15
جيپور ۾ گھنشام پمناڻيءَ سان ناچ ڏسڻ ويس. واچ ۽ مُنڊي نارايڻ ڀارتيءَ کي ڏنم ۽ کيس پرچي ۾ پنھنجو ”واچ-مُنڊيءَ سيڪريٽري سڏيم، جو پاڻ نه ھليو. اتي ھڪ راجپوت نرتڪيءَ سٺو ناچ ڪيو ۽ راڳ ڳايو:
بھت شڪريا - بڙي مھرباني
ميريءَ زندگيءَ ۾ حضور آپ آئي-
قدم چوم لون يا آنکين بڇادون
ڪرون ڪيا يہ ميري سمجھ ۾ نه آئي.
ھوءَ پمناڻيءَ وٽ ويٺي ته ھن چيس؛ ھٽ. ھتي نه!مون چيومانس؛ تون مون وٽ اچ، ھتي. ھوءَ آئي. گوڏا کوڙي اڳيان ويٺي. مٺيون مٿي طرف ڪندي، چيلھ لوڏي ھن ٺونٺيون مون ڏانھن وڌايون. نظرن. پلڪن ۽ ڀرن سان قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪيائين. وري اُٿي. پٺيان ويئي. ھڪ چڪر کاٻي. ھڪ ساڄي چڪر. پمناڻيءَ ۽ مون ھڪ ٻئي مٿان رپئي رپئي جا ڪافي نوٽ گھوريا. ۽ پوءِ ٻي ڪوٺيءَ مان ھڪ ٻار جي روئڻ جو آواز آيو. ھوءَ ٿورو ٿڙڪي ۽ پاڻ سنڀالي ويٺي.
مون سوچيو؛ ھن سنسار ۾ اِھو ڏينھن ڪڏھن ايندو، جڏھن اِھي عورتون پئسن يا معاشي سلامتيءَ جي لاءِ نه نچنديون، جسم نه وڪڻنديون. لعنت آھي مون تي مان ھڪ عورت جي مجبوريءَ کي پنھنجي عياشيءَ جو شڪار بڻايان. مون ته ڪا ٻي دنيا بنائڻ جو سوچيو ھو. عورتن جي پوڄا ڪجي. عورتن سان پيار ڪجي. ڪا به مھرباني نه. ھڪ اُھو نظام جتي کين اقتصادي آزادي ھجي. پنھنجي مرضيءَ سان ھو ڪجھ به ڪن.
” برسات“ فلم ۾ اھڙو ئي ھڪ منظر آھي. راجڪپور پريمناٿ کي ٻاھر ٿو وٺي وڃي ۽ چوي ٿو؛ ھوءَ ماءُ آھي.
مون ۾ به ساڳيو احساس جاڳيو. دنيا ڪڏھن ٿي بدلجي، اھو ته دعويٰ سان چوڻ مشڪل آھي. پر مان اِھو يقين سان چئي سگھان ٿو ته باوجود سماجڪ نابرابريءَ ۽ آرٿڪ غير سلامتيءَ جي ماڻھو پاڻ کي بھتر بڻائي سگھي ٿو. ان بھتريءَ جي آدم سان گڏجي نظام بدلائڻ جي شعوري ۽ اجتماعي جدوجھد ڪجي ته وڏو انقلاب برپا ٿي سگھي ٿو. انقلاب جي شروعات ماڻھوءَ کي پاڻ وٽان ڪرڻي آھي.
نظام نٿي بدليو ۽ ائين مون لکنوءَ ۾ لعل پشپ سان، بئنگلور ۾ اڪيلو، ڪيترن شھرن ۾ ڪيتريون شامون ان تاريڪ دنيا ۾ گذاريون. مدن جماڻيءَ شڪيلا بابو ڀوپاليءَ سان واقفيت ڪرائي، جنھن کيس ڀاءُ بڻايو ھو. شڪيلا ڳائيندي ائين ڪري، ڄڻ پٽ تي ريشمي رئو ڪريو. ان ڪري ”سرءُ جا پن -پيلا پوپٽ“ ۾ موھن پشپا کي چوي ٿو ”ھو عورتون نه آھن. لاش آھن. “ ۽ ھڪ ھنڌ ”مون ھنن جو زھر ۽ ھنن منھنجو رت پيتو آھي“.
ان طرح ڪيترن شھرن ۾ مون زھر پيئڻ جي خواھش ڪئي، ۽ ان ڪري مون ”آئيني اڳيان“ ۾ لکيو؛ ڪيترن حالتن ۾ مون زھر پيتو آھي ۽ مون اِھي گلاس به کاڌا آھن ۽ انھن شيشن سان منھنجو سڄو اندر چيرجي ويو آھي ۽ مون به مجاز جيان چوڻ چاھيو آھي:
اي غم - دل ڪيا ڪرون - وحشت - دل ڪيا ڪرون
زيست ڪو آواز دون - يا موت ڪو آواز دون!
