه کڻي اچو.
خير، مان ڪو پنڊت يا تتوگيان جو ماھر نه آھيان. منھنجي لاءِ ڀڳوان ان ڏينھن مري ويو، جڏھن سنڌي سنڌ مان نڪتا. ان بعد اسان جي دوستي گھٽ آھي. ائين جانو ۽ ماھتاب کي ان جو ھلڪو روپ ڏيکاري ڇڏيم.
جيون ۽ ساھت ۾ وڏو فرق آھي. ڪھاڻيءَ ۾ ھڪ ويچار ڪردار، فضا، واقعو، يا طرز بيان. شعر ۾ ھڪ نقطو يا ڪيفيت، مضمون ۾ ھڪ موضوع، ناٽڪ ۾ ڪردار، انھن جا رخ، زندگيءَ جا واقعا، رخن جو ٽڪراءُ- ڄڻ شطرنج جي راند، جا آھستي رٿا سان ھلي ۽ پوءِ ٺڪا ٺوڪي چالو. پڇاڙيءَ جو سڀ ڪردار چارلس ڊڪنس جي ڪردارن جيان ھڪ ھنڌ گڏ ٿين يا مدارسي فلمن جيان گڏيل فوٽو ڪڍائين. اينٽي ناول يا ناٽڪ من طرف اندر ٿو وڃي. پر زندگيءَ ۾ ڪيتريون ڳالھيون گڏ ھلن. ڪڏھن سمانتر. ڪڏھن ھڪ ٻئي کي رد ڪن. زندگيءَ کي ھوبھو پيش نٿو ڪري سگھجي.
مون ھڪ ڪتاب پڙھيو. لکيل ھو؛ نائڪ ۽ نائڪا ھڪ ڪلاڪ ھڪ ٻئي سان نه ڳالھايو. مان سوچڻ لڳس؛ ماٺ جي ھڪ ڪلاڪ ۾ انھن ڇا سوچيو ھوندو! ڪلاڪ ڪتاب نه پڙھيم ته وڌيڪ مزو آيو. مگر سڳن آھوجا چيو؛ ٻچا، ڪتاب ٽن ڪلاڪن ۾ پورو ٿئي ۽ گھڻن ڪردارن جي جيون - ريکا پيش ڪري. ديوداس کڻ. ٽي ڪردار آھن. ديوداس، پاروتي ۽ چندر مکي. ھاڻ تون جنھن نموني سان پڙھين ٿو، ان ابجد سان توکي اھو ڪتاب پورو ڪرڻ ۾ ٽي جنم لڳندا. سڳن جي اِھا ڳالھ ٻڌڻ بعد منھنجو ادب مان چاھ گھٽجي ويو ۽ اڪثر شاعري، راڄنيتي، وگيان ۽ تاريخ جا ڪتاب پڙھندو آھيان.
مون بکون به ڪڍيون ٿي، عشق به ڪيا ٿي ۽ ادب به خلقيم ٿي. ”سرجوتي“ ناول لکيم ته 1954ع ۾ آنچل جي رٿ تي سنڌي ساھت سڀا منھنجو سمان ڪيو. سڳن چيو؛ متان ان سنمان جي اھميت مڪاني سمجھي وڃي. ان ڪري گوبند مالھيءَ جي ”پکيڙا ولر کان وڇڙيا“ ناول تي به سنمان ڪيو وڃي. ھر چند اجھل جي چوڻ تي ”ساھيڙي“ ناول جي سنمان جي رٿ آئي، پر ڪاروباري ڪاميٽيءَ قبول نه ڪئي. ان ڪري اجھل ۽ ڀارتي ان جشن ۾ شريڪ نه ٿيا. ميڙ ۾ بمبئيءَ مان مالھي، ڪيرت، اتم، گوبند پنجابي. طالب، جڳت آڏواڻي، بھاري ڇاٻڙيا، ارجن شاد، موتي ۽ گھڻا ليکڪ آيا ۽ ھتان به ضيا، سڳن، آنچل گنو، راجو، راھي ڪافي ليکڪ گڏ ٿيا. سڳن منھنجي ڀيٽ شرتچندر، ته آنچل جيئندر ڪمار اگييہ سان ڪئي. چيائون موھن سنڌي ادب جي تاريخ ۾ ننڍي عمر جو پھريون ليکڪ آھي، جنھن ٽيويھن سالن جي مختصر عمر ۾ شاھڪار ناول لکيو آھي. ٻه چار سال پوءِ لعل پشپ چيو ته منھنجي محبوبا اھو ناول سورھن دفعا پڙھيو آھي ۽ وڌيڪ دفعا ان ڪري نه پڙھيو اٿائين جو ڪتاب کانئس ڪير وٺي ويو آھي.
