واٽر وار
”ڪو به ماڻهو بند کي ڪٽ ھڻندي نظر اچي ته آنڊا ڪڍي ڇڏجوس، ڀلي ڪو ورديءَ وارو ڇو نه ھجي“.
ھڪڙن ٽريڪٽرن زمين مان مِٽي پٽي پئي ته ٻين ٽريڪٽرن مٽي ڌڪي بند تي چاڙھي پئي، ڪاوڙ ۽ ڏک جي فضا ڇانيل ھئي، اڪثر ڪم وارن جوانن جون قميصون لٿل ھيون. بند کي تمام گهڻو ويڪرو ڪيو ويو ھيو، پلاسٽڪ جا وڏا ڪٽا ڀري بنياد ۾ لڳايا پئي ويا. بند جي مٿان ڪٿي ڪٿي پلال وڇايل ھيو، ۽ پلال مٿان تڏيون، تونريون ۽ رليون به وڇايل هيون، ھنن کان ٿورو سڏ پنڌ تي قانون نافذ ڪندڙ ادارن جون ڪيپمون به لڳل ھيون، اُھي ماڻهن کي بند تان لهي وڃڻ ۽ گهرن ڏانهن موٽي وڃڻ جو چئي رھيا ھئا، بند تي بيٺل ڪنهن به ماڻهوءَ ھَنن جي ڳالهه تي ڌيان ئي نه ڏنو، بند تي جهڙو ميڙو متل ھجي، بند تي ڪم سان گڏ ڪچهريون به شروع ھيون. بند تي ڪامريڊ پنهل سان گڏ تر جا جوان، ٻڍا، ٻار به شامل ھئا، وريام خان به ھنن جي ڪچهري ۾ شامل ھو، پر ڪچهري ۾ ڪامريڊ پنهل پنهنجن روشن ۽ اُجرن خيالن جي ڪري سڀني ۾ منفرد ۽ نمايان ھو، ڪم وارن جوانن پاڻيءَ جو چاڙھه ڏسي، پنهنجا شهپر پئي وٽيا ڄڻ چاڙهه کي چيلنج ڪندا ھجن،
”ڀائرو، ھي ٻوڏ نه آھي ھي آبي جنگ آھي، جيڪا دشمن اسان تي اوچتو زوريءَ مڙھي آھي، جڏھن دشمن توپن ۽ ٽينڪن سان سنڌ فتح نه ڪري سگهيو، ته ھاڻي ھن پاڻيءَ کي ھٿيار بنايو آھي. ڪو دور ھو، جڏھن سنڌ تي مهاراجا ڏاھر جي امن پسند حڪومت ھئي، تڏهن به بدنام زمانا لٽيري بن قاسم تلوار ۽ تسبيح کي ھٿيار بنايو ھو، پر اسان ھنن جي ھر سازش کي ناڪام بنايو ۽ ھاڻي اسان ھن جنگ کي به ناڪام بڻائينداسين،
”ڪامريڊ پنهل ڏک ۽ ڪاوڙ مان ڳالهائي رھيو ھو، ڳالهائڻ مهل ھن جو منهن تتل ٽامي جهڙو ٿي پيو ھو،
”ڳالهه دشمن جي حملي جي نه آھي، پر ڏک پنهنجن غدار وڏيرن، پيرن ۽ ميرن جو آھي. جو اُھي اڄ به ھميشه وانگر دشمن سان گڏ بيٺل آھن“،
”بس، ادا اھائي ڳالهه ته ماري ٿي ته اسان کي منهن ۾ پنهنجا ڏنا ويا آھن“ چاچي سليمان وچ ۾ ڳالهايو.
