10
ھڪ دفعي پرچي وديارٿيءَ جي دفتر مان واپس ورندي ھيري شيوڪاڻيءَ نھايت پنھنجائپ مان چيو ”تون ايتريون نوڪريون مٽائي ڪيئن ٿو سگھين، ڪيئن ٿو پاڻ کي جدا جدا ماڻھن ۽ جڳھين سان ائڊجسٽ ڪرين“؟
”شايد مان ڏاڍو تخليقي آھيان.“
ھن ڄڻ چوڻ چاھيو: ان حساب سان زال به مٽائڻ گھرجي. چوڻ چاھيان ٿو: اتي پريم آھي جا خود ۾ تخليق آھي. نه ته، ڪنھن ھڪ جڳھ جي مصنوعيت باقي ماحول جي تخليق کي وسعت بخشي ٿي. ھن شايد چاھيو ٿي ته ھڪ ھنڌ اسٿائي ٿيان ۽ زندگيءَ ۾ ٿوري ساھي پٽيان پر مون زندگيءَ کي يڪساھي جيئڻ، ڀوڳڻ ۽ ماڻڻ چاھيو آھي. اھا ئي ٽيبل ڪرسي پنا، پين، لکڻ شايد ميٺا رام ھاسٽل ۾ ڪجھ عظيم ۽ گھرو ڏٺو مون. شايد لکڻ منھنجي فطرت ۾ آھي. يا شايد مان شروعات کان غلط ھئس. گھر جا ڀاتي بک ۾ پاھ ٿيندا ھئا ۽ مان لکڻ ۾ مشغول. ”ڪوڙو آھي منھنجو جيون“ ۽ ھڪ دفعي مون قلم کنيو:
مون ڪڏھن سوچيو ھئو مان نه لکندس ڪا ڪھاڻي
درد ان جو سھڻ کان پري آھي
_ _ _
دادا تي وڏو بار ھو. گھر جا ڪل اٺ ڀاتي پاڻ.
پوءِ اسٽئنڊ ھوٽل جو مئنيجر ٿيو ۽ گلو به انگريزي فرم ۾ لڳو. منھنجا دونھان ۽ سوچ ۽ ادبي محفلون. پر دادا زندگيءَ ۾ ڪڏھن چماٽ نه ھنئي. مان ڊگھو. قداور. بھادر. انقلابي ۽ ليکڪ. يا شايد کيس خبر ھئي ته آزاديءَ جي ڪک ۾ بيروزگاريءَ جو بار آھي، گرئجوئيٽ پيا ٽيڪسيون ھلائين ۽ فلاسافيءَ جا ڊاڪٽر بوٽ پالشون ڪن.
وري جيڪڏھن جيون واپس ملي ته ڇا ڪريان؟ سوال نٿو اٿي. پر منھنجي ڪنھن به ڪم جي اڳيان پٺيان پڇٿاءُ نه آھي. لالائن جي نوڪري ڇڏڻ بعد غلطي محسوس ڪيم. ايئرڪنڊيشن آفيس. مئنيجري. ٻه فون. تڏھن بمبئي ۾ مشڪل سان ڪا آفيس ايئرڪنڊيشن ھئي. طارق اشرف جڏھن ان آفيس ۾ آيو ته حيران ٿي ويو. سادگي حيرت جي ماءُ آھي. سنڌ ۾ چڱي مشھوري ڏنائين ته موھن وڏو آفيسر آھي.
گاگنداس چيو ته موھن ھڪ قرب ڪر. ميران کي منھنجي بھادريءَ جون ڪھاڻيون تون ٻڌاءِ ۽ ان ريت ھن مون کي پنھنجي سريت وٽ موڪليو. پوءِ اھو روز جو نيم ٿي ويو. صبح جو نوين کان ھڪ لڳي تائين اتي. ٻه چار ڪوپ چانھ جا. ھن جو مُنھن ڳاڙھسرو ۽ اکيون بنھ ڪاريون ھيون. مينا شوريءَ وانگر وڏيون. سندس چھري تي ھڪ وقت حسرت مسرت ۽ حيرت ۽ ترشنائن جا اظھار.
” اسين سڀا طرفان شرت چندر جو ڏينھن ٿا ملھايون -تون ھلندينءَ“؟
”گاگن کان پڇ“.
” تون پاڻ فيصلو ڪري نٿي سگھين“.
” نٿي ڪري سگھان“.
” اِھا غلام منورتي آھي. تون ھلج، مون سان“.
ٻئي ڏينھن ھن جو مُنھن پيلو. گاگنداس منھنجو ڪردار جاچڻ لاءِ پاسي واري ڪوٺيءَ ۾ ھو، پر مون کي ان جي خبر نه ھئي. ميران چيو: گاگن دھليءَ ويو آھي. ڀلا، تنھنجو فيصلو؟ شام جو اچج.