سڳن جو اڀياس گھڻو ھو ۽ ان ڪري سٺي ادب جي ڄاڻ ھئس ۽ ھن ۾ تعريفي جذبو ڪوٽان ڪوٽ ڀريل ھو. ”لڱن“ جي ھن ڪردار لاءِ چيائين: اھو کوکلو، ٽاءِ کي ڍلو نٿو ڪري پر پنھنجي گھرگلائي ظاھر ڪري ٿو. آنچل به ائين چيو ” آواره “۾ نائڪ جي پيءُ جو پير سُڄي ٿو پئي ۽ ان مان اڇيون تنتون ٿيون نڪرن. ھو سمجھي ٿو ته اھي شايد پيٽ جا سانپا آھن. ان ڪري بليڊ سان انھن کي ڪٽي ٿو. اھا پناھگير زندگيءَ جي دردمند تلخي آھي.
جئہ ھند ڪاليج ۾ منگھارام ملڪاڻي ٽئين ليکڪ سميلن (1954ع) ۾ چيو؛ ھتي موھن ڪلپنا ھجي ته اٿي بيھي. مان اٿي بيٺس. چڱي طرح شڪل ڏسي چيائين؛ تمام سٺو ٿو لکين البته ھِجي جون غلطيون ٻين کان وڌيڪ ٿو ڪرين.
ميران جي ڀيڻ ساون چيو، ”آواره سٺو ناول آھي. تو ڪا وئشيا ڏٺي آھي“؟.
”نه“.
”بمبئي ۾ شايد انھن جون گھٽيون آھن“.
”ٻڌو اٿم“.
”ڪڏھن اتي ويو آھين“؟
”نه“.
”مان چاھيندي آھيان ته کين ڏسان“.
”توکي شرم نه ايندو“.
”نه تون وٺي ھلندين“؟
”ڏاڙھي مڇون رکي ويس بدلائي ھلين ته ڪير ڌيان شايد نه ڏي“.
”ڀلا اھو ته ٻڌاءِ ” “... ڇا“؟
”چوندا آھن استري ۾ ڪام ولسنا مردن کان وڌيڪ رھندي آھي“.
”ڪيئن“؟
”ھڪ دفعي شو ڀڳوان ڪام جون گوريون ٺاھيون، پاروتي اھي سڀ گوريون کائي وئي. چيائينس مون لاءِ ڇا ٺاھيو اٿئي، بس ان ڏينھن بعد ڪام استرين وٽ ھليو ويو“.
مان کلڻ لڳس.
”ڇو“؟
”ته انھن گورين کان اڳ ۾ ھنن ۾ ڪام جاڳندو ئي نه ھو ڇا“؟
”شايد ڇو ته پوءِ ئي شو کي گڻپتي ۽ ڪارتڪ ڄاوا“.
مون ھن ڏانھن چتائي نھاريو. ”مان ڄاڻان ٿو“، مون کيس چيو، ”مان تو کي وڻان ٿو“.
”ھا “.
”شادي ڪندين“؟
”اھا اڳ ۾ ڪيل اٿم“.
”ڪيئن“؟
”ته ٻڌ“. ۽ پوءِ ھن شروع ڪيو پنھنجو پريم داستان. نوابشاھ ۾ ھن جو ڪنھن گل نالي مسلم نوجوان سان پيار ٿي ويو. پڻھس کي اھو سنٻد نه وڻيو، پر ھن پيءُ جي ھڪ نه ٻڌي ۽ گذريل ٻارنھن سالن کان ھن سان نه ڳالھايو ھئائين. پاڻ مشين ھلائي ھن جي اسڪول جون فيون ڀريائين. ھوءَ مشين ھلائيندي ھئي وڏي سلائي وٺندي ھئي. مھيني ۾ اٽڪل ڇھ سؤ روپيا کيس موڪليندي ھئي. ٻه چار دفعا پاڻ ڪراچيءَ ۾ ملي آيس ۽ ھوٽل شاليمار ۾ رھيس.
ھڪ ڏينھن اھو گل ھتي به آيو ۽ ساون اسان ٻنھي جي واقفيت ڪرائي. ۽ ھي آھي جناب موھن. ليکڪ آھي. رات جو ڪافي پھرا ڏنا اٿائين، پر ھن پاڙي ۾ ڪھڙيون سھڻيون ڇوڪريون رھيون آھن، ان جي کيس خبر نه آھي.
