لڇمڻ ڪومل: سنڌ توکي ڪڏهن به وساري نه سگهندي
دادا لڇمڻ ڪومل ڀلي سرحد جي هُن پار هِن رنگ واس جو جهان ڇڏيو هجي پر هتي سنڌ ۾ به سندس وڇوڙي جو دردناڪ احساس سڀن ساڃاهه وندن ڀوڳيو آهي. ڇاڪاڻ ته محبتون ۽ مسڪراهٽون هڪ ديس جون نه هونديون آهن!!
سچ اهو آهي ته دادا لڇمڻ کي مون سميت ڪيترائي نوجوان لکاري سندس ”وهي کاتي جا پنا“ کان پوءِ ئي سڃاڻڻ شروع ڪيو. جنهن سچائي ۽ ايمانداري سان سنڌ ۽ هند جي هن ڏاهي پنهنجي زندگي جا ويهي کاتا خود کوليا آهن. اهو يقينن ڏکيو عمل آهي، ماڻهو اندر ۾ قبيح هجي ۽ ٻاهران اوچون پوشاڪون ڍڪي هلي ته ان کي منافقت ئي چئبو آهي، اڄ اُن منافقت جي ضرورت ڪٿي به ناهي؛ خاص طور ادب ۾ لڇمڻ ڪومل جهڙن ليکڪن کي هر دور ۾ ساراهڻ گهرجي؛ جيڪي بنا ڪنهن رک رکاءُ جي پنهنجي دور جي حالتن کي چٽڻ کان ويندي پنهنجن ڪچاين ۽ سچاين کي به بيان ڪري ٿو. حقيقت ۾ اِها ئي اُها مهانتا آهي جو اڄ اسان سموري سنڌي اديبن، شاعرن، ساڃاهه وندن جي دلين ۾ دادا لڇمڻ جي وڇوڙي جو تڏو وڇايل آهي. اسان هند ۽ سنڌ جا سمورا ڏات ڌڻي هڪ ٻئي سان پنهنجو ڏک اوريون ٿا. يقين آهي هر دور جو اديب دادا لڇمڻ جي لفظن، خيالن اسلوب ۽ سچائيءَ کي فراموش نه ڪري سگهندو. دادا لڇمڻ هڪ ذميوار ۽ سڄاڻ اديب هجڻ جي ناتي جيڪو ڪجهه به لکيو اهو اهم به آهي ته ان جي گهڻن ڳالهين تي سوچڻ به گهرجي. وهي کاتي جا پنا (ڀاڱو پهريون) ۾ سنڌ جي ماڻهن جو ڄڻ نفسياتي تجزيو ڪندي سنڌي ماڻهن جي هيڻن حالن جو سبب به ڄاڻايو آهي: لکي ٿو:
”مون کي اِها حقيقت هميشه ڏکوئيندي رهي آهي ته اسان جي قوم وٽ ڪڏهن به تاريخ جو شَعور ڇو نه رهيو آهي؟ اسان کي سنڌ جون تاريخون به عربن وٽان مليون آهن، جن ۾ ڪوڙا سچ ۽ سچا ڪوڙ درج ڪيا ويا آهن. سنڌي هندن ٻاهرين ملڪن ۾ وڃي اتان تجارت ۽ معيشت ۾ ته گهري دلچسپي ورتي پر ڪڏهن به انهن وَسايل ملڪن جي تاريخ جا ورق نه ورايا. سندن دلچسپي رڳو اهو ڄاڻڻ ۾ رهي ته هتي ڪهڙو وکر وڌيڪ وڪامندو. جيئن پنهنجي برادري جي ٻين فردن کي اتي پاڻ وٽ گهرائي انهيءَ ئي ڌنڌي ڌاڙي ۾ کپايون ۽ مسلمان ته ڪڏهن پنهنجي ملڪ کان ٻاهر ته ڇا پنهنجن ڳوٺن کان ٻاهر نڪرڻ لاءِ به تيار نه ٿي ٿيا.
تاريخ طرف اهڙي بيپرواهي اڄ سنڌ کي اتي اچي بيهاريو آهي، جتي سڄي دنيا ۾ پکڙيل سنڌي ته امير آهن پر سنڌ غريب رهجي وئي آهي“.