ھن مون کي ڪڏھن به شام جو نه گھرايو ھو، سو ڏاڍو خوش ٿيس. ھاڻ ٿورو آزاد ٿي ڳالھائيندي. وڃان ته ڏسان گھر ۾ اوندھ. سڏ ڪيم. ٻاھر آئي. اندر وٺي ھلي. در ڀرسان ڪرسيءَ تي ويھاريائين، جتي ٻاھران روشني ٿي آئي. تڏھن اتي پراڻي پوسٽ آفيس ھئي ۽ ادبي ڪلاس ان ڀرسان ناري شالا ۾ لڳندو ھو. ھوءَ ھڪ ٽيبل ۽ ڪرسيءَ پاڻ کڻي آئي.
ٽيبل تي چانھ رکيائين ۽ ڪرسيءَ تي پاڻ ويٺي.
” تون مون کي پيار ٿو ڪرين“؟ ھن پڇيو.
” شايد ٿي ويو آھي“. مون چيو.
” مون سان شادي ڪندين“؟
” مون کي خوشي ٿيندي“.
” پر تون ته بيروزگار آھين“!
” ڪڏھن ته نوڪري ملندي“.
” پر اِھا توکي ملندي ڪيئن؟ جڏھن کان گوئا مان موٽيو آھين. روز ته مون وٽ ايندو آھين. ٽي چار مھينا ٿي ويا آھن. “
” چئين ته نه اچان. ٺيڪ آھي. سڀاڻ کان نه ايندس“.
” مان ائين نٿي چوان“.
” زندگيءَ ۾ رس ڪجھ گھٽ ئي آھي. اِھا زمين مان کوٽي ڪڍندو آھيان“.
ھن مشڪيو.”مان ھلنديس توسان -تنھنجي پروگرام تي. ۽ مون کي شرت چندر جا ڪي ڪتاب کپن“.
مان منجھي پيس. ڪتابن لاءِ پئسا ۽ مون وٽ ڪٿي. چيم:
سڀاڻ کڻي ايندس.
ٻاھر نڪتس ته ڏٺم گاگنداس بيٺو ھو ۽ وٺي ھلي ھڪ حجام جي پاسي بينچ تي ويھاريائين.
” تو گوئا ۾ ته منھنجي بھادري ڏٺي“؟ ھن ڏند شيڪيندي چيو.
”ھا“.
”ڪير ميران ۾ اک رکندو ته مان ان جو خون ڪندس“.
”ڀلي ڪريو اوھين ته دھليءَ ويا“!
”تنھنجي شرافت کي آزمائڻ ٿي چاھيم“.
”توھان ٻه زالون رکيون آھن، اِھا اوھان جي شرافت آھي“؟
”اِھو منھنجو ذاتي معاملو آھي“.
”موھن، اسان ٻنھي جان جو جوکو کڻي گڏ ڪم ڪيو آھي. تون ميران وٽ وڃڻ ڇڏي ڏي“.
”اوھان ئي ته اتي موڪليو “.
”پنھنجي ساراھ ڪرائڻ لاءِ“.
” مان ڪو درٻاري ڀٽ آھيان“.
”مون وٽ وڏو ڇرو اٿئي. جي سڀاڻ تون اتي ويندين ته لاچار مون کي تنھنجو خون ڪرڻو پوندو“.
مان اٿي بيٺس، چيم ”تون منھنجو دوست آھين، ان ڪري توکي ايترو ڳالھائڻ ڏنو اٿم. پر سڀاڻي جڏھن خنجر کڻي اچين ته سنڀالي ھلائج، ڇاڪاڻ جو مان جنھن کي ھٿ کان جھلي ڇڪ ڏيندو آھيان، ته اُھو اوڪڙو ٿيندو ويھ فوٽ وڃي پريان ڪرندو، ان بعد ٻه چار فوٽ زمين تي گھلجندو ويندو“.
ھن کي اِھو جوش ته مون سندس ٻي زال سان پيار ٿي ڪيو. مٿان ائين ته مون کيس ھٿ به نه لڳايو. وري سندس ڳالھ نه مڃيم ۽ کيس تون ڪري مخاطب ٿيس. ھو ڏند ڪرٽيندو رھجي ويو. زالن جي معاملي ۾ الائي ڪيئن ھو، پر ماڻھو سٺو ھو. ٻئي ڏينھن ڀارتيءَ کان ڪتاب اڌارا وٺي، اتي ڏسان ته گھر کي ڪلف لڳو پيو آھي. خبر پيئي ته ھنن بمبئيءَ ۾ جڳھ ورتي آھي. ھو ھميشه لاءِ الھاس نگر ڇڏي ويا آھن.
ميران ويھن سالن ۾ ھڪ دفعو گڏي. مان ۽ گنو ڪي-سي-ڪاليج ۾ ڪنھن جشن تي ٿي وياسين ته ايروز ريسٽارنٽ ۾ ملي. گاگنداس گڏ ھو. جنھن چيس ته مون کي تڪڙو ڪم آھي، اتي موھن سان اچج.