مون کين ”ھٽو، مون کان پري ٿيو“. ۾ ايوننگ وائيوز ۽ ھڪ ڪوتا ۾ ”اڌ ڪلاڪيءَ پريتمائون“، ڪوٺيو آھي. مون ڪڏھن به ھنن کان نفرت نه ڪئي آھي ۽ منھنجو من ھنن لاءِ رنو آھي.
شڪيلا بانو ڀوپاليءَ سينگار ٿي ڪيو. مدن جماڻي ھن جي روم ۾ ويو. کيس مون بابت ڪجھ چيائين ۽ پوءِ اپٽا جي ريھرسل لاءِ ھليو ويو. مان اڌ ڪلاڪ کن اوطاق ۾ ويٺو ھوس، جتي منھنجي واقفيت ڪن شاعرن سان ٿي. جي شڪيلا لاءِ ڪلام لکندا ھئا. مون بابت ٻڌايائون ته ليکڪ آھي ته ھڪ شاعر پڇيو ”سنڌي ۾ غزل ڪيئن ٿو لکيو وڃي“؟
چيومانس ”سنڌي شاعرن غزل مان مئنا ۽ ساغر، گُل ۽ بلبل، شمع ۽ پرواني، چنڊ تارن، ساقين ۽ رقيبن کي ڪڍي ڇڏيو آھي. سنڌي غزل ۾ تغزل بدران سوشلزم جو رنگ آھي“.
ھڪ شاعر ڪرسيءَ تان ڪري پيو. کاٻي ھٿ جون پنج ئي آڱريون ائين بند ڪيائين ڄڻ ھٿ ۾ گلاس ھوس. اِھو ھٿ مٿي ڪري اڌ اکيون ٻوٽي چيائين ”غزل گلاب جي پنکڙيءَ جيان نازڪ ٿئي ٿو ۽ جا پنکڙي فقط شبنم جو بار کڻي سگھي ٿي، پر سوشلسٽن انھن مٿان ائٽم بم رکي ڇڏيو آھي“.
مون تمام وڏو ٽھڪ ڏنو. ان بعد ڪافي کليم. سوچيم اسان جي ادبي ڪلاس ۾ ھجي ته اسان جا ترقي پسند دوست سندس ڌڄيون اُڏائي ڇڏين. مان حملي کي اڪثر رانديگر جي جذبي سان وٺان ۽ جلد تاءُ نه کان. اندران ھڪ عورت آئي ۽ جنھن مون کي جھڪي آداب ڪيو. مون به کيس ان انداز سان سلام ڪيو.
چيومانس: سالن کان تنھنجو غزل ٻڌڻ چاھيان ٿو. چيائين: ھوءَ اندر آھي. اوھان کي اندر سڏايو اٿائين. ھينئر اوھان پئي کليو نه ؟
ماھتاب محبوب اڪبر علي دوڪان تان ڪافي چيزون ورتيون. ھري موٽواڻي ۽ ڪلا جوھر به گڏ ھئا. کيس حيدرآباد جي ڪنھن اديب لاءِ دوا کپندي ھئي ۽ مان ھوا ۾. ڪيمسٽ بدران جنرل اسٽور ۾ ويس، سيلسمئن مشڪي چيو ”ھتي نه - سامھون “! مون ان ريت ئي البته آھستي کليو ھو، جو ماھتاب چيو ”ڪاش، ڪئيسٽ ۾ اوھان جي کِل ڀري وڃان“ شايد اھڙي کِل عصمت چغتائيءَ موھن راڪيش جي ٻڌي. جا ڳالھ ٽي- وي تي ٻڌايائين.
مون سمجھيو ته شڪيلا کي منھنجي اِھا مڪت کِل وڻي ھوندي. وري سوچيم ته اعليٰ سماج ۾ زور سان کِلڻ کي بدتميزي سمجھيو ويندو آھي، سو شڪيلا شايد ناراض ٿي ھجي. اسان وٽ باقي کِل ئي ته بچي آھي. کِل درد جي زال آھي. درد من ۾ ھجي ته ڪنھن به ڳالھ تي کِل اچي. ھن اردو شاعر ائٽم بم جي ڀيانڪتا کي پنکڙيءَ جي نزاڪت جي ضد ۾ پيش ڪيو، ڄڻ خطرو ان جي بار مان آھي. خطرناڪ بارود مان نه.
مان چپ چاپ شڪيلا جي سامھون بيٺس. منھن تي ڪا به مشڪ نه. اکين ۾ سادگي. ڄڻ ڪا وڏي تمنا پوري ٿي ھئي.
ھن ھٿ اڳيان وڌايو ۽ مون ھٿ ڏنومانس ته ان کي پنھنجي ھٿ ۾ جھلي پنھنجو ڪنڌ مٿي ڪري اکين ۾ ائين نھاريائين ڄڻ امبر محل ٿي ڏٺائين.