ڏاڍو سٺو ماڻھو پئي لڳو.
گل پوءِ وڌيڪ پڙھائي لاءِ لنڊن ويو ۽ سندس جنم ڏينھن تي لفافي ۾ پلاسٽڪ جي پني ۾ ويڙھيل ٿوري پيسٽري موڪليائين ۽ ھڪ دفعي تار ڪيائين؛ تون ديوي آھين. تو مون کي پاليو آھي. ديوين جي پوجا ڪبي آھي. مون کي آسيس ڏني. مون ھڪ انگريز ڇوڪريءَ سان شاديءَ ڪئي آھي.
ھوءَ بيمار ٿي پئي، تار آيس ته مون کي گھرايائين. تار ھٿ ۾ ڏنائين مان کلڻ لڳس، ”ھي به زندگيءَ جون ادائون آھن. زندگيءَ جي مصيبتن کان بچڻ جو ھڪ رستو ھيءُ به آھي؛ ان مان گھڻيون اميدون نه رکجن. زندگيءَ کي ائين شڪست ڏجي. تون تمام سٺي آھين. ڪڏھن به زندگيءَ ۾ اڪيلائي محسوس ڪرين ۽ ان لائق سمجھين ته آواز ڏج-موھن آھي“.
ھوءَ پندرھن ڏينھن کن بيمار رھي. ھونءَ کيس پاسپورٽ ڪمپنيءَ جو ھڪ جوان به وڻندو ھو. جنھن جي پيءُ جون ڇاوڻيءَ ۾ چار خانگي بسون ھلنديون ھيون. ان به شايد چيس؛ مان آھيان ! (يعني ھو آھي). ھو بي-اي-ايل -ايل. بي. ترڻ ڪار ھلائڻ به ڄاڻندو ھو ۽ کيس الڳ وڏو گھر به ھو. مون وٽ ته رڳو مان پاڻ ھوس: باقي لڙ لھرون لس ليٽ.
ھو، روپ به اتساھي ۽ انقلابي جوان ھو.
اسين جڏھن 15 آگسٽ 1955ع ۾ گوئا ۾ ستياگرھ ڪرڻ وياسين ته ھن کي ئي سنڌين جو رھبر بڻايو ويو.
اسان مٿان گوليون ھليون ته مان بچي ويس،
پر کيس گولي لڳي.
ساون فرنٽ تي آئي.
خبر نٿي پيئي ته ڪنھن سان گڏجڻ آئي آھي.
ھوءَ پوءِ روپ جي سيرانديءَ ويٺي ۽ منھنجي ھڪ نئين ڪامنا جي ٻلي شڪست جي ٽب ۾ ٻڏي مري ويئي.
ائين گاگنداس به بھادري ڏيکارِي.
مون گوئا ستياگرھ جو احوال ”اڃا رات باقي آھي“ رپورتاج ۾ لکيو آھي.
ڏٺم، ته ھڪ ٻي ميران، جا گني سان ڪي-سي ڪاليج ۾ پڙھندي ھئي ۽ اجنبي دورين جي احساس سان بزار ۾ مون سان ھلڪي چشمائي ڪندي ھئي ۽ اڻ لکين مرڪن جا ڇنڊا اڇلائيندي ھئي.
ٻڌم ته گاگنداس ان کي پاڻ وٽ،
الڳ گھر ۾ رکيو آھي ۽ ھن سان ٻي شادي ڪئي آھي.
مون لاءِ پسند ايندڙ ڇوڪريون،
ائين ٻين سان منسوب ٿي وينديون ھيون.
مان جڏھن گوئا ويس ته بيلگام ۾ روپ ساون کي ۽ گاگن ميران کي خط لکيو.
چيائون:
تون ليکڪ آھين.
خط تون لکاءِ.
جيئن ته ٻئي مون کي پسند ھيون،
ان ڪري جذبات جي اوت پوت ڪيم.
ڪڏھن به گڏجاڻيون نه ھيون.
واپس موٽي جيڪڏھن اھو خط ھوبھو دھرايان ھا ته چپن تي آڱر رکي بيھوش ٿي وڃن ھا يا غشي کائي منھنجي گود ۾ ڪرن ھا.
پر اھا مون طرفان ڪميڻائي ٿئي ھا.
جا فطرت ۾ نه ھئم.