پڇيائين ”ڪيئن آھيو“؟
مون آسمان ڏانھن اکيون ڪيون ”خدا جي مھر آھي“.
”ڏاڍا اداس پيا لڳو“.
”ائين ئي. من چنچل آھي. ڪڏھن اھو پٺيان ڍڪي“.
مون کيس ڪي-سي ڪاليج ۾ ڇڏيو. گاگنداس جو نمونو تمام سٺو. اٽڪل پنج ڇھ سال ٿيا جو ٽائيمس ۾ خبر ڇپي ته ميران ۽ ھندستان جي ڪنھن وڏي شراب ڪمپنيءَ جي ھڪ جوان نالي ڪپائي گڏجي آپگھات ڪيو. سندن لاش ڪار ۾ ڏٺا ويا. ان بعد اھو ڪيس سي-آءِ -ڊي وارن کنيو ته متان مرڊر ڪيس ھجي. خبر نه آھي ان جو ڇا ٿيو. اخبارن ۾ گاگنداس خونيءَ جي خبر لھڻ شايد پنجاھ ھزار رپيا ڏيڻ جي پڌرائي ڪئي. الائي ان جو ڇا ٿيو. اتي ھنن دستوري شادي به ڪئي ۽ کين ڌيءَ ڄائي ھئي.
جي-جي اسپتال جي نوڪري ٽي مھينا ھئي. ڪنھن ٽٿ برش ڪمپنيءَ اٽڪل ٽي سئو انساني کوپريون ميسر ڪري ڏنيون ته ان جي ڏندن جي ماپ وٺي ٻڌايو ته ھي سراسري طور ڪيڏا ٿين ٿا. جيئن اسين برابر ماپ جا ٽٿ برش ٺاھيون. مون ڪنھن جو اسسٽنٽ ٿي ڪم ڪيو. پگھار تمام وڏو ڏيڍ سئو رپيا. ٻه چار سٺيون ڊريسون ٺھرايم. پر اھا نوڪري ڪندي ات جو اکين ۾ کوپرين جو ڦرڻ شروع. ڪنھن جي منھن ۾ ڏسان ته يڪدم اتان اکيون ۽ ماس ھٽيو وڃن ۽ کوپري ڏسڻ ۾ اچي. مٿو، ڳلن جا ڪنڊا، ڏند ۽ کاڏيءَ جو ھڏو. تڏھن سونھن فاني لڳم ۽ مساڻي گيان جا خيال اچڻ لڳا. مون ”پيار ۽ سونھن“ ڪھاڻي لکي جا به ”مھراڻ “سنڌ ۾ ڇپي ۽ ھتي اڃا نه ڇپي آھي.
نوڪري ختم ٿي ويئي. مان وري بيروزگار. ڪپڙا اڇا. کيسا خالي. ان سان دھليءَ ۾ پھرين ايشين رائيٽرس ڪانفرنس ٿي. مون کي به دعوت آئي. ريلوي جي ھڪ پاسي رعايت.
پر ڀاڙو ڪٿان اچي. ادبي ڪلاس ۾ لوڪناٿ جيٽلي چيو ته موھن اتي ضرور وڃڻ گھرجي. ھن مون کي پندرھن رپيا ڏنا جي پڇاڙيءَ تائين واپس ڪري نه سگھيس. ھو اٽڪل ڏھ سال ٿيا ته مري ويو. ٿورا گھر مان ورتم.
اتي سنڌيءَ ٻوليءَ جي تسليميءَ لاءِ دنيا جي وڏن ليکڪن کان رايا ورتم. ھڪ روسي شاعره ڪافي گَھري ٿي. ان سان ھڪ فوٽو ڪڍايم ته ڏسان پاسي ۾ سندري اچي بيٺي آھي. وري ڪلا پرڪاش، پوءِ اُتم، موتي، ملڪاڻي ۽ ضيا سڀ بيھندا ويا. اھو فوٽو پوءِ ”نئين دنيا “۾ ڇپيو. فوٽو روسيءَ ايمبسيءَ ۾ نڪتل آھي. منھنجي ھٿ ۾ ووڊڪا جو گلاس آھي ۽ ھٿ شاعره جو ڪلھي تي رکيل اٿم. ان ۾ ووڊڪا. پر فوٽو ۾ اڇو گلاس ۽ ان ۾ اڇو شراب ڏسڻ ۾ نٿو اچي. البرتو موراويا سان اتي ملاقات ٿي. پنج سال پوءِ، ٽئگور شتابديءَ جي پروگرام تي گڏيو. ھتي ٽيھ رپيا ٽڪيٽ خرچي ويو ھوس ۽ سنڌين مان ٻيو فقط اسان جو سائين منگھارام ملڪاڻي آيو ھو. نھروءَ سان ملاقات و گيان ڀون ۾ ٿيڻي ھئي، پر اسين وقت تي پھچي نه سگھياسين. بمبئيءَ ۾ اسان فقط اکيون ملايون ۽ ھڪ ٻئي کي ھٿ جوڙيا. ملڪاڻي اسان جي وفد جو اڳواڻ ھو، جنھن صدر-جمھوريت راجندر بابوءَ کي آئين ۽ ساھت اڪاڊميءَ ۾ سنڌي ٻولي آڻڻ لاءِ چيو. سندس اِھا ملاقات ملڪ راج آنند معرفت مون ڪرائي. ھونءَ مان گھڻو اگييہ سان ٿي گھميس ۽ تارا شنڪر بئنرجي، جئنيندر ڪمار، امرتا پريتم، ڌرم وير ڀارتيءَ، يشپال ۽ ٻين سان گڏيس.