شايد کيس ڏاڍو سٺو لڳس.
چيائين ”اڄ ولڀ ڀائي پٽيل اسٽيڊيم ۾ منھنجو پروگرام آھي. تون مون وٽ اچج. مان تنھنجي سامھون ويھندس. توکي غزل مٿان غزل ٻڌائيندس“.
پوءِ مون سان گڏ ئي ڏاڪڻ تان ھيٺ لٿي. ڪار ۾ ويٺي. خدا حافظ چيائين ۽ ائين به: پنھنجو خيال رکجو.
مان ھڪ ڪنگال. ھن کي ته مون مان ڪجھ ملي نٿي سگھيو. مدن جماڻيءَ، اسٽيج آرٽسٽ جي چوڻ تي ملي. پر ان ادب آداب ۽ دعا جو ڇا؟ انھن چند لمحن ۾ مان ھن کان ڏاڍو متاثر ٿيس. پنھنجو خيال رکجو.
ڪيڏي تھذيب - ڪيڏي شفقت.
ائين لعل پشپ ڪنھن شاردا نالي پرائيوٽ وي- آءِ پي سان واقفيت ڪرائي ۽ ھڪ دفعي ھن چيو ”ماڻھو اسان وٽ ڇو ٿا اچن؟ اِھو سڀ ته کين گھر ۾ به مِلي ٿو. پر اتي ان رشتي جي ماضيءَ، ڪي جوابداريون آھن. جنھن سبب ماڻھو اڪثر پاڻ کان خفا رھن ٿا. ھتي نه ڪلھ جي شڪايت، نه سڀاڻ جي جوابداري. نه موھ، نه ان جو درد. ھتي ڪجھ به ڳالھائڻ ۽ ڪرڻ جي آزادي ماڻھو ان چيز جو قدر ڪن ٿا ۽ اسان وٽ اچن ٿا“.
” اِھا ته ھڪ طرفي آمدرفت آھي. تون ڪجھ ڪرين ٿي ٻڌين ٿي. ڇا ھميشہ ان ۾ تنھنجي مرضي شامل ھوندي آھي“.
” اسين ته لاش آھيون. اسين ھر رات جنم وٺون ۽ ھر صبح مري وڃون. اسانجي ڪابه مرضي نه ٿئي. اسان جي ڪا به خواھش نه آھي. اسان کي ڪو خواب، ڪا اميد نه آھي. اسان وٽ ڪنھن جو انتظار ڪونھي، ڪو به اسان وٽ نه ايندو. اسين آريسون آھيون، جتي ماڻھو پنھنجون تنھايون ڏيو وڃن. ھو اسان سان نه، پنھنجين تنھائين سان ڳالھائيندا آھن. ھو پاڻ سان مشغول رھندا آھن ۽ خوش ٿيندا آھن“.
۽ ھِن مُشڪي ڏنو ھو.
مون ڏٺو آھي ته ھر ماڻھوءَ کي پاڻ ۽ زندگيءَ لاءِ ڪو نظريو ضرور ھوندو آھي. ڪارل مارڪس چيو آھي ته ھر ماڻھوءَ جو شعور، ھن جو سماجڪ وجود طئہ ڪري ٿو. جيڪڏھن سماج جي تبديليءَ جي اصول تي ٻڌل نه ھجي ته سڀ ماڻھو ساڳيون ڳالھيون ڪن. ۽ جيئن ته سماج ۾ ماڻھو الڳ پيشن ۾ ورھايل آھن ته ھنن جو شعور به ھڪ ٻئي کان الڳ ٿئي، ان ڪري ئي شايد تلسيداس چيو؛ تلسي اس دنيا ۾ ڀانت ڀانت ڪي لوگ!موچي جوتن، حجام وارن، جي ڳالھ ڪندو. شراب وڪڻندڙ چوندو؛ مان ماڻھن کي ننڊ ٿو ڏيان. پر زندگيءَ جي الڳ شجن ۾ ماڻھوءَ جو ڪھڙو شعور بيھندو؟ چيخوف جي ”ڊارلنگ“ ڪھاڻي ان جو مثال آھي. ھن پنج اٺ مڙس بدلايا ۽ ھر مڙس جي فلسفہ -حيات کي، ان گڏ گذاريل وقت ۾ پنھنجو فلسفو ظاھر ڪيو. اسين فنڪار ته سچ جي تلاش ۾ نڪري پئون ۽ الڳ الڳ جڳھين تي الڳ الڳ انڀو حاصل ڪريون. فنڪار ڪي پوليس وارا نه آھن جي ٿاڻي مان ڏنڊو کڻي نڪرندا ۽ چور کي پڪڙي کيس ڏنڊا ھڻي پنھنجي ڏوھن جو اعتراف ڪرائيندا. ھو اھي جڳياسو آھن جي