”ھا، چاچا سليمان صحيح ٿو چوين اصل لک جي ڳالهه ڪئي اٿئي، ھُنن سدائين اِھي ڪُڌا ڪم اسانجي پنهنجن کان ئي ڪرايا آھن، سدائين اسان جي پنهنجن جي ڪلهي تي بندوق رکي اسان کي ماريو ويو آھي“، ڪامريڊ پنهل، چاچا سليمان جي ڳالهه جو جواب ڏنو،
”پر چاچا سليمان ھاڻ گهڻو ٿيو، ھاڻي اسان سڀ قرض وياج سوڌو لاھي ڇڏيا آهن، ھاڻ اسان ڪنهن به بگهڙ کي پنهنجو ماس پٽڻ نه ڏينداسين“ وريام خان سخت ڪاوڙيل انداز ۾ ڳالهايو،
”ڀائو وريام ھي ته دشمنن کان به چڙھي ويا“، حاجي يعقوب ڳالهايو،
”بابا دشمني جي ڪا ڳالهه آھي، اِھي سڀ جا سڀ ڪارِڙا تتر اَٿو، ھو ڪيئن چوندا آھن ته ماڇن جو ڪتو سوئر جو ھمراھه، انهن غدارن جي ڪري ته اسان جا هي حال ٿيا آهن، ھنن سدائين حرام جي ھڏيءَ لاءَ انهن گگدام، سادن سچن ماڻهن توڙي وسيلن جا سودا ڪيا آھن“،
”ادا، مَلوڪ! هنن کان ته ٻروچن کي شابس هجي، هڪڙي پوڙهي جي تذليل ٿي ته سڀني غيرت ۾ اچي اقتدار واري ڪرسي کي ٿُڪَ ھڻي ڇڏي،
”پر سائين وريام اسان وارن ته حد ڪري ڇڏي، سنڌراڻي جي خون جو سودو ڪري ويهي رھيا. مڙس جي کپي کپي پئي پئي، صفا ٻڏڻ جهڙو ڪري ڇڏيائين قوم کي“
ڪامريڊ پنهل رئيس وريام خان کي مخاطب ٿيندي چيو،
”ھا، ڪامريڊ اھڙي تذليل تي حڪومتون نه مٽائبيون آھن، پر جاگرافيون ۽ نقشا مٽائبا آھن،“
”پر رئيس قوم ته پنهنجو فيصلو، شهيد راڻيءَ کي لحد ۾ لاھڻ مهل ٻڌائي ڇڏيو ھو.“
”ديس جو ھر ماڻهو نه کپي، نه کپي جا نعرا ھڻي رھيو ھو، قومن جي فيصلي جي آڏو فردن جي فيصلي جي ڪهڙي اھميت آھي،
”پر بابا قوم ته ڪري به ڏيکاريو، ٽي ڏينهن ھي ديس ملڪ کان ڪٽي ڌار ڪري ڏيکاريائون، اھڙي ڪاوڙ جو ھر شئي کي باهه جي شعلي ۾ بدلائي ڇڏيائون، روڊ رستا ويران، ريلون بند، ھوائي سفر بند رڳو ھر پاسي باھه ئي باھه ھئي، ماڻهن جي اندر جي باھه جيئن ڀڙڪو ڏيئي ٻاھر نڪري آئي ھئي“
”ھا، سائين ها، برابر“
ايئن چئي ڪچهري تي ڪا، دير ماٺ جي موسم ڇا ئنجي ويئي، پريان ڪجهه ھمراھه چانهه جون وڏيون ڪٽليون ڀرائي کڻي آيا، ڪجهه ھمراھن جي ھٿن ۾ وڏيون بالٽيون ھيون، جن ۾ پيالا ۽ ٿڌو پاڻي به ھو چانهه جو دؤر شروع ٿي ويو.
”ماستر، ڏسين پيو نه پاڻ واري سرڪار جا ڪم، ڪيئن نه ٽوڙي بند وٽان ھٿرادو ڪٽ ڏياري، ڪروڙين ماڻهن کي تباھه ۽ برباد ڪري سک سان سمهي رھي آ“.