مون جڏھن فيض احمد فيض کان پڇيو ”پاڪستان ۾ سنڌي ٻولي ڪڏھن تسليم ٿيندي“؟
ھن چيو ”پاڪستان ۾ فقط انگريزي ۽ اردو ٻوليون آھن بنگالي ۽ سنڌي ته حڪومت کي خيال ۾ به نه آھن“.
مون ان جي رپورٽ به ”مھراڻ “۾ موڪلي جا سٺي نموني ڇپي. ان تي ڪن ليکڪن سٺا رايا ظاھر ڪيا. ائين مان ڪانفرنس ۾ ڪافي ٻاھر ويو آھيان: ڪلڪتو دھليءَ، ڀوپال، جينپور، ناگپور، گانڌيڌام، پونو، مائونٽ ابو، لوناولا، الور، رائپور، لکنو وغيره ان ڪري تمام گھڻو گھميو آھيان. اديبن جي پنھنجي سلطنت آھي. اسين ادب جا شھزادا، لکاپتي پيا پاتلن ۾ ماني کارائيندا ۽ ڪيترا شخص چاھيندا ته ھڪ دفعو اسان ڏانھن نھارين.
مون ڪشميري ليکڪن سان ضياءَ جي واقفيت ڪرائي. ”ھي از اور پيپلس پوئٽ“. ھي اسان جو عوامي شاعر آھي. اِھي ويا ته ضيا اچي ڪاوڙيو. چي: تو مون کي بازاري شاعر سڏيو آھي. پاڻ کي وارن ھينگسٽن ۽ ڪلائيو جو اولاد پيو سمجھين. اردو ۾ ڳالھائين ھا. وچ ۾ سائين ملڪاڻيءَ پڇيو ته ضيا ڳالھ آھي ڇا جو محبوب موھن تي مٽيو آھين. ڳالھ ٻڌي ملڪاڻي ٽھڪ ڏيئي کلڻ لڳو ”موھن ته تنھنجي وڏائي ڪئي آھي“. ضيا پوءِ ان لاءِ معافي ورتي.
لکنو سميلن وقت ھندي ليکڪن اسان کي گھرايو. ترقي پسند اتي ان ڪري نه ھليا جو ھنن دعوت گني سامتاڻيءَ ۽ مون کي ڏني ھئي. اسان مائيڪ تان ٻين کي دعوت ڏني. گنو، لعل پشپ، موتي لعل جوتواڻي اتي ھليا (1964ع) ھنن طرفان يشپال، رام لعل، بيگم سجاد ظُھير. پھرين دور چرچن جو ھليو. مون ھنن سان ڏاڍا چرچا ڪيا. رام لعل چوي: امان ڪيا ڪھتي ھئن. مان چوان: بابا سچ ڪھتا ھون. يشپال ماسڪو مان اک جو آپريشن ڪرائي آيو، سو سوچيم ته ٻيءَ جو مان ڪندو مانس. مون رٿ ڏني ته ھنديءَ جا ليکڪ سنڌيءَ ٻوليءَ جي تسليميءَ لاءِ يڪراءِ ٺھراءُ بحال ڪن. تقرير ۾ مون چيو: اسان وٽ موھن جي دڙي جي تھذيب ۽ اعليٰ ادب آھي. اسان جي زبان به ترقيءَ يافته آھي. اسين ٿورائي واري جاتيءَ جا آھيون. اسان جي ملڪ تان ھن ملڪ جي تاريخ شروع ٿئي ٿي. ڇو ته زمين نه اٿئون ته اھو جائز حق ملندو؟ توھان کي خبر آھي ته يونيسڪو طرفان چيو ويو آھي ته دنيا ۾ شينھن ۽ گھوڙن جو نسل ختم ٿي رھيو آھي، انھن کي بچايو وڃي. ھند سرڪار پڻ انھن کي بچائڻ لاءِ ڪروڙين رپيا خرچ ڪري رھي آھي. اوھان کي شينھن جو خيال آھي. گھوڙن جو خيال آھي. باقي سنڌي مرن يا جيئَنَ، ڪنھن کي فڪر ڪونھي!