جبلن ٽڪرن تي ساڌوءَ مھاتمائن جا قدم جھلي امر سچ جا گفتا ٻڌندا ۽ ڪرتارٿ ٿي ويندا. فنڪار زندگيءَ کي ڏسڻ ماڻڻ چاھيندا آھن ۽ ھو ڀوڳيندا آھن. ھو جڳياسو آھن. سندن دل دماغ ھميشہ کليل رھندا آھن. اصول ھڪ ته سچ سمجھڻو آھي. اصول خود ۾ ڪو سچ ڪونھي. مون کي اھي ماڻھو لنگڙا لڳندا آھن، جي زندگيءَ ڀر ھڪ اصول جو ڏنڊو کڻي ھلندا آھن. ڪوبه واءُ يا نظريو زندگيءَ جي مڪمل عڪاسي ڪري نٿو سگھي. زندگي ايتري وسيع، ايتري ڦھليل ۽ پيچيدي آھي، جو ان جا مختلف روپ ڏسڻ، ان جا ضد، اختلاف ۽ بيھودگيون سمجھڻ لڳ ڀڳ ناممڪن آھي. مون ”رڃ ۽ پاڇا“ جي مھاڳ ۾ فقط ھڪ سٽ لکي؛ زندگي ائين آھي، جيئن آھي. مون ان ۾ زندگيءَ بابت سڀ ڪجھ چيو آھي ۽ ڪجھ به نه چيو آھي، ڇو ته اِھا جيئن ۽ تيئن، پر آھي.
پنھنجي حالت ائين ته خرچ کاءُ ۽ ڏئي اللّه ! آھي ته ڪڍ، ناھي ته روزو. آفيس طرف اچ وڃ ٽئڪسيءَ ۾ ڪريان. ڀاڙو ھڪ ميل جو اٺ آنا. روز رپيو ان تي خرچ. آفيس ۾ چانھ سنئڪس مفت. چار رسالا باسلسلي پڙھڻ لڳس:. اينڪائونٽر، ٽائيم، ريڊرس ڊائجيسٽ ۽ انٽرنيشنل افيئرس. ڪيترا سال رسالو”دي پرابلمس آف ڪميونزم“ پڻ وٺڻ لڳس ۽ راڄنيتي ۽ انترراشٽريءَ مسئلن ۽ سوالن کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪيم. ڪڏھن ميران ٽئڪسيءَ ۾ لفٽ وٺندي ھئي. ھڪ دفعي کيس چيم ته ھاڻ گھڻو وقت ڪنوارا رھيا آھيون- اچ ته ھڪ ٻئي سان شادي ڪريون. ھوءَ ڏاڍي ڳاڙھي ٿي ويئي. ھن چيو”مون کي ان مڙس جي تلاش آھي، جيئن توکي چيو اٿم، جو ڇھ فوٽ ڊگھو ھجي ۽ ھن جو سورھن سؤ رپيا پگھار ھجي“. مان به پنج فوٽ ڏھ انچ ھئس. پر پگھار فقط ٽي سؤ. ڏک ٿيم ته شبانا کي ڇڏڻ بعد پنھنجي فيصلي تي قائم نه رھيس ته مان ڪڏھن به شادي نه ڪندس. ٻن چئن مھينن کان پوءِ ميران منھنجي آفيس ۾ آئي. چيائين لنچ کاراءِ. مان کيس ڇايا ريسٽارنٽ فورٽ ۾ وٺي ويس. اتي ھن چيو، ھوءَ مون سان شاديءَ لاءِ تيار ھئي. مون چيومانس”ڇڏ ميران -اسين دوست ئي سٺا آھيون.“ شايد ھن کي پنھنجي خواب کان منھنجي صداقت وڌيڪ اثرائتي لڳي. شايد مون چاھيو ته ھوءَ پنھنجي ان خواب سان وفادار رھي. مون وٽ پنھنجي ان وھنوار جي ڪابه منطقي سمجھاڻي نه آھي.
الھاس نگر ۾ ضيا صدر ۽ ڀارتي سيڪريٽري. ڀارتي قائم، ضيا جي موت بعد آنچل صدر. آخر ۾ سڳن صدر ۽ مان سيڪريٽري. پوءِ سنڌي ساھت سڀا گوبند ڀاٽيا جي ھٿن ۾ ويئي ۽ ديال آشا ان جو دائمي سيڪريٽري. ان سڀا جو ڪم ورسي ملھائڻ رھيو ۽ اِھا ساھت بدران ورسي سڀا ٿي ويئي. گوبند ڀاٽيا به طرح طرح جا پکي پالڻ شروع ڪيا. سندس اوطاق ۾ ادبي ڪلاس بدران پکيءَ ڪلاس لڳڻ لڳا.