”ھا، رئيس ڏسئون پيا، رئيس ياد اٿئي ايڪھتر ۽ ٻاھتر واريون ٻوڏون، ڀٽي صاحب واري دور واريون. ڀٽي صاحب پاڻ ھيلي ڪاپٽر تي چڙھي، سڄي درياھه جو معائنو ڪيو ھو. ۽ علي واھڻ بند وٽان ڪٽ ڏياريو ھو، جتان پوءِ ٻوڏ جو گهڻو نڻو پاڻي ٿر جي ريگستان ۾ ۽ ٿر جي اونهين کاھين ۽ ڪُنن ۾ لکين ڪيو سڪ پاڻي جذب ٿي ويو ھو“،
”ھا، ادا، ماستر مون کي چڱي طرح ياد آھي، ته اُنهن ڏينهن ۾ ايريگشين جا وزير، سيڪريٽري، انجنيئر داروغن سوڌو درياھه جي بندن تي سمهندا ھئا، تيسيتائين درياھه تي ھئا، جيسيتائين ٻوڏ جو خطرو مڪمل ٽري نه ويو ھو،“
”پر، ادا ماستر ھن ڀيري ته سڄو ڪم ھٿ جو ٿيل آهي، قدرتي ڪٽ ڇڏي، ھٿرادو ڪٽ ڏياري، لکين ماڻهو، پنهنجي ٻچن ۽ مال متاع سوڌو دربدر ڪري ڇڏيائون، ڪچهري ۾ واري واري سان سڀني پئي ڳالهايو، ماڻهن جو اندر وڍيل ھئو.“
ھا، ڀائو ھاڻ ته پاڻي جو سمنڊ اٿلي پيو آھي، گهر توڙي فصل ھر شئي پاڻيءَ ۾ غرق ٿي ويئي آھي، اڃا به ٻيا شهر توڙي ٻهراڙيون وڃي ٿو ٻوڙيندو“،
”ابا، ھي پوليس وارا به آيا آھن، اسان جي مدد لاءِ انهن کي به چانهه پيئاريو“.
”ها، ها، رئيس اچو ته اِهي به اسان جا ڀائرآھن.“
”رئيس پوليس وارن ڳالهه پئي ڪئي ته شهر ڏانهن ويندڙ رستا نيشنل هاءِ وي توڙي سپر ھاءِ وي دادو مورو پل کان وٺي ڪراچي ويندڙ سڀ رستا ھزارين ماڻهن جي پيرين پيادل قافلن ۽ مال جي ڌڻن سان، ڀريل ھئا، چون ٿا ته ھي تاريخ جي سڀ کان وڏي لڏ پلاڻ آھي،“
”ھا، ماستر، چون ٿا ته ڪروڙين ماڻهو دربدر ٿيا آھن، توبهن ابا چون ٿا ته اھو به رب سائين جو ڏمر آ،
”ھا، ادا، اسان جا پنهنجا اعمال خراب آھن،“
ھڪڙي جهوني کان دانهن نڪري ويئي ۽ ٻيا جهونا به پنهنجي ڪنن جي پاپڙين کي ھٿ لاءِ توبهن ڪرڻ لڳا.
”چاچا ھي ڪو به قدرتي ڏمر ڪونهي، پر اسان کي ٻوڙي مارڻ جي سازش ٿي آھي. ته جيئن اسان پنهنجي ڌرتيءَ جي مالڪيءَ جي دعويٰ تان ھٿ کڻون. سنڌ ۾ گڊو بيراج کان وٺي ڪوٽڙي بيراج تائين درياهه جا دروازا ھيٺ ڪري سمنڊ ۾ پاڻي ڇوڙ ڪرڻ کان روڪيو ويو. منڇر ڍنڍ کي به ٽٽڻ تائين خالي نه ڪيو ويو ۽ ھو چشما جهلم لنڪ ڪئنال جيڪو بنيادي طور تي آھي ئي فلڊ ڪئنال جيڪو ٺاھيوئي ٻوڏ لاءِ ويو ھو، اھو ڪئنال به ٻوڏ مهل بند ڪيو ويو ھو، ھونءَ ٻارھو ئي پيو وھي، چاچا ولي محمد ھاڻي اِنهي ۾ قدرت جو ڪهڙو ڏوهه“، ڪامريڊ پنهل ڄڻ دليل سان قدرت جو دفعا ڪندو ھجي، ”پرڪامريڊ ايترو پاڻي آيو ڪٿان، مينهن ته ايترا وسيائي ڪونهن“ ؟ چاچا سوڍا، تو ڏاڍي اھم ڳالهه پڇي آھي، دراصل سائنس تمام گهڻي ترقي ڪئي آھي. ھاڻ جديد ٽيڪنالا جي، جي ذريعي فضا ۾ ڪٿي به ھٿرادو مصنوعي طريقي سان ھوا جو داٻ (vacume) پيدا ڪري برسات وسائي سگهجي ٿي ۽ جديد ڪيمڪلز جي وسيلي برف جا وڏا (گليشئر) پهاڙ، جبل رجائي پاڻي ۾ تبديل ڪري پاڻيءَ جي پورت ڪري سگهجي ٿي، پر سامراجي سوچ رکندڙ ملڪ، ھن جديد ٽيڪنالاجيءَ کي مظلوم ۽ محڪوم، قومن لاءِ ھٿيار طور استعمال ڪري رھي آھي.“
”مار، ابا وڏي ڳالهه آھي، ايڏو وڏو ظلم ۽ قهر، ابا شڪر آھي رب جو، جو اسان وٽ پنهل ۽ دريا خان جهڙا پڙھيل ڳڙھيل ڪامريڊ آھن، نه ته ڪير اسان کي ھيڏي چالاڪ دشمن جون چالون سمجهائي ھا، چاچي سوڍل حيران ٿيندي چيو، بچاءَ بند تي جيئن جيئن پاڻي جو چاڙهه وڌندو پئي ويو، تيئن تيئن قانون نافذ ڪندڙ ادارن جو انگ به وڌندو ٿي ويو، پر اُنهن جي اچڻ کان اڳ ئي ڌرتيءَ جا ڌڻي پنهنجي بندن جي حفاظت لاءِ موجود ھئا، قانون جي رکوالن، پهچڻ سان ڳوٺاڻن کي ڏاڍي نفرت ۽ حقارت ڀريل روين سان، بند تان زوريءَ ھٽائڻ جي ڪوشش ڪئي، ڪٿان ڪٿان ڌڪا ڏيئي ماڻهو بند تان ڀڄايا ويا، پرڪافي ۽ گهڻين جاين تي ڳوٺن جا ارڏا پٽ، سينا تاڻي ۽ اکيون اکين ۾ وجهي بند خالي ڪرڻ کان کُتو جواب ڏئي بيٺا. ۽ خيما کوڙي ڏينهن رات بندن جي حفاظت ڪرڻ لڳا، پوءِ جن جاين تان ڳوٺاڻا بند خالي ڪري ھليا ويا ھئا، اُتي بند مضبوط ھجڻ باوجود به بندن کي گهارا پئجي ويا ھئا، پر جتان ،جتان ڳوٺن جا رکوالا، ڌرتيءَ جا ڌڻي مهاڏو اٽڪائي بندن تي بيهي رھيا ھئا، اُتي بند ڪمزور ھجڻ باوجود به گهارا پئجي نه سگهيا ھئا، ڪافي ھنڌن تي بندن کي روڻيون پيون ھيون، پر اُتي باھمت جوانن ڪوڏرن سان اھڙا لپا ھنيا، جو بندن تي بيٺل رکوالا، مايوس ۽ شرمسار ٿي ڪيمپون پٽڻ لڳا، نوجوان مٽيءَ جا، پاچڪا، ڀريندا، بندن کي مضبوط ڪندا رھيا.
ڪامريڊ پنهل، دريا خان، ۽ رئيس وريام مرڪندي سڀني ڳوٺاڻن جي وچ ۾ سرڪاري رکوالن کي ڪيمپون پٽيندي ڏسندا رھيا، ڪجهه نوجوان شهپر وٽي ٻانهون لوڏي بندن تي ھلي رھيا ھئا، قانون جي رکوالن جي منهن تي عجيب شڪست جا آثار ھئا، ۽ ڌرتيءَ ڌڻين جي مُنهن تي ھڪ عظيم فاتحانا مرڪ هئي.