ھندي اديب ڏاڍو کليا ۽ منھنجو نقطو سمجھ ۾ آين. موتي جوتواڻيءَ، سنڌ جي تاريخ ۽ ڪلچر تي سٺو ڳالھايو ۽ ھندي ليکڪن کي عجب ۾ وڌائين ته چاھي سنڌ پاڪستان ۾ ويئي ۽ سنڌي ھندو ھندستان آيا، اتي ڪو ھندو مسلم فساد نه ٿيو.
ٺھراءُ جي سخت مخالفت يشپال ڪئي. چيائين ”ھيءَ ھڪ سياسيءَ ٺھراءُ آھي. اسين اھو قبول ڪري نه سگھنداسين“.
”پر اوھان ته سياسي تحريڪن جي رھبري ڪئي آھي ۽ ترقي پسند ادب کي سياسي مقصدن جو ھٿيو بڻايو آھي. اوھين ڇو ٿا ڏڪو“!
”پر اسان جي ٺھراءُ مان اوھان کي فائدو“؟
”سنڌيءَ ٻوليءَ جي تسليميءَ لاءِ بھتر وايو منڊل پئدا ڪندو“.
اتي پندرھن ويھ مشھور ھندي اديب ويٺا ھئا. انھن سڀني ھا ڪئي. ٺھراءُ بحال ٿيو ۽ ان تي يشپال به صحيح ڪئي. اھو ٺھراءُ ”راڻي“ رسالي ۾ ڇپيو. ھندستان اخبارن ۽ نئين دنيا نه ڇپيو، ڇو ته ڪا ڳالھ نئين ۽ سٺي ٿئي ۽ اھي غير ترقي پسند ڪن ته کين گوار نه ٿيندو، بلڪہ ذھني تڪليف ٿيندن. مون ميڙ ۾ ترقي پسندن جي پرچاري ذھنيت تي سخت حملو ڪيو ۽ اھو به يشپال جي اڳيان، سو ڄڻ ناراض ٿي لڳو. بيھي سنبوسا ٿي کاڌم ته پٺيان اچي ڪنھن پيار مان مُڪ ھنئي. ڏسان ته بيگم سجاد ظھير آھي. چيائين ”تنھنجي گفتگو ۾ انقلاب جي خوشبوءِ آھي. توکي ڪميونسٽ ٿيڻ گھرجي. مان ايندس تنھنجي گھر. اتي رھندس. تو جھڙو جوان ۽ ڪميونسٽ نه ٿئي، اھو اسان جو قومي نقصان آھي“.
حقيقت ۾ ھن جي ڳالھ کان وڌيڪ مون کي مُڪ وڻِي. شرٽ چندر خواھ مخواھ بنگالي عورتن کي اڀ تي چاڙھيو آھي. اھي ته اڪثر ھر جڳھ مھانَ آھن. پوري دنيا جو وٽن درد آھي-نه ته ڪٿي مان ھڪ غريب ٻوليءَ جو ھڪ غريب ليکڪ، ڪٿي غير واقف امير اردوءَ ٻوليءَ جي مسلم ليکڪا بيگم سجاد ظھير. جڏھن ڪي سال اڳ روس ۾ سجاد ظھير مري ويو ته چاھيم وڃي سندس بيگم سان گڏجان ۽ چوانس : تنھنجي غم ۾ مان به شريڪ آھيان، ڀيڻ.