اسان ٻي سنسٿا سنڌي رائيٽرس گلڊ ٺاھي ۽ ليکڪن کي سندن رچنائن تي اُجورو ملي، اِھو سوال ھٿ ۾ کنيوسين. مان سيڪريٽري. صدر نائب صدر ڪير به نه. آنچل. ڦتن ۽ ايم سڳن، گنو، راجو سڳن آھوجا ان ۾ ڪافي سرگرم رھيا. بمبئيءَ جي ھڪ ميڙ ۾ موتي پرڪاش سٺي تقرير ڪئي ”اوھين پنو وٺڻ لاءِ واپاريءَ کي، ڪمپوزنگ لاءِ ڪمپازيٽر کي ڇپڻ لاءِ پريس واري کي، جلدبنديءَ لاءِ بائنڊر کي ته پئسا ڏيو ٿا پر ليکڪ کي ڇو نه؟ ڪو به پبلشر گھاٽي ۾ نه آھي. سڀ ليکڪ اسٽرائيڪ تي ويندا، جي اوھين اُجورو نه ڏيندا. اسين اوھان کان ڪي لک ته نٿا گھرون. اسين ادب رستي روزي نٿا گھرون، پر ايترو اُجورو ته ضرور ملڻ گھرجي جو ٻيو نه ته ٻارن لاءِ ڪجھ وٺي سگھون. جيڪو به رسالو اسان کي اُجورو نه ڏيندو، اسين ان کي پنھنجي رچنا نه ڏينداسين. اسان جو فيصلو آھي ته گھٽ ۾ گھٽ پنج رپيا ڏنا وڃن“.
اِھو اصول اي- جي اُتم قبول ڪيو. پر متان مٿس الزام لڳي ته گلڊ جي تحريڪ جي اثر ھيٺ آيو آھي، ان کان بچڻ لاءِ پنجن بدران چار رپيا ڏيڻ شروع ڪيائين. ھڪ دفعي لعل پشپ مون ۽ گني وٽ آيو. چيائين: اُتم کي ادب جي وڏي ڄاڻ آھي. مون کيس ڪھاڻي ڏني. ھن ثابت ڪري ڏيکاريو ته اِھو خاڪو آھي ۽ ايندڙ پرچي ۾ ڇپي ٿو. گني ڏاڍو کِليو ۽ چيائين؛ چريا، اُتم کي ڄاڻ ڪونھي، يا تون بيوقوف آھين. ھن توکي بنائي پنھنجا چار رپيا بچايا آھن ۽ جيئن ٻِلي بجي تي، تيئن تون ان تي خوش ته تنھنجي رچنا نئين دنيا ۾ ڇپجي ٿي! لعل به استاد آھي. چيائين؛ اِھي چار رپيا ڏاڍا مھانگا پوندس. دنيا کي چوندو آھي ته لعل پشپ ليکڪ ڪونھي. ھاڻ پنھنجي ڌنڌوڙيءَ ذھنيت سان پنھنجي پرچار کي پاڻ ٻنجو ڏيندو ۽ ٻلي جيڪڏھن ھڪ بجي سان خوش ٿيندي آھي ته کيس چار ڏيڻ سان مون کي ڪو نقصان نه پوندو.
مان ڪونج جو ايڊيٽر ٿيس ته مون ھر شاعر کي پنجويھ رپيا ڏيڻ شروع ڪيا ۽ ٻي رچنا لاءِ ڏھ رپيا. 1960ع مون ھڪ پرچي ۾ فقط ھڪ شاعر کنيو ۽ ان جا اٺ ڏھ شعر کنيا. پھرين آنچل. پوءِ راھي کنيم. ائين شيخ اياز ۽ تنوير عباسيءَ جا به شعر ڇپيم. راھيءَ جي شعرن ۾ ڪي پروفن جون چڪون ٿيون ته ساڳيا شعر وري ڇپيم. پوءِ مون گني ۽ راجوءَ کي به پاڻ سان کنيو. مون سوال جواب جو ڪالم سڳن آھوجا کي، تحريڪ جو ڪالم نارايڻ ڀارتيءَ کي، ادبي شخصيت جو ڪالم پاڻ کي ڏنو. مون جڳت آڏواڻيءَ منگھارام ملڪاڻيءَ، عزيز، ڪيرت، اُتم تي ڪافي سٺا خاڪا لکيا، پر مالھيءَ، شيام، سڳن ۽ آنچل تي لکڻ جو ارمان رھجي ويو. پوءِ سڳن تي ڪتاب ۽ مالھيءَ تي ليک لکيم. باقي شيام ۽ آنچل تي لکڻ جو ارمان اڃا پورو نه ٿيو اٿم.