(ص179، ڀاڱو پهريون)
ڇا اهو سچ نه آهي؟ ڇا اها حقيقت نه آهي؟ جيڪو ڪجهه دادا لڇمڻ چئي رهيو آهي اهو سڀ ڪجهه هڪ دور ته ڇا پر هر دور جي ڳالهه آهي، سنڌ جي حالتن جو اهڙو شفاف تجزيو ڪرڻ هڪ ايمانداري وارو عمل آهي. اسان اڄ به پنهنجي شهر کان ٻاهر هر ٻئي شهر کي ولايت سمجهون ٿا. محنت ڪرڻ جو ڪو به خيال هاڻ اسان جي ذهنن ۾ پئدا نه ٿو ٿئي، هٿ جي پورهئي کي عيب تصور ڪيو وڃي ٿو. واقعي به اسان اڃان تائين تاريخ جي بي رحم واقعن مان ڪجهه خاص نه سکيا آهيون. پنهنجي ڌرتيءَ لاءِ جيئڻ ۽ مرڻ ان وقت ڏکيو نه رهندو جڏهن اسان جي محبت جو محور ڌرتي هوندي، ڪن حالتن ۾ مرڻ کان ڏکيو جيئڻ ٿي پوندو آهي ۽ ان وقت ۾ انسان کي اعتماد، حوصلي، همٿ سان اڳتي وڌڻ گهرجي. دادا لڇمڻ جي وهي کاتي جي پنن اٿلائڻ کان پوءِ نظر اچي ٿو ته هن باهمٿ انسان ڪيئن نه سنڌ مان پنهنجي ڌرتيءَ تان ڌارين وانگر ڌڪارجي جڏهن سرحد جي هن پار پهتو ته وٽس حوصلي، همٿ ۽ اعتماد کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه هو ۽ هو ان جي ئي بنياد تي اڳتي وڌي ٿو. ايترو اڳتي جو اسين اڄ کيس دادا لڇمڻ ڪومل جي نالي سان ساري رهيا آهيون.
لڏپلاڻ هڪ ڏکيو ۽ اذيت پهچائيندڙ عمل آهي. ان عمل مان جيڪو به ماڻهو گذريو هوندو اُن کي اِن جي اذيت جو اَحساس ڪڏهن به وسري نه سگهندو. سنڌ مان هند لڏي ويل سمورا هندو اڄ به پنهنجي سنڌ کي ساري روئن ٿا ۽ خاص طور هڪ حساس دل رکندڙ شخص ته ٻين عام ماڻهن کان وڌيڪ اِن تڪليف کي محسوس ڪري ٿو. اهڙي اذيت جو احساس اسان کي هند جي ٻين اديبن جي آتم ڪهاڻين توڙي سنڌ جي سفرنامن مان ته محسوس ٿئي ٿو؛ پر دادا لڇمڻ جي پنن ۾ به اهو درد موجود آهي جنهن کي هن بيان ته ڪيو آهي پر اُن سان گڏوگڏ پنهنجي حياتيءَ جو سچ به ڳالهايو آهي. سندس ڪي جملا ايڏا تکا ۽ تُز آهن جو حقيقت کان به اڳتي نظر اچن ٿا. مثال طور:
o مصلحت پرستي ماڻهوءَ کي مذهب جي اوٽ وٺڻ کان به باز نه ٿي آڻي. (ص226- ڀاڱو ٻيو)
o تنهنجي خشڪ ساليءَ توکي زندگيءَ ۽ ادب ۾ ته خشڪ بڻايو ئي آهي پر زندهه رهڻ لاءِ به توکي روزانو چوڏهن گوريون کائڻيون ٿيون پون. منهنجي طبيعت کي بنا ڪنهن طبي امداد جي هر لفظ، سٽ ۽ جملي جو لُطف ماڻڻ ڏي. (ص103- ڀاڱو ٻيو)
o شهر ته اهو ئي پر ماڻهو مٽجي ويا هئا. (ص95- ڀاڱو پهريون)
o هتي دهليءَ ۾ جڏهن مان رستي تان ڪا ارٿي ويندي ڏسندو آهيان ته ائين محسوس ٿيندو آهي. ڄڻ هڪ ٻيو سنڌي لکندڙ، پڙهندڙ ۽ ڳالهائيندڙ ويو. جي ڪراچيءَ ۾ به ڪو جنازو ويندو ڏسان ها ته لڳي ها هن شهر جو ٻيو اڏيندڙ ويو. (ص95- ڀاڱو پهريون)
مُني صديءَ جي وهيءَ جا کاتا جڏهن ويهي کولبا ته ڳالهين جا به ڳهير جڙندا ويندا ۽ سو به لڇمڻ جهڙي ماڻهو جي حياتيءَ جا کاتا سي به هو خود ويهي کولي! پوءَ ته يقينن قصن مان قصا، ڳالهين مان ڳالهيون ائين بيان ٿينديون ڄڻ مينهن ڪڻيون ڌرتي تي تڪڙيون تڪڙيون وسنديون رهن!