پر ڪمال ھن به اِھا ڳالھ چئي، جا گوبند مالھيءَ ڏھ سال اڳ چئي ھئي. شايد ڪميونسٽ چاھيندا آھن ته دنيا جا سڀ سٺا ماڻھو ھن طرف ھجن. اھا به ھڪ وڏي انساني دوستي آھي. پر ڪميونسٽ ٿيڻ لاءِ پنھنجن خيالن جي آزاديءَ کي ان جي پڌرنامي جي نعرن جو بک ڪرڻ مون کي يا عمر پسند نه آئي آھي. ويچارن جي آزادي وڏي نعمت آھي. پارٽيءَ ۾ مت ڀيد جي گنجائش نه رھي. ھندستان ۾ ٽي ڪميونسٽ پارٽيون آھن ۽ ٽنھي جا منھن لکنوءَ جي ٽانگي جيان ٽطرفا ۽ اڳيان تاريخ جو گھوڙو. ھن وقت ڪميونسٽ ملڪن جا به ٽي طرف آھن. : روسي ڪميونزم، چيني ڪميونزم ۽ يورو -ڪميونزم. ھونئنءَ ڪميونسٽ ماڊرن رشيءَ آھن. پوڄا لائق آھن. پر مت -ڀيدن ۾ فرشتن جا تخت ڇڏي سخت ۽ مقرر اصولن جي اٺ تي چڙھندا. ھونءَ به وڏا ماڻھو پنھنجو گھڻو وقت ھڪ ٻئي کي ھيٺ ڪرڻ ۾ خريد ڪندا آھن. پوءِ خروشچوف چوندو: ھيءَ پيٽنگ آھي؟ ھا. ماڊرن آھي؟ ھا. مون کي ته ڪا رنگين ٿي لڳي. آرٽسٽ ميڙ ۾ بيھوش. خروشچوف چئي: انگلينڊ جي پرائيم منسٽر ائنٿوني ايڊن ۽ مون ۾ ھڪ ڳالھ جي سھمتي ٿي ته اسين ”جاز“ ۽ پڪاسو جو ماڊرن آرٽ سمجھجي نٿا سگھون. ڄڻ سمجھڻ لاءِ ڪنھن ذھني تربيت جي ضرورت نه آھي. چين ۾ ھڪ ڪميسار ناٽڪ جي ريھرسل ڏسڻ ويو. نائڪا ائڪٽنگ سٺي ڪئي. پر ھي چوي: ائڪٽنگ غلط آھي. پر ڪامريڊ، ڊاريڪٽر او-ڪي ڪئي آھي! ڊائريڪٽر ڪير ٿيندو آھي؟ پارٽي سيڪريٽرين، ايڊيٽرن، ۽ ڪميسارن اھو رخ ورتو. آمريڪي سامراج جا ڪيڏا به تضاد ھجن، پر اتي ھڪ ڪالمسٽ واٽر گيٽ سوال تي ملڪ جي طاقتور صدر نڪسن کي سندس عھدي تان ھٽائي سگھي ٿو. جيئين سيمينٽ -لڳي جي سوال تي اخبار نويس ارون شوري مھاشٽرا جي مکيہ منتري اي- انتلي کي ھٽايو.
گوبند مالھي سڀا جو جنرل سيڪريٽري ٿيو ته ھن مون کي ”سنڌي ٻولي تسليمي ڪاميٽيءَ “جو ڪنوينئر ڪيو جا جوابداري آل انڊيا ليول تي پھريون دفعو کنيم. ان ڪري لکنوءَ ۾ به ڪجھ ڪم ڪيم. ھونءَ گھوڙن ۽ شينھن وارو چرچو ٻئي ڏينھن اردو اخبار انقلاب ۾ ڇپيو ته سرڪار کي شينھن ۽ گھوڙن جو خيال آھي پر سنڌين جو فڪر ئي نه اٿن.
شينھن جو ذڪر نڪتو آھي ته ڪرشن راھيءَ بابت ھڪ ڳالھ ٻڌايان. اسين جئپور 1962ع ۾ سميلن تي وياسين. جو چين جي حملي سبب رد ڪيو ويو. اسين احمد آباد جي راڻي باغ وياسين. مان راھي، مايا، ڀارتي جئوير ۽ ڪو مڪاني ليکڪ، اسين ببر شينھن جي سامھون بيٺاسين جو اٺ فوٽ ھيٺ وڻ ھيٺان ويٺو ھو. چوڌاري وڏيون شيخون ۽ پرڀرو سندس نقلي غفا. راھيءَ چيو: موھن، مڃيندو ماءِ جيڪڏھن تون ھن شينھن کي ھتان. اٿاري سگھندين.
مون چيو ٺيڪ آھي. مان ٻن منٽن ۾ اٺين آني جا گانٺيا وٺي آيس ۽ نھايت سنڀال سان اھو پڙو شينھن جي منھن وٽ ڦٽو ڪيم. شينھن ان کي سنگھيو. ڪنڌ مٿي ڪيائين ۽ اٿي ھليو ويو. مايا، راھيءَ تاڙيون وڄايون:
موھن کٽيو. موھن کٽيو.
ڪرشن راھي: موھن، شينھن مٿي ڇو نھاريو ۽ ڇا چيائين؟
مان: ھن اسان کي ڏٺو ۽ چيائين: يو سنڌي فولس. اوھ -سنڌي بيوقوفو!
مان سمجھان ٿو راھيءَ ايڏو ته وڏو ٽھڪ ڏنو جو موٽ ۾ شينھن به گجگوڙ ڪري چيس ته آھيو ته اوھين به شينھن، پر رڍن جي دوستيءَ ۾ پنھنجو اتھاس وساري ويٺا آھيو. اھو انڀو ڏاڍو ملھائتو اٿم. مان سمجھان ٿو ته ڪرشن راھيءَ جا ان دؤر ۾ تجرباتي شاعري ڪئي ان سان ان احمد آباديءَ شينھن جي ڪا وابستگي ضرور آھي.