گوبند مالھيءَ سان گفتگو ۾ راجن چاولا ادب ۾ طوفان پئدا ڪيو. گني، ادب تي ڪميونسٽ پرچار جي غلط عناصر خلاف با دليل زبردست سمپادڪي ليک لکيا ۽ ڪرشن راھيءَ جڏھن ھند- چين سرحد تي اوچي معيار جو ليک لکيو ته سنڌي ٻوليءَ ۾ ترقي پسنديءَ پنھنجي مناسبت وڃائي ڇڏي ۽ ٻه سال پوءِ ڪيرت ٻاٻاڻيءَ ۽ اُتم، سنڌوءَ ڌارا ۽ نئين دنيا ۾ منھنجي خلاف وڏا ليک لکيا ته مون ”سنڌي اديبن ۾ نظرياتي ڪشمڪش“ ڪتاب لکيو، جنھن کي پرم ابيچنداڻي سنڌي تحريڪ جو بائبل سڏيندو آھي. اِھو ڪتاب پڙھي ڪيرت ٽي مھينا بيمار ٿي پيو، اِھو ڏسي اُتم ڪتاب پڙھيو ئي ڪونه - ۽ سندس چوڻ موجب ھن اڃا تائين اِھو ڪتاب نه پڙھيو آھي.
ھري موٽواڻي منھنجي ذھانت ۽ جرئت سبب مون ڏانھن ڇڪيل ھو. پر وڏا اُجورا ڏيڻ سبب کيس نقصان ھڪ طرف، ته ترقي پسندن جي پڇ لٽڪائڻ جي بڇ ٻئي طرف پريشان ٿي ڪيو. ھري موٽواڻي ننڍي ھوندي اُردو ليکڪن جي دوستيءَ ۾ رھيو ۽ سنڌيءَ ۾ سڳن آھوجا ۽ جيوت چاولا سان گھڻو وقت گذاريائين. ان ڪري ھن ۾ تمام سٺو ادبي ذوق پئدا ٿيو ۽ ھن ڪونج پبليڪيشن طرفان تمام سٺا ڪتاب ڇپايا آھن. منگھارام ملڪاڻيءَ جي ”سنڌي نثر جي تاريخ“ راھيءَ جو ”ڪماچ“ گني جو ”اپراجتا“ ۽ مالھيءَ جو ”پيار جي پياس“ ساھت اڪادميءَ جا انعام حاصل ڪري چڪا آھن. ڪونج ۾ کيس جيوت چاولا ھڪ ٻه اشتھار روسي ايلچي خاني مان وٺي ڏيندو ھو، پر جو ظاھري ليک لڳندو ھو.
ڪيرت ھڪ دفعي ادبي ڪلاس ۾ ڪونج تي بحث رکايو ته ان ڪيئن ادب ۾ غير ترقي پسند لاڙا پيدا ڪيا. ڪيرت چيو؛ مان ڳالھائيندس. مون چيو؛ مان به ڳالھائيندس. ڪيرت منھنجي چھري جو ٽامو ڏسي چيو ته مون کي ڳالھائڻو ڪونھي، مان فقط ٻڌائيندس ته مان ڇو ڪونج تي ڳالھائڻ کان انڪار ٿو ڪريان. مون چيو ته مان جواب ڪو نه ڏيندس، پر ٻڌائيندس ته مان ڇو ٿو جواب ڏيان. ڪيرت کِلي چيو؛ تون سڌرندين ڪو نه. مون چيو: نديءَ ڪناري رھي واڳن سان وير نه رکجي، ته بھادري ڪھڙي! مالھيءَ چيو؛ تون پٽيءَ جي ھيٺان ڌڪ ٿو ھڻين. چيومانس؛ مون تي چيتو حملو ڪندو ته مان کيس گولي ھڻي ماريندس ۽ مان اِھو نه ڏسندس ته کيس اِھا گولي پٽيءَ جي ھيٺان ٿي لڳي يا مٿان.
مان ھڪ سال منگھارام ملڪاڻيءَ ٻيو سال ليکراج عزيز جي صدرپڻي ھيٺ منڊل جو سيڪريٽري ٿيس. ادبي ڪلاس ۾ جدا جدا ڪمن لاءِ جدا جدا ڪاميٽيون ٺاھيم. ناٽڪ ڪاميٽي: ڪنوينر ڪرشن راھي، ساھت اڪادمي ڪاميٽي: پوپٽي ھيراننداڻي. اُجورو ڪاميٽي: راجن چاولا، ھند سنڌ فنڪار گشت ڪاميٽي: سنڌي تسليمي ڪاميٽي، وغيره. ڀارتيہ گيان بيٺ سان لکپڙھ ڪئيسين ته اِھي سنڌيءَ ٻوليءَ کي به ھڪ لک انعام لاءِ تسليم ڪن وغيره.