باهه مان گذرڻ ۽ باهه جي ڀرسان گذرڻ ۾ به وڏو فرق آهي. باهه جي تپش کي ته اهو ئي شخص شِدت سان محسوس ڪري سگهي ٿو جيڪو اُن مَچَ ۾ اُڇليو وڃي ٿو ۽ تمام ٿورا اهڙا شخص ٿين ٿا جيڪي ان مَچَ مان نڪري اچڻ کان پوءِ به ڀلي سمورا سڙيل ڇو نه هجن پر کِل اُنهن جي مُک تان ذري برابر به نه هٽي هجي. اهڙا شخص حقيقت ۾ بهادر ٿين ٿا. بهادري اها ته ناهي ته اوهان ڪنهن سان مقابلو ڪيو پر بهادري ته اِها آهي ته ”اندر جنين اڌ“ جهڙي حالت هجي پر پوءِ به ٻاهران مڪمل نظر اچجي، ته اِها دنيا جي سڀ کان وڏي بهادري چئبي يا وڏي ڪاميابي!!
دادا لڇمڻ ڪومل جي کاتن جا پنا پڙهڻ ۽ ان جي دوستن کان ان جي اوريل ساراوسارکان پوءِ منهنجو اهو يقين ٿي ويو آهي ته دادا لڇمڻ! زندگي سان پيار ڪندڙ شخص هو. هو هڪ ڀرپور ٽهڪ ڏئي ڄاڻيندو هو! هن جي اندر جي دنيا جا رنگ ڪهڙا به هجن پر هو خود رنگ رنگ ڌاڳن جا ڄار اڻڻ ڄاڻيندو هو، اهڙا ڄار جنهن سان هو هر طرف رنگين ريشمي ڌاڳن يا سلڪ جي تاڪين جيان ويندو هو زندگي ڏانهن وڌندو! زندگي سان پيار ڪندڙ شخص ئي زندگي ڏانهن رويو محبت وارو رکندو آهي. هو پنهنجي زندگيءَ سان، ٻوليءَ سان، سنڌ ماءُ سان بي انتها پيار رکندو هو. هن جي لکڻين ۾ سنڌي ٻوليءَ جو نج استعمال ملندو. هن جي حياتي جو کاتو جڏهن کُلي ٿو ته ان ۾ فقط ئي فقط سنڌ آهي. هن جي سوچ جو محور سنڌ! ڇاڪاڻ جي هن جي خمير ۾ سنڌو جو پاڻي اوتيل آهي. سنڌ جي ڀنل مٽيءَ جو واس هن جي اندر ۾ واسيل آهي. پوءِ ڀلا سنڌ هن کان وسري به ته ڪيئن وسري!!
سنڌي ٻوليءَ سان عشق جو هڪ ٻيو مثال دادا جواهو به موجود آهي ته جڏهن هندستان ۾ سنڌي ٻولي کي قومي ٻولي جو درجو ڏيارڻ جي تحريڪ هلي ته هند جي ڏاهن ڪيرت ٻاٻاڻي ۽ ٻين ساٿين سان گڏجي هن به ان ۾ اهم ڪردارا ادا ڪيو ۽ جنهن کي ڪنهن به حالت ۾ وساري نه ٿو سگهجي.
دادا لڇمڻ ڪومل ورهاڱي کان اڳ سنڌ ۾ خوشحال زندگي گذاري رهيو هو، ورهاڱي کان پوءِ هن سرحد پار گهڻو ڀوڳيو. تڪليفون به برداشت ڪيون پر باوجود ان جي هن هر لمحي ۾ زندگي جي حسنائيت ڏانهن موٽڻ جا جتن ڪيا. حياتي الله طرفان مليل انتهائي خوبصورت تحفو آهي ان ڪري ان کي ماڻڻ، ان جي سمورين خوبصورتين، رنگينن، ادائن، روين کي ان طرح قبولڻ گهرجي جيئن هو آهن ۽ جيڪو شخص اِن ڳالهه کان سمجهي وڃي ٿو يقين ڄاڻو اهو دادا لڇمڻ جهڙي حياتي گذارڻ جو هنر سکي وٺندو. فطرت جي تقاضائن مطابق حياتي ان طرح ماڻڻ گهرجي! سو نهايت ادب سان هنن سٽن کي سهيڙيندي بس ايترو لکندس ته: هند جي هن محبتي ڏاهي، ساڃاهه وند دادا لڇمڻ ڪومل جي زندگي کي سمجهڻ کان پوءِ ان جي هميشه زندهه رهندڙ روين کي پنهنجي حياتي ۾ اختيار ڪرڻ جي سنڌ کي اڄ گهڻي ضرورت آهي! ۽ بس ان تي سوچڻ تي به!!
(13/12/2014 تي دادا لڇمڻ جي پَرلَوڪ پڌارڻ واري اطلاع بعد لکيل.)