ڏسجي ته ليکڪن وٽ آپو ٻين کان وڌيڪ ٿئي ٿو. ”سج چنڊ آھي. ڇو ته مان آھيان. آڪاش، سمنڊ، پھاڙ، ڪڪر، نديون، واديون بن، غفائون، گلن جي مرڪ، مورن جو نچڻ، سڀ مون لاءِ آھن. ڪم به سڀ مون ڪيا“... مون وٽ اھڙي ڪا به خوشفھمي نه آھي. تحريڪ اجتماعي ٿيندي آھي، جنھن ۾ ننڍا وڏا پنھنجي ڀومڪا پنھنجي قوت ۽ شفقت موجب نڀائيندا آھن.
جڏھن ڪن ڪانگريسين، ڪن ليکڪن کي ھٿ ڪري، سنڌيءَ ٻوليءَ لاءِ ديوناگري لپيءَ جو ٺھراءُ بحال ڪيو ته ان مان سندن اھو خيال پڌرو ھو ته ھنن سنڌين کي ٻه طرفا ۽ نه ھڪ قوم ٿي سمجھيو. انگريزن جڏھن سنڌيءَ ٻوليءَ لاءِ عربي لپي قبول ڪئي ته اھو جمھوري اصول ھو، ھنن، چاھي سياسي طور اھي شخص مڪار ھئا، پر تاريخ ۾ پھريون دفعو ھنن سنڌيءَ ٻوليءَ کي صوبائي زبان بڻايو-جنھن سبب سنڌيءَ ٻوليءَ ڪافي ترقي ڪئي. اھا اسڪولن، ڪاليجن، واپار، ٽپال، ڪورٽ وغيره ۾ ھلڻ لڳي. اسٽيشن جا بورڊ به سنڌيءَ ۾. اِھو ورھاڱو سياسي ھو ۽ نه ڪلچرل. ڪيرت ٻاٻاڻي شايد ڪراچيءَ جيل ۾ بند ھو ۽ اُتم ادبي ميدان جي بالڪنيءَ ۾ اڃا بيٺو ڪو نه ھو. اڪيلو گوبند مالھي ڇا ڪري؟ ھو موھن ڪلپنا ته نه ھو. مان ڪجھ ڪچو ۽ اڻ گھڙيو آھيان. مان رڙيون ۽ واڪا ڪريان ھا. ميڙ ڦٽايان ھا. مار کائي به ان جھگڙي کي اخبارن تائين ڇڪيان ھا. اسين سنڌ مان ڇا کڻي آياسين؟ ڪلچر اھو”ان -ٽئڪٽ “رکڻو ھو. اسين ھندي ھندو ھندستان نه، سيڪيولر ھندستان آيا ھئاسين. سنڌي اڃا اکڙيل ھئا-ان وقت لپيءَ جو سوال!وزير تعليم مولانا آزاد. ھڪدم اھو ٺھراءُ بحال ڪيائين. شايد ڊپ ٿيس ته جي قبول نه ڪندس ته سندس قوم پرستيءَ مٿان داغ اچي ويندو. ان ٺھراءُ پٺيان ڪا عوامي ھلچل نه ھئي. ٻيو ته حڪومت کي ڪو حق نه ھو ته ديوناگريءَ لپيءَ جو اصول قبول ڪن، ڇو جو ھنن سنڌيءَ ٻوليءَ کي به اڃا تسليم نه ڪيو ھو.
سنڌي وچولي طبقي جا، جي اڪثر ڪامورا شاھي ۽ راڄ ڪندڙ پارٽيءَ جا پڇ لٽڪائو ٿين. سرڪار ڪانگريس جي. ماڻھن کي حڪومت جا ليسن ۽ پرمٽون کپندا ھئا. خبر ناھي لالچند امر ڏنو مل. منگھارام ملڪاڻي ۽ آسانند مامتورا ان ھلچل ۾ ڪيئن ڦاٿا. ديوناگريءَ وارا چون: ديوناگري ديوتائن جي لپي آھي. اھا اسان ھندن جي اصلوڪي لپي آھي. عربي قران جي لپي آھي.
دھليءَ ديوناگريءَ سيمينار خلاف اسان مظاھرا ڪيا. ھڪ ڪانگريسيءَ جوش ۾ مون کي چيو ”تنھنجي ترڪي ٽوپي ڪٿي آھي“؟ ڪنڌ ڀڃندي چيومانس ”تنھنجي لنگوٽي ڪٿي آھي“؟
مڙس جون اکيون ڦاٽي ويون ۽ وات مان ڄڀ گم ٿي ويس.
ايشور آنچل چوندو آھي ته جيڪڏھن ڪير مون کي ائين چوي ته مان رات جو پتلون ان ڪري پايان، ڇو جو اھا سنڌي آھي ته مان کيس ٿڦڙ ھڻي ڪڍان، بس ان ۾ سھوليت آھي. انگريزي ڪپڙا پائڻ سان بدن ۾ چستي ايندي آھي. ڇاڪاڻ جو راجا رامچند ڌوتي پائيندو ھو، فقط ان ڪري ڌوتيءَ کي قبول نٿو ڪري سگھجي. پوءِ اسان کي ٽرين ۽ ھوائي جھاز ۾ مسافري نه ڪرڻ گھرجي.