منڊل بمبئيءَ ۾. مان پھريون پناھگير ھوس جو ڇانوڻيءَ ۾ رھندي منڊل جو سيڪريٽري ٿيس. مون ليکڪن جون شامون ملھائڻ شروع ڪيون. پوءِ ان جو عنوان شامت بنجي ويو. سڳن آھوجا جي شام وقت عزيز صاحب سڳن تي سخت تنقيد ڪئي. ھن سڳن جي زبان، فن ۽ گرامر جون چڪون ٻڌايون. سڳن شعر پڙھيو؛
منھنجي غم جي توکي خبر آ-
حال نه پڇ، گر اڄ بھتر آ!
عزيز چيو ”ڇا بھتر آھي، حال، يا غم؟ ھن شعر ۾ اھام آھي“. لعل پشپ چيو”اھام سان شعر صديون زندھ رھندو آھي“.
عزيز جوش ۾ ”توکي ٻوليءَ جي خبر آھي“؟
لعل پشپ کِلي ”مون کي ٻوليءَ جي خبر ھجي ھا ته مان ليکڪ ڪيئن ٿيان ھا“؟
” تون ليکڪ آھين؟ اڃا طفل مڪتب آھي“.
لعل پشپ ماٺ ٿي ويو جو کيس شايد طفل مڪتب جي معنيٰ نه آئي ۽ شايد اھو مطلب ڪڍيائين ته عزيز جي راءِ ۾ ھن ادب ۾ اڃا طبلا ٿي وڄايا. جا ڳالھ شايد کيس غلط طور صحيح لڳي. لعل لا جواب ٿيندو آھي ته سگريٽ دکائي کنگھڻ شروع ڪندو.
عزيز چيو ”سڳن شاعري ٿو ڪري يا ھاٿيءَ تي چڙھي ڇيڻا ٿو ميڙي“!
مون، راھي ۽ گني، سڳن جي ڪلام جي اھميت ٻڌائي پر عزيز چوي ته اوھين جاھل آھيو. اڃا اوندھ ۾ ٿاڦوڙا پيا ھڻو. عزيز چيو ”اھام چئن قسمن جو ٿيندو آھي“. ھڪ لفظ ٻه معنائون ٻڌائي ”مرھم ڪي لئي گئي مرھم ڀي گئي“. اتي شعر چٽو آھي. ھڪ لفظ ھڪ ھنڌ ملم ته ٻئي ھنڌ اسين مري وياسين آھي. ٻيو اھام اظھار جو خبر نه پوي ته شاعر چوڻ ڇا ٿو چاھي. جيئن سڳن جو شعر آھي ته حال بھتر آھي. ٽيون اھام نڪتن جو ٿيندو آھي ته آخر شاعر خيال ڪھڙي نڪتي تي ٻڌو آھي. چوٿون اھام بيان جي اھميت تي ھوندو آھي. مثلاً ؛ ھن ھفتي عزيز بيوس تي سخت نڪتچيني نه ڪئي! يعني اڳيئن ھفتن ۾ ڪئي ھئائين. اھو شعر جو سقم آھي“.
عزيز جي ڄاڻ به زبردست ته شخصيت به. ان ڪري ڪڏھن ارھ زورائي به ڪري. آنچل جو ھڪ شعر آھي؛
تو جڏھن تڙپندو ڏٺو ھوندو مون کي
تو منھنجي ميز کان تصوير ھٽائي ھوندي.
عزيز چيو ”پھرين ڳالھ ته تصوير ڀت تي ٽنگبي آھي. ان ڪري اِھا اتان لاھبي آھي. ۽ ٻي ڳالھ ته عاشق معشوقا کي موڪليو ڇا آھي؛ تصوير يا ميز؟ جي تصوير ته ڇو ٿو چوي ته تو منھنجي ميز تان تصوير ھٽائي ھوندي. منھنجي لفظ تصوير سان وڃڻ گھرجي. منھنجي ميز لکڻ مان لڳي ٿو ته شاعر ڊکڻ جو ڪم ڪندو آھي ۽ معشوقا کي ان قسم جو نذرانو ڏنو اٿائين“.
سڳن آھوجا به ”روشن ڇانورو“ جي مھاڳ وارا ٻه چار نڪتا سنڌي شاعريءَ بابت پيش ڪندي ظاھر ڪيو ته ھن عزيز کي سُٺو شاعر ۽ سُٺو نقاد ته ڇا پر سُٺو. پاٺڪ به نٿي سمجھيو. عزيز صدر جي عھدي تان استعيفا ڏني ته منڊل جي ھڪ ميمبر سندس بيعزتي ڪئي آھي. مون اِھو رخ ورتو ته جھڳڙو صدر ۽ ميمبر وچ ۾ نه، پر ھڪ نقاد ۽ شاعر وچ ۾ آھي. ڪاروباري ڪاميٽيءَ استعيفا منظور ڪئي. ڪيرت آئين جي ڪنھن فقري موجب رڪئيزيشن وڌي ته ان استعيفا جو فيصلو جنرل باڊي ڪري سگھي ٿي. اِھو ميڙ به ٿيو ۽ ھڪ شاھي تاريخي بحث بعد جنرل باڊي ھڪ ووٽ جي گھڻائي سان عزيز جي استيعفا منظور ڪئي. ان بعد منڊل ڪيئن بند ٿيو، ان جو احوال ”نظرياتي ڪشمڪش“ ۾ مون لکيو آھي ته ترقي پسند منڊل ڇڏي ھليا ويا ۽ جڳھ کسجڻ بعد مون ان جا ميڙ اوول پارڪ ۾ سڏائڻ شروع ڪيا.