ترقي پسندن ڇا ڪيو جو سنڌيءَ ٻوليءَ کي تسليم ڪرائڻ لاءِ ديوناگريءَ وارن سان ھڪ محاذ تي آيا. ته پھرين سنڌي ٻولي تسليم ٿئي-پوءِ لپيءَ جو سوال کڻبو.
مون پھرين سنڌي ليکڪ سميلن (1952ع) وقت مالھيءَ کي چيو ”اوھان جو اِھو ٺاھ سنڌيءَ ٻوليءَ کي ختم ڪندو. اڄ ديوناگري پھرئين درجي ۾ آئي آھي. ڏھن سالن بعد اھا مئٽرڪ ۾ ايندي. پوءِ اِھو مسئلو پيدا ٿيندو جو اسين حل ڪري نه سگھنداسين“.
سڳن آھوجا چپ رھيو.
مالھيءَ چيوڀ”ھنن کي وڏي طاقت آھي. کين پئسو اخبارون آھن. اسين اندران ڪم ڪنداسين. عوام اسان سان شامل ٿيندو. مارڪس اسانکي سيکاريو آھي. ٻه قدم اڳيان. ھڪ قدم پٺتي“.
ھر سال سميلن ۾ چونڊن تي ڇڪتاڻ ٿيندي ھئي. ٻئي ڌريون گھڻا ڊيليگيٽ ڪنديون ھيون. ڀوپال سميلن (1961ع) ۾ مار ڪٽ ٿي. ھڪ ڊيليگيٽ اجواڻيءَ جو مائيڪ کسيندي چيو: ڀارت ماتا ڪي جئہ !ڀلوڪناٿ جيٽلي ھڪ ليکڪ کي چماٽ ھڻي ڪڍي. سميلن ڦٽي ويو. گنو سامتاڻي چوندو ھو؛ سميلن احمقن جي پارليامينٽ آھي: جيئن حشو ڪيولراماڻيءَ لکيم: ھي سميلن ڪونھي، ڏاھرين جو ميلو آھي. مان گني کي زبردستي لکنو سميلن تي وٺي ويس. وچ ۾ جھانسي ۽ کاجو راھو وياسين. موٽندي لکنو کان ڪانپور ۽ ڪانپور کان آگرو بس ۾ مسافري ڪئي سين. لعل پشپ لکنو ۾ رھجي ويو ۽ اتي جيڪو پريم ڪيائين، ان تي ”ھڪ سرد ديوار“ ۽ ”اھا ديوار آسمان تائين“ ناول لکيائين. موٽندي مايا، ھري موٽواڻي، وشنو ڀاٽيا اسان سان گڏيا ھئا. لکنو ۾ زبردست چڪري لڳي. گني ٻانھن کان جھلي چيو: ڇڏي ڏين.
پوءِ سميلن ٿيندي ٿيندي رد ٿيندا ھئا. آخر مئي 1970ع ۾ الھاس نگر ڪنوينشن ۾ منھنجي رٿ ته جيڪڏھن سميلن ديوناگريءَ وارن جي منصوبن سبب رد ٿين ٿا ته ان جي ميمبرن کي سڀا کان ٻاھر ڦٽو ڪيو وڃي، يڪراءِ بحال ٿي ويئي. ديوناگريءَ وارن جئرامداس دولترام جي رھبريءَ ھيٺ سڀا ٺاھي ۽ ٻه چار سميلن ڪوٺايائون، پر جئرامداس جي موت بعد اِھا سنسٿا ڪينسر جي مرض ۾ ورتل آھي ۽ چند موقعي پرست اديب، جي نوڪري، انعامن، ڪالمن يا اسانجا ستايل ھئڻ سبب ان سنڌيءَ - دشمنن تحريڪ ۾ ويا، تن واپسي موٽڻ شروع ڪيو آھي، يا ھو ان سوال تي گونگا ٿي ويا آھن.
پر اِھا حقيقت آھي ته ھڪڙو ورھاڱو سنڌي ھندن ۽ مسلمانن جو ٿيو، ٻيو ورھاڱو جئرامداس ۽ سندس پڇ لٽڪائن سنڌي ھندن جو ڪري ڇڏيو. ھڪ ته ھندستان ۾ سنڌي ٽڙيل پکڙيل، ٻيو سنڌي زبان. جي يتيمي مٿان لپيءَ جو وڏو واد. ماڻھن سنڌي لکڻ ڇڏي ڏني. نه پنھنجي زمين، نه پنھنجي حڪومت ان ڪري اسان جي ٻولي ھندستان ۾ آھستي آھستي مري رھي آھي. ھڪ سنڌ وطن کان دور، ٻيو پنھنجي زبان جي مرڻ جو احساس، نه اسان کي سياسي طاقت، ڪير اسان کي کنگھي.