سڳن ۽ مان عزيز جي گھر پوءِ به ويندا ھئاسين. عزيز جي موت کان فقط ھڪ ٻه ڏينھن اڳ به مان اجھل سان ھن وٽ ويو ھوس. ھن ٻڌايو ته ڊاڪٽر کيس گوشت مڇي کائڻ کان منع ڪئي ھئي. ”ڀلا گوشت مڇي نه کائجن ۽ ائين رکو جيئجي ته ان جيئڻ کي ڪا معنيٰ ڪانھي. اِھي کائجن. موج مزا ڪجن، پوءِ ڀل مري وڃجي“.
آخرين سوال جو ڪنھن اديب کائنس پڇيو، سو منھنجو ھو، ”سنڌي سنڌ ويندا“؟
چيائين، ” ڏسان ٿو، آسمان ۾ قافلن جا قافلا سنڌ وڃي رھيا آھن“.
عزيز جي موت تي ھڪ به اسڪول، ھڪ به ڪاليج بند نه ٿيو. عزيز روايتي شاعر ھو، صحيح آھي: پر مسلمان نقادن ھندن ۾ کيس ئي وڏو شاعر مڃيو. خود پير حسام الدين راشديءَ مرحوم ”ھو ڏوٿي ھو ڏينھن“ ۾ ائين لکيو آھي. سڳن به ائين گمناميءَ ۾ مري ويو-سندس صرف ڪھاڻين جو ھڪ ئي ڪتاب نڪتو ۽َ ڪوتائن جو مجموعو ۽ ناول پوءِ اُتم ڇپايس. ضيا مئو ته اسڪول ۽ دڪان سڀ بند ٿيا جو ڪاليج ته ھتي ھئا ڪين- ماڻھن کي گُل نه ملن جو ضيا کي مالھائون چاڙھين. ضيا عوامي شاعر ھو ۽ عوام ۾ مشھور ھو. ماستر چندر به سندس گھڻو ڪلام ڳايو آھي.
ادبي ھلچل ۾ منھنجو ھڪ ھراس ھو ته ھڪ ھيءُ شخص آھي، جو ذھين ۽ بيباڪ آھي ۽ منصوبابنديءَ جي خلاف آھي. ادب ۾ ھن ڪنھن به واد جو نعرو نه ھنيو آھي ۽ فن سان انساني من جي ٽٽل حصن کي چٽڻ جي ڪوشش ڪئي اٿائين.
مان المست. مان جيترو نوڪرين جي پٺيان ڊڪندو ھوس، ڇوڪريون مون کي اوتريون حسين لڳنديون ھيون. ڇوڪرين پٺيان پوندو ھوس ته نوڪريون ڇڏائجي وينديون ھيون. ان ڀڄ ڀڄان کان بچي ساھي پٽڻ جو مون وٽ رڳو ھڪ رستو ھو: لکڻ. ٻي چيز جنھن پاڻ ڏانھن ڇڪيو، اُھا ھئي قدرت، آڪاش، تارا، بادل، پھاڙ، واديون، دريا جا ڪپ، بن، کيت ڪٿ به ٻه ھٿ پٺيان ڪري، ان مٿان مٿو رکي ليٽي پوندس. سڀ تارا اولھ ۾ لھن ٿا، پر سپت رشي تي ابتا ٿي به قطب تاري جي چوڌاري ڦرن. اونداھيءَ رات ۾ تارا ائين نڪري اچن ڄڻ جلاوطن ٿي ڪنھن پناھگير ڇانوڻيءَ ۾ ڌاٻو ڪيو ھجين. پرڪرتي منھنجي ماءُ آھي. ڌرتي پرڪتيءَ جي ھنج آھي. اتي وڏو سڪون آھي. عجب، اسان پرڪرتي ڏانھن نھارڻ ڇڏي ڏنو آھي. اھڙا گھڻا ماڻھو آھن، جن وٽ زبردست بئنڪ بئلنس آھي، پر جن چوڏينھن جي چانڊوڪيءَ جو امرت نه پيتو آھي. سمنڊ کي پنھنجو مزاج، پھاڙ کي پنھنجي شخصيت، پرڪرتيءَ کي ماٺ جو سنگيت آھي، جنھن کي ماڻڻ لاءِ ڪا انڪم ٽيڪس نه ڀرڻي پوندي آھي.